Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
!
Ég held að ég sé búinn með
minn kvóta af ferðalögum til
útlanda. Hvað er varið í að
hanga á flugvöllum eða braut-
arstöðvum með áhyggjur af
farangrinum sínum og sam-
ferðafólki? Að vera villtur í
mengaðri stórborg, alltof
sveittur – að reyna að ná í leigubíl, af
því að maður er að verða of seinn eitt-
hvert?
Sú var tíðin að ég ferðaðist um Evr-
ópu með Interrail-passa í vasanum, svaf
í lestunum og nærðist á lofti.
Ónei, ekki lengur. Þetta breytist með
aldrinum. Þetta er lífsins gangur; á
yngri árum þvælumst við um, látum
skeika að sköpuðu
og söfnum lífs-
reynslu. Uppruni
orðsins „heimskur“
er að vera mikið
heima við, heimóttarlegur. Að fara ekki
út fyrir túngarðinn til að auka víðsýn-
ina.
Við viljum bera okkur saman við aðr-
ar þjóðir, upplifa ævintýri á fjarlægum
slóðum. Síðan róumst við, vinnum úr
reynslunni og reynum að „gera eitt-
hvað“ (að vísu eru mamma og pabbi
alltaf annaðhvort á Kúbu eða í Kína. En
í mínu tilfelli eykst nægjusemin, ferð-
irnar styttast – og ferðamátinn breyt-
ist).
Það skiptir ekki öllu máli að hafa
komið sem víðast við, afgreitt sem
flesta kílómetra. Ég man eftir Amerík-
ana sem ég komst ekki hjá því að hlusta
á. Hann var á sams konar Interrail-
ferðalagi og ég. Hann sagði: “Well, I’ve
done Spain, I’ve done France, Germany
and Switzerland – pretty soon I’ll have
done the whole of Europe (Interrail-
passinn gildir í 30 daga).
Ég hef, eins og flestir aðrir, vorkennt
útlendingunum sem eru að paufast með
hjólin sín í vegkantinum í rokinu og
rigningunni.
En svo tók ég hjólið með í útilegu eitt
árið – og það opnaðist fyrir mér nýr
heimur! Útlendingunum í rokinu er
engin vorkunn. Það er fólkinu í bíl-
unum, sem ber að vorkenna. Í bílnum
fer maður á mis við lyktina, loftið,
hljóðið; upplifunina við að ferðast um
landið á viðeigandi hraða með til-
hlýðilegri virðingu. Hver kannast ekki
við að aka um sveitir, þar sem eitt fjall-
ið er öðru líkt? Einn fjörður öðrum lík-
ur? Ferðin fer að snúast um að fara
sem hraðast framhjá þessu keimlíka
landslagi, til að komast í Ásbyrgi, á
Þingvelli, að Dettifossi. Þar sem maður
skoðar náttúrufyrirbærið í augnablik –
og svo ókei, hvert næst?
Hjólreiðamaðurinn verður smám
saman fíkinn í að komast á afskekktari
slóðir, með minna nesti og fátæklegri
útbúnað. Að leggjast til svefns í góðri
gjótu eftir langan dag, er guðdómleg
sæla.
Um daginn var ég bíllaus seint síð-
degis og þurfti að komast heim. Ég var
búinn að taka strætó þann daginn og
nennti því ekki aftur. Veðrið var ágætt,
frekar hlýtt og fíngerður rigningarúði –
þannig að ég ákvað að ganga heim. Ég
kom við í Kringlunni, kúkaði og keypti
mér kaffi í götumáli. Síðan rölti ég
þetta í rólegheitum (nb. ekki „í hægðum
mínum“) og sötraði mitt kaffi.
Ég upplifði mig eins og útlending í
Reykjavík. Eða jafnvel frekar eins og
ég væri staddur í útlöndum. Ekki síst
þegar ég fann daufa reyklykt – í erlend-
um stórborgum er alltaf þoka og dauf
reyklykt.
Ég stundaði mitt „Innlit/útlit“ – sem
felst í því að kíkja inn um gluggana hjá
fólki. Án þess að stoppa þó, þar dreg ég
mörkin. Það er í lagi að gjóa augunum
inn, á eðlilegum gönguhraða. Síðan get-
ur maður snúið við og gengið fram og
til baka, aftur og aftur framhjá.
Fólk var að byrja að elda, sumir voru
að horfa á sjónvarpið – einn var að
þrífa. Ég fékk þokkalegan þverskurð af
lifnaðarháttum Reykvíkinga.
Fyrir mér var þetta fullkomið ferða-
lag (að vísu er mjög mikilvægt að vera
nýbúinn að kúka. Hvenær líður manni
betur?)
En eins og ég segi, þessi nægjusemi
er eitthvað sem kemur með aldrinum.
