Vikublaðið - 23.09.1994, Blaðsíða 6

6
Samfélaglð
VIKUBLAÐIÐ 23. SEPTEMBER 1994
Guðrún Kristinsdóttir, doktor í félagsráðgjöf, í viðtali við Vikublaðið:
Vil sjá barnaverndina
í samhengi við aðra
félagsmálastefnu
Hvað er f osturblinda?
Hvernig er hægt að falla í barnaverndargildru?
Hverjar eru grundvallarhugmyndir barnaverndar?
Er rétt að lækka kosningaaldur?
Eru viðhorf íslendinga til barna að breytast?
Guðrún Krisrinsdóttir lauk
doktorsprófi félagsráðgjöf frá
Háskólanum í Umea í Sví-
þjóð árið 1991. Hún svaraði spurn-
ingum blaðamanns í viðtali sem Viku-
blaðið tók við hana fyrir skömmu. I
doktorsritgerð sinni fjallaði Guðrún
um barnavernd og sérfræðingshyggju.
Hún gerði m.a. athuganir á barna-
verndarstarfi í Reykjavík um 1930 og
á níunda áratugnum og á starfinu í
tveimur litlum sveitarfélögum úti á
landi, eins og það var síðasta áratug. I
ritgerðinni gagnrýnir hún „fóstur-
blindu“ barnarverndaryfirvalda, setur
fram kenningu um „barnaverndar-
gildruna" og leggur áherslu á aukin
réttindi kvenna.
Guðrún hefur einnig birt greinar
um atvinnuþátttöku sænskra kvenna
og gert tillögur að breytingum á
barnaverndarlögum hérlendis, svo
eitthvað sé nefnt. Hún starfar nú sem
verkefhastjóri við Kennaraháskóla ís-
lands og hefur verið að kanna aðstæð-
ur og félagshæfni 10-11 ára skóla-
barna. Könnunin er liður í samnor-
rænu verkefni og er niðurstaðna úr ís-
lenska hlutanum að vænta innan tíðar.
Aftur að doktorsritgerðinni. Guð-
rún bendir á að barnavernd byggi á
nokkrum grundvallarhugmyndum
sem lítdð sem ekkert hafi breyst gegn-
um tíðina. Látum Guðrúnu fá orðið
og segja okkur hverjar þessar hug-
myndir eru.
Hugmyndin um félagslegt
taumhald og
verndum barna
„Hugmyndirnar eru tvær. I fyrsta
lagi félagslegt taumhald. Barnavernd
er stórborgarfyrirbæri og hefst í upp-
hafi iðnvæðingar þegar fátæktin er
enn mikil og mikið er af fátækum
börnum í stórborgum. Fyrsta barna-
vemdaraðgerðin var eins konar fé-
lagsleg hreinsun. Fátæk og betlandi
börn voru tekin og send á stofnanir
uppi í sveit. Þetta var fyrst og ffemst
túlkað sem mannúðaraðgerðir og svo
hefur kar.nski verið að einhverju leyti.
En aðalástæðan að baki þessum að-
gerðum var ótti yfirstéttarinnar við fá-
tæktina.
Hin hugmyndin er verndunin. Það
er enginn vafi á því að það hefur alveg
ffá upphafi verið almennur vilji til
þess að vernda börn og gera eitthvað
gott fyrir þau. Þannig að þessar tvær
hugmyndir eru samofnar, hugmyndin
um vernd hins veikburða og hug-
myndin um félagslegt taumhald sem
kemur ffá þeim sem ráða í samfélag-
inu.“
Eru þessar hugmyndir ennþá ríkjandi
í bamavemdarstarfi?
,Já, og hugmyndin um félagslegt
taumhald kemur best ffam í umfjöllun
fjölmiðla hér á landi um barnavernd-
armál. En því er ekki að leyna að það
eru mismunandi viðhorf sem ríkja til
ungra barna annars vegar og til ung-
linga hins vegar. Ekki bara í barna-
verndarstarfi heldur alls staðar, í skól-
um, á heimilum og úti í þjóðfélaginu.
