Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
Þ
að er í sjálfu sér umhugsunarefni, hvað Niflunga-
stefið hefur verið lífseigt í þýskri sögu. Allt frá
því að Niflungakvæðið („Niebelungenlied“) var
ort af ókunnu skáldi í Þýskalandi á 13du öld – um
líkt leyti og Snorri skrifaði Heimskringlu – hefur
Sigurður Fáfnisbani fylgt þýsku þjóðinni eins og
skugginn. Niflungakvæði týndist að vísu og féll í gleymsku á
16du öld, en þeim mun meira líf hljóp í útbreiðslu þess eftir að
það kom aftur í leitirnar og var látið á þrykk út ganga um miðja
18du öld. Þá leið ekki á löngu þar til það var orðið eins konar
„guðspjall“ þýskrar þjóðernisvitundar, sögulegur minnisvarði
um bestu og göfugustu dyggðir Þjóðverja.
„Seggur hinn snarráði“
Efni hins þýska miðaldakvæðis er um margt náskylt þeim sögn-
um sem er að finna í fornritum okkar Íslendinga, einkum Eddu-
kvæðum og Völsunga sögu.
Í Niflungakvæði segir frá konungssyninum Sigurði, uppvexti
hans í bænum Xanten og ástum hans og örlögum síðar á ævinni.
Ókunnur höfundur Völsunga sögu, sem líka er talin vera frá
miðri 13du öld, lýsir hetjunni sömuleiðis með miklum tilþrifum:
„Og þá er nefndir eru hinir ágætustu menn og konungar í forn-
sögum, þá skal Sigurður fyrir ganga um afl og atgervi, kapp og
hreysti, er hann hefur haft um hvern mann,
fram annarra, í norðurálfu heimsins.“
Sigurður kemur líka við sögu í nokkrum
Eddukvæðum. Í Reginsmálum segir frá því
að kappinn, sem þar er nefndur „seggur hinn snarráði“, hafi
verið fóstraður í smiðju hins dverghaga Regins. Reginn gefur
Sigurði sverðið Gram sem er svo beitt að þegar hann bregður
því ofan í Rín og lætur reka ullarlagð fyrir straumi, tekur í sund-
ur bæði lagðinn og vatnið.
Í Fáfnismálum segir frá för Regins og Sigurðar upp á Gnita-
heiði, þar sem Sigurður notar sverðið Gram til að vinna á orm-
inum Fáfni sem liggur á vænum haug af gulli. Síðan steikir
garpurinn hjarta Fáfnis yfir eldi. Þegar hann hyggst kanna
hvort fullsteikt sé fær hann dropa af hjartablóði ormsins á tung-
una, „þá kunni hann fuglsrödd og skildi, hvað igðurnar sögðu“
segir í Snorra Eddu. Og eftir að Sigurður hefur hlustað á snjall-
an ljóðasöng spörfuglanna um stund drepur hann Regin, bindur
gullið í klyfjar sem hann leggur á bak hestinum Grana og ríður á
brott.
Í Skáldskaparmálum rekur Snorri Sturluson sögu Sigurðar
að mörgu leyti á líkan hátt og hún er sögð í Niflungakvæðinu
þýska. Í húsi nokkru á Hindarfjalli rekst Sigurður á valkyrju
sem er kölluð Brynhildur og sníður af henni brynjuna. Þvínæst
stofnar hann til bandalags við Gjúkunga og fær Guðrúnu Gjúka-
dóttur fyrir konu. Þar kemur að Sigurður slæst í för með mági
sínum Gunnari Gjúkasyni sem ætlar að biðja Brynhildar. Þegar
þeir koma á Hindarfjall mætir þeim vafurlogi sem umlykur sal
valkyrjunnar, en hún hefur heitið því að eiga þann mann einan
sem þorir að ríða vafurlogann. Hestur Gunnars guggnar á því,
svo að Sigurður stekkur á bak Grana og ríður logann fyrir mág
sinn í dulargervi. Þegar kemur að brúðkaupsnóttinni dregur
hann sverðið Gram úr slíðrum og leggur það á milli sín og val-
kyrjunnar, svo að það sé öruggt að ekki komi til samræðis.
Gunnar fær síðan Brynhildi fyrir konu. Ráðabruggið kemst
þó upp um síðir, með þeim afleiðingum að það slær heiftarlega í
brýnu með þeim Brynhildi og Guðrúnu á Rínarbökkum, þar sem
þær „gengu til vatns að bleikja hadda sína“.
Í þýska kvæðinu á þessi senna sér reyndar stað á tröppum
dómkirkjunnar í Worms. Eftir að Guðrún niðurlægir Brynhildi
fyrir allra augum eggjar sú síðarnefnda mann sinn og mága til
að ráða Fáfnisbanann af dögum. Það verk kemur í hlut Gutt-
orms, bróður Gunnars, sem leggur „Sigurð sverði í gegnum sof-
anda“ eins og Snorri orðar það í Skáldskaparmálum.
Ólíkt yfirbragð norrænu og þýsku gerðarinnar
Í Niflungakvæðinu er atgervi og vaskleika hetjanna oft lýst á
nokkuð viðkvæmnislegri hátt en í norrænum heimildum. Það
var sjálfsagt ein af ástæðum þess að Richard Wagner kaus að
styðjast fremur við norrænan skáldskap en þýska kvæðið þegar
hann samdi Niflungahringinn. Honum hefur eflaust þótt þýski
Fáfnisbaninn of teprulegur og meira púður í nafna hans úr
norðrinu, enda sá ótvírætt meiri þjarkur og rusti. Í Niflunga-
kvæði er t.d. hárómantísk lýsing á því þegar Fáfnisbaninn siglir
með Gunnari mági sínum til Íslands, þeirra erinda að vinna ástir
Brynhildar. Ef marka má endursögn þýska skáldsins Franz
Fühmanns, þar sem hann rekur efnisþráð kvæðisins mjög ná-
kvæmlega, hefur verið mikið um dýrðir á Íslandi þegar þeir fé-
lagar, Gunnar Gjúkason og Fáfnisbaninn, taka land og ganga á
fund Brynhildar drottningar: „Hetjurnar skildu skipið eftir í
höfninni og riðu til kastalans. Brynhildur fylgdist með þeim úr
skemmuglugga sínum. Svo stórfenglegar hetjur höfðu aldrei
fyrr til Íslands komið. Gimsteinarnir glóðu, umluktir arabísku
gulli. Þeir glitruðu og á reiðtygjum klingdu gullnar bjöllur.
Gunnar konungur og Sigurður klæddust hvítu silki, Högni og
Þakkvarður svörtu flaueli. Þannig riðu þeir til kastalans. Á kast-
alanum voru 86 turnar. Í honum voru 3 aðalbyggingar og salur
úr grænum marmara. Í þeim sal sat Brynhildur með hirðfólki
sínu. Hún var í klæðum úr skíragulli, hirðmeyjar hennar í skar-
latsflíkum og riddararnir í stálbrynjum. Þannig biðu þau gest-
anna.“
Samkvæmt hinu þýska kvæði hefur gestum því ekki verið í
kot vísað í kastalanum Ísasteini, þar sem Brynhildur drottning
bjó; höllin sú hefur ekki verið nein hrákasmíð, enda hefur hún
varla átt sér neina hliðstæðu í byggingarsögu Íslendinga til
þessa dags.