Ég skal hætta að skrifa svona pistla
þegar ég er orðinn alsæll með að vera
einfaldlega bara búinn að kúka.
Ferðalög
Eftir Óskar
Jónasson
oj@internet.is
Nokkuð dró til tíðinda í bandarískumfjölmiðlaheimi nú á dögunum erMichael Powell, formaður Banda-ríska fjarskiptaeftirlitsins (FCC),
tilkynnti um afsögn sína úr embætti, sem hann
hafði verið skipaður í frá árinu 2001 til ársins
2007. Powell var megindrifkrafturinn á bak við
tilraunir til að rýmka gildandi lög um eignar-
hald á bandarískum fjölmiðlamarkaði, og þykja
fregnir af brotthvarfi hans benda til þess að rík-
isstjórnin hyggist láta af
þeirri tilslökunarstefnu sem
Powell var einarður talsmað-
ur fyrir. Powell stóð eins og
kunnugt er fyrir samþykkt
fjarskiptaeftirlitsins um af-
nám laga sem bönnuðu fyrirtækjum að eiga
dagblöð og ljósvakamiðla á sama markaðs-
svæðinu, auk þess sem rýmka átti leyfilegt há-
markshlutfall sem sjónvarpsstöðvar máttu eiga
á Bandaríkjamarkaði úr 35% í 45%. Samþykktin
vakti gríðarlega hörð mótmæli bæði stjórnmála-
manna, hagsmunahópa og réttindasamtaka sem
töldu slíkt lagaumhverfi bjóða heim fákeppni og
takmörkun lýðræðislegrar umræðu á vettvangi
fjölmiðla. Mótstaðan bar jafnframt árangur
þegar ákvörðun fjarskiptanefndarinnar var
hnekkt í áfrýjunardómstóli síðastliðið sumar.
Segja má að þessari orrustu í hagsmunaátökum
stórra fjölmiðlasamsteypna og almannahags-
muna hafi lokið á fimmtudag er dómsmálaráðu-
neytið tilkynnti, rétt í kjölfar fregna af brott-
hvarfi Powells, að ríkisstjórnin hygðist ekki
áfrýja úrskurði áfrýjunardómstólsins til hæsta-
réttar og láta þannig af sókninni eftir því að fella
fyrrnefndar hömlur á fjölmiðlamarkaði úr gildi.
Á meðan viðtakendur bandarískra fjölmiðla
hafa ástæðu til að fagna því að staðið hafi verið
gegn þeirri hættu sem frekari þróun í átt til
einsleitni á fjölmiðlamarkaði getur haft í för
með sér, er ljóst að annars konar ógn við opna
lýðræðislegu umræðu, þ.e. aukin ritskoðun að
ofan, er nokkuð sem mikilvægt er að fylgjast
grannt með. Nú síðast í vikunni bárust fregnir
af því að Margaret Spellings, nýskipaður
menntamálaráðherra Bandaríkjanna, hefði ávítt
PBS-sjónvarpsstöðina fyrir að verja því al-
mannafé sem stöðin er rekin fyrir, í að framleiða
teiknimyndaþátt með lesbískum sögupersónum
(og opinbera slíkan „lífsstíl“ fyrir börnum, þvert
á vilja margra foreldra). Umræddur þáttur
teiknimyndaraðarinnar „Póstkort frá Buster“
lýsir ferð kanínunnar Buster til Vermont-ríkis.
Þátturinn, sem ekki hefur verið sendur út,
fjallar fyrst og fremst um landbúnað og síróps-
framleiðslu ríkisins, en meðal þess fólks sem
sögupersónan hittir eru lesbíur, eða nánar til-
tekið tvö lesbísk pör. Talsmenn PBS-sjónvarps-
stöðvarinnar hafa tilkynnt að þessi tiltekni þátt-
ur verði ekki sendur út á þeim rúmlega þrjú
hundruð sjónvarpsrásum sem stöðin nær til, en
neita að viðurkenna að athugasemdir mennta-
málaráðherra hafi ráðið þeirri ákvörðun.
Þessa aðför ráðuneytisins að tjáningarfrelsi
og umburðarlyndi gagnvart ólíkum kynhneigð-
um má í raun sjá sem anga af þeirri beinu og
óbeinu ritskoðunarstefnu sem færst hefur í
aukana í störfum fjarskiptaeftirlitsins undir
Bush-stjórninni. Hér er um að ræða ritskoðun
sem viðhöfð er undir merkjum velsæmisgæslu,
hugtaki sem reynst getur vandskilgreint, og
hefur fyrst og fremst einblínt á nokkurs konar
dauðhreinsun sjónvarpsefnis af nokkru sem vís-
að getur til kynlífs eða nektar. Mikil gangskör
hefur verið gerð í velsæmiseftirliti með útsend-
ingum ljósvakamiðla í formannstíð Michaels
Powells undanfarin fjögur ár, en hann stóð fyrir
því að stórauka sektir á ljósvakamiðla sem létu
„ósiðsemi“ viðgangast í útsendingum sínum.