Verndarsjónarmiðið er ríkjandi hvað
ung börn varðar en hugmyndin um
félagslegt taumhald þegar unglingar
eru annars vegar.
Þetta kemur skýrt fram í athugun
minni á barnarverndarstarfi í Reykja-
vík. Astæðurnar sem gefnar eru fyrir
því að gripið er inn í líf barnsins
breytast effir aldri þess. Þær miðast
fyrst og fremst við heimilisaðstæður
hjá ungum börnutn en eitthvað sem
„er að“ hjá barninu sjálfu hjá eldri
börnurn og unglingum."
Þú minntist á umjjöllun jjölmiðla.
Hvemig kemur þessi umjjöllun þe'r fyrir
sjónir?
„Mér finnst hún einkennast mjög af
úrræðaleysi. Það eru tekin fyrir mál
einstaklinga sem eru í miklum vanda
og kerfið ræður ekkert við. Og þegar
maður skoðar þessar greinar niður í
kjölinn kemur í ljós að þeir sem bera
ábyrgðina, í félagsmálaráðuneytinu
og Unglingaheimili ríkisins, virðast
vera úrræðalausir. Mér finnast krakk-
arnir alveg vera skildir eftir í þessurn
umfjöllunum. Þessu er slegið upp,
einn einstaklingur tekinn fyrir í einu,
en það vantar alveg að málunum sé
fylgt effir. Fjölmiðlarnir sinna ekki
þeirri skyldu sinni nógu vel að skýra
ffá því sem vel gengur. Sem betur fer
þá eru líka til barnaverndarmál sem
ganga vel. Ég þekki dæmi þess erlend-
is frá, þar sem meira er af peningum
og betur er búið að blaðamönnum, að
mál fá vandaða umfjöllun. Þó oft séu
dregnar upp dökkar hliðar er þess líka
getið að málin hafi endað vel. Þannig
er fólki gefin von, mér finnst að fjöl-
miðlar eigi að gefa fólki von.“
Fósturblindan
er lífseig
„Fósturblinda“ er hugtak sem þújjall-
ar mikið um í doktorsritgerð þinni.
Tengist hún hugmyndinni um félagslegt
taumhald?
„Eg tengi hana nú meira við þessa
tvíhyggju um hið góða og slæma. Að
hinir slæmu foreldrar barnaverndar-
fjölskyldunar ráði ekki við hlutverk
sitt, og síðan er viðmiðið þessi góða,
skipulagða miðstéttarfjölskylda þar
Mynd: Ól. Þ.
sem allt er í lagi og þangað er börnun-
um komið í fóstur.
Þessi hugmynd kviknar strax í upp-
hafi barnaverndarstarfsins og er voða-
lega lífseig. Fósturbörn hafa mikið
verið rannsökuð en rannsóknir sem
beinast að annars konar úrlausnum
eru miklu færri. Fjölskyldumiðuðum
stofnunum hefur verið komið á í ein-
staka tilfellum, t.d. bæði í Danmörku
og Svíðþjóð. Þar hefúr verið unnið
með heilar fjölskyldur á mjög árang-
ursríkan hátt. Eins eru til fá dæmi um
aðstoð við einstæðar mæður í tengsl-
um við dagvistarheimili. En þessi
lausn mála er hverfandi miðað við
fósturlausnina."
Dregur þú þessa hefðbundnu aðskiln-
aðarleið bamavemdarinnar í efa?
„Ég myndi nú ekki orða það svo að
ég dragi þær í efa. Eg tel að fóstur eigi
rétt á sér í ákveðnum tilfellum. Það
sem ég bendi hins vegar á er að við
eigum að takmarka fósturleiðina
meira en gert hefur verið og reyna að
koma á öðrum úrræðum. Hjálpa
börnum og foreldrum að vera saman.“
Guðrún neitar því að fjármálin spili
Margrét
Einarsdóttir
t
hér inn í, fóstur sé ekki ódýr lausn.
