Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
H
ún var einn athyglisverðasti
sellóleikari 20. aldarinnar,
og fyrsta konan sem náði
heimsfrægð af því að leika á
þetta hljóðfæri sem lengi vel
þótti „ókvenlegt“. Allt frá
því hún spratt fram á sjónarsvið tónlist-
arheimsins 16 ára gömul lék enginn vafi á því
að hún var gædd óvenjulegum gáfum. Hún
hafði þann einstaka hæfileika að geta „talað“
gegnum hljóðfæri sitt, með slíkum sannfær-
ingarkrafti og ástríðu að sumum þótti nóg um.
Hún átti það til að vera feimin og klaufsk í
framkomu en um leið og hún tók upp sellóið
lifnaði yfir henni; fyrir henni voru tónarnir
eðlilegasti samskiptamátinn. Ferill hennar
stóð í tólf ár og velgengni hennar virtust engin
takmörk sett. En örlögin gripu harkalega í
taumana. Árið 1973 var hún greind með
mænusigg (MS) og hún kom aldrei fram op-
inberlega eftir það. Brosmildi sellóleikarinn
Jacqueline du Pré, sem lést árið 1987, hefði
fagnað sextugsafmæli sínu sl. miðvikudag.
Jacqueline, eða Jackie eins og hún var ávallt
kölluð, ólst upp við tónlist frá fæðingu. Móðir
hennar var píanóleikari og hafði lært hjá
heimsþekktum kennurum á borð við Émile
Dalcroze og Egon Petri. Jacqueline fór
snemma að leika á píanóið lög sem eldri systir
hennar æfði. Þegar hún var
fjögurra ára heyrði hún í
fyrsta sinn í sellói í útvarp-
inu og eftir það varð ekki
aftur snúið. „Ég vil spila á þetta hljóðfæri,“ til-
kynnti hún móður sinni, og var umsvifalaust
send í sellótíma. Hæfileikar ungu stúlkunnar
komu strax í ljós, og þegar hún var ellefu ára
hlaut hún virtan námsstyrk til að læra hjá
William Pleeth, sem var aðalkennari hennar
upp frá því og hún kallaði „sellópabba“ sinn.
Hún átti það til að hrópa stundarhátt: „Ég
elska sellóið mitt!“ Eitt sinn þegar fjölskyldan
fór í útilegu var hún næstum óhuggandi, svo
mikill var söknuðurinn eftir hljóðfærinu.
Spenna og ástríða
Jacqueline „debúteraði“ með tónleikum í Wig-
more Hall 1961, sextán ára gömul. Efnisskráin
gerði miklar kröfur og ekki minnkaði álagið
við að vita að þarna var öll tónlistarelíta Lund-
únaborgar samankomin. Hún fór ekki að finna
fyrir sviðsskrekk fyrr en mörgum árum síðar,
og var sallaróleg þrátt fyrir að væntingarnar
væru himinháar. Í fyrsta verkinu, sónötu eftir
Händel, tók að losna um A-streng sellósins,
sem er grafalvarlegt mál eins og strengjaleik-
arar vita. Þótt Jacqueline gerði sitt besta til að
láta ekki bera á því, með því að spila hærra og
hærra á strengnum, kom að því að strengurinn
losnaði alveg. Hún afsakaði sig, fór baksviðs og
lagfærði strenginn, og kom aftur geislandi inn
á sviðið nokkrum mínútum síðar. Eftir þetta
gekk allt eins og í sögu og strax morguninn
eftir tóku tilboðin að streyma inn. Ári síðar lék
hún í fyrsta sinn með fullskipaðri sinfón-
íuhljómsveit, í verki sem hefur æ síðan verið
nátengt nafni hennar: sellókonsertinum í e-
moll eftir Edward Elgar. Hljóðritun hennar á
verkinu frá 1965 hefur selst í milljónum ein-
taka og snert áheyrendur um allan heim. Fyrir
utan að hafa tæknilega hlið verksins algjörlega
á valdi sínu bjó túlkun Jacqueline yfir óvenju-
legri tilfinningalegri dýpt. Það var ekki nóg
með að línurnar „syngju“, heldur var hver ein-
asti tónn þrunginn spennu og ástríðu. Jackie
lagði allt í sölurnar í spilamennskunni og há-
rómantísk tónlist á borð við Elgar átti vel við
hamslausan leikmáta hennar.