Dæmi um áherslur og gildismat fjarskiptaeftir-
litsins í siðgæðisstefnu sinni er 550 þúsund dala
sekt sem stofnunin hefur gert Viacom fjölmiðla-
samsteypunni að greiða eftir að hið ógnvænlega
brjóst söngkonunnar Janet Jackson birtist óhul-
ið í beinni útsendingu frá skemmtiatriðum í leik-
hléi á Super Bowl-úrslitaleik á síðasta ári. Til
fróðleiks má benda á að árið fyrir formanns-
skipan Michaels Powells námu samanlagðar
ósiðsemissektir til ljósvakamiðla í Bandaríkjun-
um um 48 þúsund Bandaríkjadölum. Árið 2004
nam sú tala 7,7 milljónum dala. Ef litið er til
þeirra aðila sem taldir eru líklegir eftirmenn
Michaels Powells í formannsstól fjarskipta-
nefndarinnar, er ekki ástæða til að vænta mik-
illar stefnubreytingar, en sá sem einna líkleg-
astur þykir, þ.e. repúblikaninn Kevin Martin, er
þekktur fyrir enn einarðari afstöðu til vælsæm-
isgæslu en fráfarandi formaður.
Þegar leitað er skýringa á ákvörðun Bush-
stjórnarinnar um að hverfa frá áfrýjun vegna
tilslökunartilrauna fjarskiptaeftirlitsins, kemur
á daginn að siðgæðisstefnan virðist spila þar
ákveðna rullu. Í fréttum af ákvörðun dómsmála-
ráðuneytisins, m.a. í New York Times á fimmtu-
daginn sl., er haft eftir talsmanni ráðuneytisins
að lögfræðingar hafi varað við því að áfrýjun
vegna eignarhaldslaganna gæti beint sjónum
hæstaréttar að tjáningarfrelsisákvæðum, sem
gæti í kjölfarið veikt möguleika fjarskiptaeftir-
litsins til þess að halda uppi háum fjársektum
sem viðurlögum við ósiðsamlegu efni í fjölmiðl-
um. Þessi staðhæfing er athyglisverð afhjúpun
á því á hversu gráu svæði velsæmisritskoðun-
arstefna fjarskiptaeftirlitisins í raun er.
Velsæmi og frjálsræði
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Hér er um að ræða ritskoðun sem viðhöfð er undirmerkjum velsæmisgæslu, hugtaki sem reynst getur
vandskilgreint …‘
I Málar íslensk málstefna málið inn í horn?Þessari spurningu svarar Guðrún Kvaran
prófessor í mjög athyglisverðri grein í ritinu
Málstefna – Language Planning sem er safn
greina eftir íslenska og erlenda höfunda sem
kom út í vikunni í bókaflokkinum Rit Íslenskr-
ar málnefndar. Guðrún fjallar um vanda ís-
lenskrar málstefnu í
greininni sem er af ýms-
um toga þótt stefnan
hafi, að segja má, hlotið almennt samþykki
meðal Íslendinga á síðustu öld – reyndar er
hið almenna samþykki um stefnuna hugs-
anlega hluti af vandanum. Mesti vandinn teng-
ist þeim breytingum sem urðu á samfélaginu á
síðari hluta síðustu aldar þegar gífurlegt magn
upplýsinga flæddi yfir landið. Vegna mál-
hreinsunarstefnunnar var krafan sú að allar
þessar upplýsingar væru íslenskaðar, að fund-
in yrðu íslensk orð um allt það sem hugsað var
og gert. Við höfum hins vegar vart haft undan
þrátt fyrir mikla nýyrðasmíði. Og, eins og
Guðrún bendir á, þá verður ekki auðveldara
fyrir lítið málsamfélag að standa gegn sívax-
andi straumi.
II Guðrún talar um að vandinn felist ekkisíst í því sm hún kallar tvöfalda aðferð ís-
lenskrar málhreinsunar. Það þarf að halda
orðaforðanum „hreinum“ sem þýðir að end-
urnýjun þarf að fara fram í gegnum hinn svo-
kallaða grunnorðaforða, „orðaforða sem er svo
grunnur, ef svo má segja, að í honum eru
næsta fá tökuorð úr grísku og jafnvel latínu,
hvað þá öðrum tungumálum. Þetta merkir að
endurnýjun orðaforðans takmarkast við orð
og orðstofna af germönskum uppruna og í
raun aðeins þá sem varðveittust á Íslandi“.