„Urræðin þurfa ekki að vera í formi
dýrra sólarhringsstofnanna. I Dan-
mörku eru dæmi um dagdeildir þang-
að sem öll fjölskyldan kemur í ákveð-
inn tíma. Þar hefur stór hluti skjól-
stæðinga Félagsmálastofnunar reynd-
ar verið atvinnulaus og því getað nýtt
sér slík tilboð. Til skamms tíma var
atvinnuleysi ekki vandamál hér en
slíkt er því miður að breytast. Með
þessu móti eru börnin ekki rifin al-
gjörlega úr fyrra umhverfi, þau halda
áfram að ganga í sinn skóla og geta
hitt vini sína. Það eru líka dæmi um að
fólk fái hjálpina inn á heimili til sín en
sú leið hefur ekki tekist eins vel og
dagdeildirnar."
Barnaverndin skiptist eftir
stétt og kyni
„Barnaverndin er bæði stéttskipt og
kynskipt“, segir Guðrún. „Hún bein-
ist fyrst og fremst að fátæku fólki,
fólki sem að einhverjum ástæðum
stendur veikum fæti í þjóðfélaginu og
að konum. Fósturblindan og aðskiln-
aðarhugmyndin verður skýrari í þessu
ljósi. Að baki barninu stendur ekki
þessi skipulagða miðstéttarfjölskylda
sem barnaverndin miðar svo gjarnan
við“, segir Guðrún.
Hvemig skyldi standa á þessari ste'tt-
og kynskiptingu?
„Sé ekki ætlunin að kafa mjög djúpt
ofan í þessi mál þá má segja að skýr-
ingin felist í því að barnaverndarað-
gerðir hefjast oft hjá fólki sem hefur
sótt sér fjárhagslega aðstoð hjá félags-
málastofnunum og lendir síðan inn í
barnaverndaraðgerðum. Fjárhags-
vandinn leiðir til þess að yfirvöld fá
betri aðgang að þessum fjölskyldum.
Tilefhi afskiptanna hafa aftur á
móti breyst með breyttum viðhorfum
og aðstæðum. Eins og fram hefur
koinið fékkst barnaverndin við afleið-
ingar eymdar og fátæktar sem víðast
hvar fylgdi borga- og iðnvæðingu.
Barnavernd varð stéttskipt átak. Fá-
tækasta hluta verkalýðsstéttarinnar,
börnum stórborganna, var komið fyr-
ir uppi í sveit, þar sem þau voru ekki
fyrir augunum á yfirstéttinni og hug-
myndin var að með því móti mætti
vernda þau og bjarga frá spillingu
stórborganna.
Jafnframt því að þessi hefðbundnu
afskipti barnaverndarinnar hafa hald-
ið áffam hafa önnur afskipti komið til
sem eru ekki bundin ákveðinni stétt í
saina mæli. Upp úr 1960 fór athygli
manna að beinast meira að líkamlegu
ofbeldi á börnum, áfengisneyslu for-
eldra og vanrækslu á börnum. Seinna
færist þungamiðjan að einstæðum for-
eldrum og ósldlgetnum börnum. A
seinustu áruin hefur athyglin einkum
beinst að ýmsum gerðum ofbeldis,
sérstaklega kynferðislegu. Þá hafa for-
sjár- og umgengnisréttarmál orðið æ
stærri þáttur í starfi barnaverndar-
nefnda."
„Barnaverndargildran"
„Bamavemdargildran “ er eitt jýrir-
bærið scm þú leggur áherslu á í ritgcrð
þinni. I hverju erþessi gildra fólgin?
„I rannsókn ininni lagði ég mig sér-
staklega í líma við að gera börnin
sýnileg. Ég er sammála þeim sem hafa
gagnrýnt barnaverndarrannsóknir
fyrir að snúast ekki um börn heldur
fyrst og fremst um stofhanir, starfs-
menn þeirra og foreldra. Þessvegna
skrásetti ég allar mínar upplýsingar
þannig að þær tækju mið af barninu. I
ljós kom að mjög lítið var skrifað um
börnin sjálf þrátt fyrir að verið væri að
taka ákvarðanir sem voru injög af-
drifaríkar fyrir þau.
Eg tók líka eftir því að mjög lítið
var minnst á feður. Mæðurnar voru
oft einstæðar, en ekki alltaf, og í þeim