Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. janúar 2005
allir íslenskir ráðamenn sammála þessu og telja
má fullvíst að Vestfirðingar hafi verið sæmilega
vopnum búnir fram á 17. öld eða að minnsta kosti
fylgdarmenn þeirra Magnúsar prúða og Ara son-
ar hans sem stóð fyrir Spánverjavígunum 1615.
Að sögn Björns á Skarðsá, sem þótti roluhátt-
ur landa sinna slá öll met og vildi betri varn-
arviðbúnað landans, riðu Vestfirðingar seinastir
til alþingis með vopnað fylgdarlið en þá hafi höfð-
ingjar almennt riðið á þing með vopnlaust fylgd-
arlið. Þetta mun hafa tíðkast eftir vopnabrotið og
styðja þessi ummæli það að vopnabrot hafi átt
sér stað.
Þá greinir Jón Ólafsson Indíafari frá vopna-
burði og liðsafnaði bænda í byrjun 17. aldar
(1604) í reisubók sinni og segir að „… þá gengu
allir skattbændur með þrískúfaða atgeira sem
hingað á umliðnu ári fyrir þetta fluttust til kaups
eftir kónglegrar Majestets skikkan og befaln-
ingu“.
Þarna stóð konungsvaldið fyrir vopnasend-
ingu til landsins og ætlaðist til þess að Íslend-
ingar vopnuðu sig sjálfir og verðu. Einhver
sinnaskipti hafa því átt sér stað í „herbúðum“
konungsmanna gagnvart vopnaeign Íslendinga
eftir vopnabrotið á sjöunda áratug 16. aldar því
að þetta var önnur vopnasending konungs til Ís-
lands sem vitað er um en engar áætlanir voru um
að stofna varnarlið á þessum tíma.
Tyrkjaránið og afleiðingar þess
Tyrkjaránið 1627 átti eftir að kollvarpa Íslands-
sögunni og varpa ljósi á hversu sinnuleysið hafði
verið mikið um varnarmál landsins af hálfu
stjórnvalda. Það verður ekki farið út í þá sögu
hér en afleiðingin varð sú að Tyrkjahræðsla varð
landlæg á Íslandi og jafnframt þótti sá atburður
sýna að lítil vörn var í danska flotanum og sýnd-
ist Íslendingum landvarnir Dana beinast
fremur gegn verslunaratferli landans en
lögbrotum útlendinga. Mest hafði þessi
atburður áhrif á íbúa Vestmannaeyja
en þær urðu verst úti í hernaði hinna
suðrænu sjóræningja.
Vestmannaeyingar huguðu því öðrum
fremur að varnarmálum. Þeir kröfðu
stjórnvöld um aðgerðir og viðbrögðin voru
að þau hröðuðu viðgerðum á gamla varna-
virkinu, Skansinum, sem var upprunalega
byggt árið 1586. Danskur herforingi var feng-
inn til að hafa umsjón með landvörnum frá
Skansinum. Starf hans fól í sér að skipuleggja
vökur á Helgafelli og að hafa gát á skipum. Hann
átti einnig að stofna og þjálfa upp herlið heima-
manna. Æfingar voru haldnar einu sinni í viku og
voru allir byssufærir menn skyldaðir til þátttöku.
Árið 1639 tók Jón Ólafsson Indíafari við stöðu
byssuskyttu við Skansinn og eftirmaður hans og
síðasta byssuskyttan var Gunnar Ólafsson.
Vestmannaeyingar héldu að sögn vökur á
Helgafelli fram yfir árið 1700 en áhrifa
Tyrkjaránsins gætti næstu tvær aldir eða
langt fram á 19. öld eins og vikið verður að
síðar.
Ráðagerðir um stofnun
landhers á Íslandi 1785
Alvarlegustu hugmyndir um stofnun ís-
lensks landhers fyrir allt landið hingað til voru
settar fram á alþingi 1785. Hvatamenn þessarar
ráðagerða voru helstu ráðamenn þjóðarinnar,
Hans von Levetzov stiftamtmaður, Stefán amt-
maður Þórarinsson og Björn Markússon lögmað-
ur en ráðstefna um málið var haldin að frum-
kvæði danskra stjórnvalda. Ráðstefnan átti að
kanna hvort æskilegt og mögulegt væri að stofna
slíkan her og með hvaða hætti.
Í kjölfar ráðstefnunnar var gerð ítarleg áætl-
un um það hvernig þjálfun slíks her færi fram,
tillögur að vopnabúnaði og herbúningi lagðar
fram. Lagt var til að þrjú hundruð manna her
yrði stofnaður með sex til þrjátíu og tveggja
manna sveit í hverri sýslu. Hermennirnir skyldu
launaðir með hærri sköttum á bændur og dátum
heitið hreppstjóratign að lokinni herþjónustu.
Ekki var látið standa við orðin tóm því að gerð
var könnun í suðuramtinu 1788 á því hverjir
vildu gefa sig fram í landvarnarlið og hvaða vopn
þeir hefðu tiltæk og um leið fór herútboð fram. Í
ljós kom að rúmlega 600 manns voru tiltækir í
varnarliðið og voru vopnin af ýmsu tagi, allt frá
trélurkum til tinnubyssa. Ekki fer frekari sögum
af hernaðaruppbyggingu þessari.
Áætlanir Jörundar hundadaga-
konungs um varnir hins nýja ríkis
Næsta leik átti Jörundur hundadagakonungur
1809, sjálfskipaður verndari landsins og bylt-
ingamaður. Án nokkurra blóðsúthellinga eða al-
mennra viðbragða landsmanna tók hann völdin í
landinu í sínar hendur.
Birti hinn nýi stjórnarherra auglýsingar eða
tilskipanir þar sem stjórnarstefnunni var lýst.
artímum til varnar Keflavíkurflugvelli. Þeir
óttuðust aðallega skemmdarverk sósíalista eða
valdarán þeirra en ekki áform Sovétmanna um
að leggja Ísland undir sig. Hjá íslenskum ráða-
mönnum var hvorki samstaða um að fá erlent
herlið né koma á íslensku varnarliði og var bágu
efnahagsástandi og fámenni landsins aðallega
borið við.
Kalda stríðið og Kóreustyrjöldin 1950 breyttu
afstöðu íslenskra ráðamanna á sama hátt til auk-
innar þátttöku Íslendinga í hernaðarsamstarfi og
valdaráns kommúnista í Prag 1948. Það voru því
íslensk stjórnvöld sem höfðu frumkvæði að því
að leita til Atlantshafsbandalagsins til að styrkja
varnir landsins. Niðurstaðan varð sú að þríflokk-
arnir svonefndu féllu frá stefnu sinni um herleysi
á friðartímum og gerðu varnarsamning við
Bandaríkjamenn um vorið 1951. Hingað kom
bandarískt herlið sem hefur verið m.a. staðsett á
Keflavíkurflugvelli síðan.
Á ýmsu hefur gengið í sambúð hers og þjóðar
en í heildina tekið hefur það gengið með ágætum.
Svo gerðist það í byrjun tíunda áratugarins að
Bandaríkjaher tók að tygja sig til brottferðar.
Í viðræðum Íslands og Bandaríkjanna um ör-
yggis- og varnarmál árið 1993 varð grundvall-
arbreyting á samskiptum ríkjanna er varðar
varnarmál. Í raun lögðu Bandaríkjamenn til að
horfið væri aftur til ársins 1947 þegar þeir fengu
aðgang að Keflavíkurflugvelli, þar yrði stað-
settur lágmarks mannskapur til að standsetja
stöðina ef með þyrfti en engar trúverðugar varn-
ir hafðar uppi.
Varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna
frá árinu 1951 hefur reynst bæði árangursríkt og
sveigjanlegt verkfæri sem hefur staðist tímans
tönn. Hinar sérstöku aðstæður sem ríktu á tím-
um kalda stríðsins gerðu aðilum samningsins
kleift í meira en fjörutíu ár að komast hjá því að
leggja mat á þær lágmarks skuldbindingar sem
að gegna. Þá var ástandið hjá nágrannaþjóð-
unum allt annað, og meira að segja hefði engin
þeirra þá getað tekið Ísland herskildi, þó þær
hefðu viljað. Það var ekki eins auðgert að stefna
her yfir höfin þá eins og nú“.
Þorvaldur telur að þarna hafi Valtýr reynst
forspár að því leyti, að Íslendingar hafi aldrei
þurft eða treyst sér til að standa straum af vörn-
um landsins. Lýðveldi var ekki stofnað á Íslandi
fyrr en útséð var um hvernig vörnum landsins
yrði fyrir komið enda þótt nokkur ár liðu frá lýð-
veldisstofnuninni 1944 þar til varnarsamning-
urinn var gerður við Bandaríkin 1951.
Íslendingar lýstu þó yfir hlutleysi þegar landið
varð fullvalda 1918 en treystu í reynd á vernd
Dana og Breta. Hernám Breta 1940 breytti lítið
skoðunum flestra í þessum efnum, að falla þyrfti
frá hlutleysisstefnunni, en í lok heimsstyrjald-
arinnar áttu Íslendingar í mestum erfiðleikum
með að losa sig við hersetulið Bandaríkjamanna
og Breta en það tókst loks 1947. Hins vegar var
óljóst hvað átti að taka við.
Stofnun herlauss lýðveldis á Íslandi
Gangur heimsmála fór upp frá þessu að hafa bein
áhrif á innan- og utanríkisstefnu landsins. Haf og
fjarlægð voru ekki lengur skjöldur og verja
landsins. Því leið ekki á löngu þar til að Íslend-
ingar hófu að leita hófanna að viðunandi lausn á
varnarmálum landsins. Um sama leyti og hug-
myndir um stofnun Atlantshafsbandalagsins –
NATO voru að fæðast kom upp hugmynd um
sérstakt varnarbandalag Norðurlanda en fljót-
lega kom í ljós að hún var andvana fædd.
Samhliða undirbúningi að inngöngu Ís-
lands í NATO fór fram umræða um það
hvort stofna ætti íslenskan her og
sitt sýndist hverjum. Um miðjan
mars 1949 héldu þrír ráðherrar til
Washington og ræddu við Dean Ache-
son, utanríkisráðherra Bandaríkjanna.
Lögðu þeir áherslu á sérstöðu Íslendinga
sem vopnlausrar þjóðar sem vildi ekki koma
sér upp eigin her, segja nokkru ríki stríð á hend-
ur eða hafa erlendan her eða herstöðvar í landinu
á friðartímum. Í skýrslu ráðherranna segir m.a.:
Í lok viðræðnanna var því lýst yfir af hálfu
Bandaríkjamanna:
Að ef til ófriðar kæmi mundu bandalagsþjóð-
irnar óska svipaðrar aðstöðu á Íslandi og var í
síðasta stríði, og það myndi algerlega vera á
valdi Íslands sjálfs, hvenær sú aðstaða yrði látin í
té.
Að allir aðrir samningsaðilar hefðu fullan
skilning á sérstöðu Íslands.
Að viðurkennt væri, að Ísland hefði engan her
og ætlaði ekki að stofna her.
Að ekki kæmi til mála, að erlendur her eða
herstöðvar yrðu á Íslandi á friðartímum.
Eins og kunnugt er stóð mikill styr um þetta
mál en þrátt fyrir átök og mótmæli var Atlants-
hafssáttmálinn undirritaður í Washington 4. apr-
íl 1949.
Með aðildinni að Atlantshafsbandalaginu töldu
íslensk stjórnvöld að öryggisþörf Íslands væri að
mestu fullnægt. Vestræn ríki kæmu þjóðinni til
aðstoðar, ef til ófriðar drægi. Frá sjónarhóli Atl-
antshafsbandalagsríkjanna horfði málið öðruvísi
við. Þrátt fyrir fyrirvara Íslendinga við sáttmál-
ann vildu yfirmenn Bandaríkjahers og Atlants-
hafsbandalagsins að herlið yrði á Íslandi á frið-
Því var m.a. lýst yfir að hin nýju yfirvöld áskilji
sér „… rétt til styrjalda og friðasamninga við er-
lend ríki; – að herliðið hefur útnefnt oss til hæstr-
áðanda til sjós og lands og til yfirstjórnar í öllum
styrjaldasökum“ …
Jörundur lét þegar í stað hefja smíði skans á
Arnarhólskletti í Reykjavík, nefndur Phelps-
skans, og áætlanir voru um stofnun íslensks
hers. Hér verður ekkert sagt um alvöruna á bak
við fyrirætlanir Jörundar en honum var greini-
lega umhugað um að varnir hins „nýja ríkis“
væru trúverðugar.
Hins vegar sýndu styrjaldirnar í upphafi 19.
aldar að Dönum var um megn að verja Ísland og
að mál myndu lítið breytast ef Bretar yndu
óbreyttu ástandi og gæfu Dönum eftir hús-
bóndavaldið á Norður-Atlantshafi. Þetta ástand
olli flestum Íslendingum litlum áhyggjum, þeir
höfðu meiri áhuga á að öðlast einhvers konar
sjálfstjórn en að stofna her.
Stofnun herfylkingar
í Vestmannaeyjum 1857
Einhverrar viðleitni gætti þó hjá Vest-
mannaeyingum í þessa átt en árið 1853 var skip-
aður nýr sýslumaður Vestmannaeyja, Andreas
August von Kohl, danskur að ætt og kallaður
kapteinn.
Sá kapteinninn að hér væri grundvöllur fyrir
því að stofna varnarsveit eða her
heimamanna þar sem hér
eimdi ennþá eftir af ótta
fólks við sjóræningja,
einkum Tyrki. Fékk
hugmynd Kohl um
stofnun svonefndrar
herfylkingar góðar und-
irtektir í eyjum. Nokkur
ár tók þó að skipuleggja
þennan vísi að her og var hon-
um að fullu komið á fót 1857
og starfræktur til vors 1869.
Herfylkingin var skipulögð
með sama hætti og tíðkaðist
með venjulega heri í Evrópu á þess-
um tíma; með tignarheitum, vopnum, gunnfána
og einkennismerkjum.
Markmið herfylkingarinnar var í fyrsta lagi að
vera varnarsveit gegn árásum útlendinga. Í öðru
lagi að vera lögreglusveit til að halda uppi aga og
reglu á eyjunni. Í þriðja lagi að vera bindind-
ishreyfing og í fjórða lagi að vera eins konar
íþróttahreyfing. Líklegt má telja að stöðugur
fjárskortur hafi riðið henni á slig að lokum sem
og forystuleysi. Lítið gerðist í þessum málum
fram að aldamótunum 1900. Deilur um landhelg-
ismál milli Dana og Breta á þessum tíma og
gangur heimsstyrjaldarinnar fyrri átti sinn þátt í
að opna augu Íslendinga fyrir því að hér voru það
Bretar sem réðu ferðinni og varnarleysi landsins
væri mikið.
Heimastjórn og varnir
Í raun voru menn þá farnir að huga af alvöru að
vörnum landsins samfara því að landið fengi fullt
sjálfstæði. Þorvaldur Gylfason segir í Frétta-
blaðinu hinn 19. júní 2003 að rök þeirra, sem
töldu Ísland ekki hafa efni á því að slíta til fulls
sambandinu við Dani fyrir 100 árum, lutu meðal
annars að landvörnum og vitnar hann í Valtý
Guðmundsson sem sagði árið 1906 að fullveldi
landsins stæði í beinu sambandi við getuna til
varnar og sagði m.a. að þó að þjóðin „… gæti það
í fornöld [staðið sjálfstæð], þá var allt öðru máli
Hugmyndir um stofnun
íslensks hers í 400 ár
Morgunblaðið/Kristján