Þessi aðferð hefur gert það að verkum, segir
Guðrún, að til hefur orðið krafa um merking-
arlegt gagnsæi þegar verið er að setja saman
eða þýða hugtök. Krafan um gagnsæi beinir
nýyrðasmíðinni enn frekar í grunnorðaforð-
ann og takmarkar þannig mjög nýtingu á er-
lendum tökuorðum. Tökuorðin eru hins vegar
oft komin inn í talmálið áður en nýyrðið kemst
í umferð. Þekking fólks nær þannig iðulega út
fyrir móðurmálið. Guðrún segir ennfremur:
„Ritmálið er nú staðlað og markað af rúmri öld
málhreinsunar en á sama tíma virðist talmálið
vera orðið mjög „mengað“ í samanburði.“ Seg-
ist Guðrún hafa tekið eftir meira en litlum mun
á rit- og talmáli á mörgum notkunarsviðum.
„Raunar ætla ég að á sumum sérhæfðum svið-
um sé risavaxið gap á milli rit- og talmáls, svo
stórt að tala má næstum um tvö tungumál sé
litið til orðaforðans eingöngu.“
III Sökum þessa kemst Guðrún að þeirriniðurstöðu að íslensk málstefna hafi með
ósveigjanleika sínum „málað málið inn í horn
að mörgu leyti og gert endurnýjun tungumáls-
ins mjög erfiða“. Þetta er þó ekki stærsta
vandamálið, að mati Guðrúnar, stærsti vand-
inn er fjárskortur þeirra stofnana sem eiga að
framfylgja stefnunni, „flestar aðgerðir stjórn-
valda til að takast á við þessi mál virðast ann-
aðhvort vera táknræn eða með of þröng mark-
mið“, segir Guðrún og bætir við: „Ef við viljum
forðast að koma íslenskri tungu fyrir í snotr-
um glerskáp á safni eða koma í veg fyrir að
notkunargildi hennar dragist saman niður í
mállýsku við hliðina á ensku, þá verða stjórn-
völd í þessu landi að fjárfesta gríðarlega í
framleiðslu á þessu tungumáli á sem flestum
sviðum.“
Neðanmáls
Orð eru ofmetin. Orð eru bara hljóð sem við gefum frá okkur til að táknaákveðin hugtök. Ég hef með tímanum æ minni þolinmæði fyrir mönnumsem af kyni viðkomandi nafnorðs eða segja að skortur á íslenskri þýðingu á
orðinu „identity“ skýrist af því að við erum svo fá að aldrei þarf að velta vöngum
yfir hver viðkomandi sé. Ég skil ekki að menn skyldu sökkva sér inn í einhverjar
orðmyndir og uppbyggingu setninga til að komast að einhverjum niðurstöðum sem
eru svo hæpnar að jafnvel talnaspekingur mundi segja: „Nei, bíddu nú hægur, vin-
ur!“ Sömuleiðis ofmeta menn vald og mátt orðanna. Orðið „innflytjandi“ er nei-
kvætt, notum „nýbúi“ í staðinn. Síðan „nýr Íslendingur“ og svo koll af kolli. Helst
eitthvað fimm orða óþjált hugtakasafn sem erfitt er að koma fyrir í slagorði og fátt
rímar við. Einu sinni var talað um fávita. Síðan voru þeir kallaðir vangefnir, síðan
þroskaheftir. Það virðist litlum máli skipta hve mörg nýyrði menn smíða á þennan
hóp, alltaf munu sjoppustúlkur með tyggjó geta gert hann að níðyrði. "Díses! Ert’
eitthva’ vængefin?" Samtök ungra Gyðinga í Varsjá gáfu fyrir nokkrum árum út rit
sem hét „Zydek“ (ísl.: litli Júðinn). Þessi hugmynd lýsir svolítið annarri hugmynd í
orðapólitík. Í stað þess að fordæma notkun orðs voru vopn slegin úr höndum níð-
inga og orðið gert að „sínu“. Fyrir nokkrum árum þótti hommi ljótt orð. Í dag þyk-
ir ekki lengur tiltökumál að vera kallaður slíkur. Hefði verið betra ef menn hefðu
haldið að skálda ný orð? Gauragaurar? Mannamenn? Viðsnúningar? Nú eru liðin
sex ár síðan ég hélt kosningabaráttu til embættis hringjara Menntaskólans í
Reykjavík undir slagorðinu „Slavann í skítverkin!“ Líklegast væri það stórfelld
sögufölsun að halda því fram að miklar málpólitískar ástæður hafi þar legið að
baki. Fyrst og fremst var ég að reyna að vera fyndinn og vinna kosningarnar. Sem
tókst. Spurning um að endurnýta þetta einhvern tímann.
Pawel Bartoszek
Deiglan | www.deiglan.com
Innflytjandi, nýbúi,
nýr Íslendingur
Morgunblaðið/Jim Smart
Undirstaðan.
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins