Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 4

H
ugleiðingar við Öskju
nefnist ný bók eftir
Pál Skúlason prófess-
or í heimspeki og
rektor Háskóla Ís-
lands. Bókin er gefin
út í litlu broti og er
ríkulega skreytt ljós-
myndum Guðmundar Ingólfssonar. Bókin
kemur samtímis út á fjórum tungumálum –
íslensku, ensku, frönsku og þýsku – en texti
hennar fjallar um þá einstöku reynslu sem
ferðalangurinn verður fyrir í þeirri óræðu
og tröllauknu veröld sem Askja er. Páll
leggur út af þessari áhrifaríku reynslu og
dregur af henni fjölþættar ályktanir um
stöðu mannsins í náttúrunni og alheiminum
– en einnig í hinum „manngerða“ heimi, til
dæmis í stórborg á borð við París. Askja
kemur manni fyrir sjónir sem sjálfstæð ver-
öld og opnar þar með nýjar leiðir í skynjun
okkar á veruleikanum, eins og Páll bendir á:
„Þegar maður kynnist slíkri veröld er mað-
ur kominn á leiðarenda. Kominn í snertingu
við veruleikann sjálfan. Hugurinn opnast
fyrir fullkominni fegurð og maður sér loks-
ins um hvað lífið snýst.“ Náttúruupplifun af
þessum toga veitir manninum jarðsamband;
ómetanleg tengsl við þann veruleika sem
mannlegt samfélag – samfélag neyslu,
streitu og flókinna áætlana undir merkjum
ásóknar í efnisleg gæði – hvílir að endingu
á. Í Öskju eru óræð öfl að verki; öfl náttúr-
unnar sem geta brotist út hvenær sem er og
valdið mönnunum þungum búsifjum.
Blaðamaður ræddi við Pál um hugleið-
ingar hans um samband manns og náttúru
og boðskap ritsins.
Menningin snýst um að búa
okkur skjól í þessum framandi heimi
Þú segir í bókinni að það „að koma til Öskju
sé eins og að koma til jarðarinnar í fyrsta
sinn, öðlast jarðsamband“. Geturðu útskýrt
þetta?
„Við eigum það sameiginlegt með öllum
lífverum að vera jarðarbúar; það að vera lif-
andi vera er að verða fyrir reynslu, blóm
verða fyrir reynslu af sólinni, vætunni, vind-
inum og svo framvegis. Við eigum þetta
sameiginlegt. En það sem greinir okkur
mannfólkið frá öðrum lífverum er að við
höfum mál til að lýsa reynslu okkar af því
að uppgötva jörðina. Það er okkar hlutverk
að ljá sameiginlegri reynslu lífveranna á
jörðinni mál. Til þess að geta áttað sig á
þessari reynslu er ein leið að ímynda sér að
maður sé að koma til jarðarinnar í fyrsta
sinn. Þannig getum við gert okkur grein
fyrir því að við erum af þessum veruleika og
getum ekki verið til án hans, en um leið
uppgötvum við að hann er okkur framandi,
óendanlega furðulegur, óendanlega breyti-
legur, óendanlega merkilegur, óendanlega
fagur og svo framvegis. Tilfinningarnar sem
við reynum að lýsa frammi fyrir veru-
leikanum vísa allar til reynslunnar af hon-
um. Askja er tákn fyrir þennan ytri veru-
leika, sjálfstæðan og framandi náttúrulega
veruleika, sem teiknar sig endalaust fyrir
okkur. Menningin snýst um að búa okkur
skjól í þessum framandi heimi: að veita okk-
ur öryggi. Þannig er það til dæmis hlutverk
foreldra okkar að sefa þann óróa og kvíða
sem fylgir því að vakna til lífsins sem vit-
andi vera í framandi umhverfi. En undir
þessum öryggishjúp býr náttúrulegur veru-
leiki og við vitum sjaldnast hverju hann get-
ur tekið upp á.“
Erum hrædd við vanmáttinn
gagnvart náttúrunni
Páll segir í bók sinni að vandinn sem við
glímum við sé óvissan og óöryggið í sjálfu
sambandi hugans við veruleikann. Hann
segir að maðurinn lifi í trúarsambandi við
veruleikann, manneskjan trúi því að til sé
veruleiki óháður vitund okkar. Að sögn Páls
er þetta trúarsamband líka trúnaðarsam-
band sem sé „fólgið í trausti á annarlegan
veruleika, veruleika sem er annað eða annar
en hugurinn sjálfur“. Að vera til er að við-
halda þessu sambandi, segir Páll, og setur
fram tilgátu um að þetta trúnaðarsamband
sé „upphaflega og ætíð samband við veru-
leikann sem náttúrulega heild, sem nátt-
úru“. Að mati Páls hafa brestir í þessu sam-
bandi manns og náttúru haft afdrifarík áhrif
á sögu mannkyns síðustu aldir.