Frásögn Völsungu af því þegar Sigurður keyrir hest sinn
sporum og ríður vafurlogann til að sigra Brynhildi fyrir Gunnar
mág sinn, er reyndar líka býsna áhrifamikil: „Grani hleypur
fram að eldinum, er hann kenndi sporans. Nú verður gnýr mik-
ill, þegar eldurinn tók að æsast, en jörð tók að skjálfa. Loginn
stóð við himin. Þetta þorði enginn að gera fyrr og var sem hann
riði í myrkva. Þá lægðist eldurinn, en hann gekk af hestinum inn
í salinn …“
Hollywood-bræðingur
Þrátt fyrir ólíkt yfirbragð er kjarninn í frásögn Niflunga-
kvæðisins, Völsungu og Eddukvæða að miklu leyti sá sami: hetj-
an drýgir frækna dáð, kvænist fagurri konungsdóttur, en er þó
jafnframt í óljósum tygjum við aðra konu, sem seinna verður
svilkona kappans. Þessi tengsl, sem fela m.a. í sér að Sigurður
beygir svilkonu sína á bak aftur og afmeyjar hana jafnvel af ein-
skærri greiðvikni við mág sinn, verða honum að fjörtjóni. Hann
verður fórnarlamb kvenlegrar afbrýðisemi sem þekkir enga
miskunn, heldur heimtar blóð og meira blóð.
Þessi kjarni hetjusögunnar er í sjálfu sér ágætur efniviður í
spennumynd. Og það verður að segjast að leikstjóranum Uli
Edel tekst að búa til úr efninu þokkalegan bræðing í Hollywood-
stíl. Það var heldur ekkert til sparað, því Niflungamyndin er
sögð hafa kostað um 20 milljónir evra, sem jafngildir um 1,7
milljörðum íslenskra króna. Eflaust hefur drjúgur hluti þessa
fjár verið notaður til að greiða fyrir þá viðamiklu tölvu- og
tæknivinnu sem leikstjórinn hefur nýtt sér við gerð mynd-
arinnar. Þegar hetjan berst við drekann Fáfni er t.d. ljóst að
fyrirmyndin er sótt í þekktar tölvugerðar skrímslamyndir
seinni tíma. Jafnframt minnir tölvusmíðaður kastali Brynhildar
drottningar á Íslandi, sem er hélaður mjög, á ýmsar slíkar
byggingar úr tölvugerðum ævintýramyndum seinni ára. Og efn-
ismeðferðin ber sömuleiðis keim af vinsælum stefjum úr
draumafabrikkunni Hollywood, enda er hér um hreina og klára
afþreyingarmynd að ræða. Þannig eru þau Sigurður og Bryn-
hildur látin hittast í upphafi sögunnar, eftir að loftsteinn fellur
til jarðar. Umrædd himnasending virðist gædd einhvers konar
töframætti sem dregur þau bæði á staðinn. Í gryfjunni þar sem
steinninn liggur njóta þau ásta í fyrsta sinn og þeim hrollkennda
unaði fær Brynhildur drottning aldrei gleymt. Það er undirrótin
Fyrir skömmu frumsýndi sjónvarpsstöðin SAT-1 í Þýskalandi
kvikmyndina Ring of the Nibelungs sem byggð er á hinu
sögufræga miðaldakvæði um ævi Sigurðar Fáfnisbana
(„Niebelungenlied“). Kvikmyndin vakti mikla athygli, enda
langt um liðið frá því að þýski leikstjórinn Fritz Lang kvik-
myndaði þetta efni á fyrri hluta síðustu aldar, auk þess sem
Niflungastefið hefur að mestu legið í þagnargildi, eftir að
nasistaforinginn Hermann Göring notaði það í sögufrægri
ræðu í Berlín árið 1943. Með hlutverk Brynhildar Íslands-
drottningar í kvikmyndinni um Niflungana fer bandaríska
leikkonan Kristanna Loken, en hún varð fræg fyrir að leika á
móti Arnold Schwarzenegger í kvikmyndinni Terminator 3.
Eftir Arthúr
Björgvin Bollason
arthur@icelandair.is
Brynhildur og Sigurður „Kristanna Loken hefur á hinn bóginn alla líkamsburði til að hrífa áhorfendur og fá þá til að trúa því að hún sé
viðþolslaus af kynferðislegri ófullnægju og löngun eftir ástum Sigurðar.“
Á Gnitaheiði „Í Fáfnismálum segir frá för Regins og Sigurðar upp á Gnitaheiði, þar sem Sigurður notar sverðið Gram til að vinna á orm-
inum Fáfni sem liggur á vænum haug af gulli.“
Drottning Íslands