Þrátt fyrir alla persónutöfrana og tónlist-
argáfurnar var Jacqueline du Pré feimin og
hlédræg. Hún þjáðist alla ævi af minnimátt-
arkennd vegna þess hve illa hún var að sér í
öðrum fögum en tónlist, enda hafði formleg
skólaganga hennar þurft að víkja fyrir hljóð-
færinu snemma á unglingsárum. Einkalífið var
hins vegar með ævintýralegasta móti og Jacq-
ueline átti í ástarsamböndum við heimsþekkta
píanista á borð við Steven Kovacevich og Rich-
ard Goode. En á aðfangadagskvöld 1966 hófst
nýr kafli í lífi Jacqueline. Henni var boðið í
veislu til píanóleikarans Fou Ts’ong, þar sem
argentínski píanistinn Daniel Barenboim var
einnig meðal gesta. Þau tóku tal saman og ekki
leið á löngu þar til Jacqueline hafði tekið upp
sellóið og Daniel var sestur við flygilinn. Þau
léku saman fram á rauðanótt. Hún átti auð-
veldara með að tjá hrifningu sína með F-dúr-
sónötu Brahms og A-dúr-sónötu Beethovens
en með orðum eða augnagotum. „Það var eins
og við hefðum leikið saman alla ævi,“ sagði hún
síðar. „Ég var þrumu lostin yfir því að ég gæti
átt svo djúp samskipti við aðra manneskju.“
Jacqueline og Daniel Barenboim voru
draumapar klassíska tónlistarheimsins: ung,
falleg og óviðjafnanlega hæfileikarík. Það leið
ekki á löngu áður en þau tilkynntu trúlofun
sína, en hjónabandið var engu að síður hálf-
gerð skyndiákvörðun. Við upphaf sex daga
stríðsins í júní 1967 tóku þau sig til og flugu
beina leið til Ísraels, þar sem þau héldu tón-
leika fyrir hermenn og stríðshrjáða á hverjum
degi. Þau gengu í hjónaband í Tel Aviv nokkr-
um dögum eftir að stríðinu lauk og til að geta
gifst Barenboim tók Jacqueline gyðingatrú,
foreldrum sínum til mikillar armæðu. Gyð-
ingahatur er lífseigt fyrirbæri og tekur á sig
ýmsar myndir. Eftir að Jackie veiktist fékk
hún að heyra frá ólíklegasta fólki (þeirra á
meðal Galinu Vishnevskayu, eiginkonu selló-
leikarans Mstislav Rostropovich) að veikindin
væru hefnd Guðs fyrir að hafa játast gyð-
ingdómi.
Daniel Barenboim var þegar heimsfrægur
píanóleikari þegar hér var komið sögu og einn-
ig farinn að láta að sér kveða sem hljómsveit-
arstjóri. Þau voru að mörgu leyti ólík: hann
lífsnautnamaður sem reykti dýra vindla og
drakk fínustu víntegundir, hún einföld ensk
sveitastelpa sem hafði gaman af því að ganga
um í rigningunni. Samband þeirra var á köfl-
um stormasamt og jafnvel hin kraftmikla
Jackie átti fullt í fangi með að halda í við eig-
inmann sinn. Barenboim er frægur fyrir að
halda fleiri tónleika en gengur og gerist. Hann
getur haldið út á tónleikaferðalögum marga
mánuði í einu og sagt er að hann þurfi ekki
nema þriggja tíma svefn á nóttu. En tónlistin
sameinaði þau. Á tónleikum þeirra og hljóðrit-
unum er eins og einn hugur sé að baki flutn-
ingnum, ein stefna og einn vilji.
Blikur á lofti
Eftir hveitibrauðsdagana tóku við endalausar
tónleikaferðir og hljóðritanir. Þótt Jacqueline
væri ávallt lífleg og brosmild kraumuðu
skuggarnir undir niðri. Hún þjáðist af þreytu
og svimaköstum, og stundum var henni svo
kalt á höndunum að hún þurfti að æfa sig með
vettlinga. Jackie hafði alltaf getað leitað til
sellósins ef eitthvað bjátaði á, en nú voru
vandamálin einmitt þar sem þeirra var síst að
vænta. Spilamennskan varð sífellt erfiðari, og
þar sem engin sjúkdómsgreining fékkst hélt
hún sig vera að missa vitið. Sumarið 1971 af-
lýsti hún öllum tónleikum og lýsti því yfir að
hún hygðist taka sér ársfrí. Hvíldin virtist gera
henni gott og hún tók aftur til við tónleikahald
ári síðar, með Barenboim og Pinchas Zuker-
man í Tel Aviv og á Proms-tónleikum í Lund-
únum. En ekki leið á löngu þar til einkennin
létu aftur á sér kræla, og nú stefndi í óefni.
Jacqueline du Pré kom fram í síðasta skipti
sem einleikari á tónleikum Fílharmóníuhljóm-
sveitarinnar í New York undir stjórn Leon-
ards Bernstein í febrúar 1973. Á fyrstu æfing-
unni þurfti hún aðstoð við að opna
sellókassann. Á tónleikunum sjálfum fann hún
ekkert fyrir fingrunum og varð því að nota
augun til að mæla út allar fjarlægðir á strengj-
unum. Hljóðfærið sem áður hafði verið besti
sálufélagi hennar hafði snúist gegn henni. Út-
koman var hreinasta hörmung, og að tónleik-
unum loknum fór Bernstein strax með Jackie
til læknis. Svarið var það sama og hún hafði
heyrt árum saman: of mikið álag, of margir
tónleikar. Nú fóru í hönd átta örvænting-
arfullir mánuðir: hún gat ekki æft sig, sam-
búðin við Barenboim fór sífellt versnandi og
sálrænt þrek hennar var við það að bresta. Það
var ekki fyrr en í október að endanleg nið-
urstaða fékkst: Jackie þjáðist af MS-
sjúkdómnum og myndi aldrei geta leikið op-
inberlega á ný.
Næstu fjórtán árin háði Jacqueline du Pré
hetjulega baráttu bæði á líkama og sál. Hún
kenndi nokkrum nemendum meðan kraftar
leyfðu og kom stöku sinnum fram opinberlega
til styrktar góðgerðarstarfsemi; hún var sögu-
maður í Pétri og úlfinum og lék á litla trommu í
leikfangasinfóníu Leopolds Mozarts. Hún
greip stöku sinnum í sellóið, en oft þurftu nem-
endur hennar að stjórna bæði boganum og
fingrum hennar. Undir lokin gat hún sig
hvergi hreyft og hafði auk þess misst stjórn á
máli sínu. Barenboim heimsótti hana eins oft
og annasamur ferill hans leyfði, en tók að lok-
um saman við píanóleikarann Elenu Bashki-
rovu og stofnaði með henni fjölskyldu í París.
Jacqueline du Pré lést á heimili sínu í Lund-
únum 19. október 1987. Eftir lát hennar lýsti
Barenboim henni með þessum orðum: „Hjá
flestum öðrum tónlistarmönnum fær maður á
tilfinninguna að aðeins hluti af degi þeirra sé
helgaður tónlistinni, að æfa hana og flytja. Því
var þveröfugt farið með Jackie. Hún eyddi öll-
um deginum með tónlistinni. Hún var tónlistin.
Þegar Jackie lék á selló gaf hún allt sem hún
átti til. Samband hennar við tónlistina var svo
fullt af ástríðu, og tilfinning hennar fyrir hljóð-
færinu var slík að hún gat látið allt flakka.
Sellóið hafði aldrei fyrr átt hljóðfæraleikara á
borð við hana.“
 Helstu heimildir:
Carol Easton: Jacqueline du Pré – A Life
(Summit Books, 1989)
Hilary og Piers du Pré: A Genius in the Family
(Vintage, 1997)
Hún og sellóið voru eitt
Brosmildi sellóleikarinn Jacqueline du Pré,
sem lést árið 1987, hefði fagnað sextugs-
afmæli sínu sl. miðvikudag. Hér er magnaður
ferill hennar rifjaður upp.
Eftir Árna Heimi
Ingólfsson
arniheimir@lhi.is
Jacqueline og Daniel Barenboim Þau voru draumapar klassíska tónlistarheimsins: ung, falleg og óviðjafnanlega hæfileikarík.
Höfundur er kennari í tónlistarfræðum
við Listaháskóla Íslands.