„Grundvallartengslin felast í ákveðinni
óvissu og jafnframt í því að uppgötva þenn-
an framandi náttúrulega veruleika sem er
óútreiknanlegur. Náttúran er svo margfalt
öflugri og stórkostlegri en við getum gert
okkur í hugarlund. Við erum alltaf að
smækka náttúruna fyrir okkur. Við höldum
að við getum náð einhverjum fullkomnum
og öruggum tökum á henni en sannleikurinn
er sá að við höfum engin slík tök og munum
aldrei öðlast þau. Hún er svo óendanlega
miklu stórkostlegri en allt sem við getum
látið okkur detta í hug og komið í verk.“
Og þetta uppgötvar þú þegar þú kemur í
Öskju?
„Já, einmitt. Og vegna þessa óöryggis
sem fylgir því að uppgötva náttúruna er það
fullkomlega eðlilegt að vera hræddur við
hana, jafnvel skelfingu lostinn. Mannkynið
er því sífellt að reyna að byggja upp örygg-
isnet, koma sér fyrir í náttúrunni með hjálp
vísinda og tækni. Til er kenning um náttúr-
una sem kennd er við vélhyggju og kom
fram í upphafi vísindabyltingarinnar hjá
hugsuðum á borð við Descartes og Galíleó.
Samkvæmt þessari kenningu er gangverk
náttúrunnar eins og vél og ekkert er því til
fyrirstöðu að við getum skilið þessa vél til
hlítar. Í kjölfarið verður iðnbyltingin með
öllum sínum tæknilegu framförum sem fel-
ast í sókn mannanna í að skapa sér öryggi
og tryggja tök sín á náttúruöflunum. Sú
skoðun grípur um sig að maðurinn drottni
yfir náttúrunni, hafi beygt hana undir sig og
geti virkjað náttúruöflin að vild í sína þágu.
Fyrir nokkrum árum kynntist ég bandarísk-
um vísindamanni sem hélt því fram að okk-
ur væri tæknilega fært að endurskapa borg-
ir og bæi og sveitir úti í geimnum; ekkert
væri því til fyrirstöðu að við gætum búið til
kúlu úti í geimnum sem innihéldi fjöll og
dali, læki og ár, skóga og allt sem tilheyrir
náttúrulegum veruleika okkar. Við teljum
okkur búa yfir þessu gífurlega valdi vegna
þess að við höfum aflað okkur ákveðins
skilnings á gangverki náttúrunnar. En málið
er einfaldlega það að náttúran er í sjálfri
sér miklu flóknari, dásamlegri og stórkost-
legri en við getum gert grein fyrir með vís-
indalegum aðferðum. Með þeim getum við
einungis varpað upp einföldum myndum af
náttúrunni sem gera afar takmarkaða grein
fyrir því hvernig náttúran starfar og fyrir
því hvað getur átt sér stað í náttúrunni. Ís-
lenskur stærðfræðingur, kunningi minn,
segir mér að flóknasta viðfangsefni hans nú
um stundir sé að búa til stærðfræðilegt lík-
an sem lýsir hafstraumum í kringum landið
og að menn eigi enn óralangt í land með það
verkefni. Starfsemi náttúrunnar er miklu
flóknari en við getum gert okkur grein fyr-
ir. Við stöndum enn eins og smábörn
frammi fyrir því mikla undri sem veruleik-
inn er. Ég nefni það í bókinni að við höfum
hugsanlega spillt sambandi okkar við nátt-
úruna. Ég held að við séum að vissu leyti
hrædd við að gangast við þessum vanmætti
okkar sem við þekkjum þó sem nátt-
úruverur, sem börn.“
Er ekki mjög rómantískur
Þú talar um þátt skálda og listamanna í því
að lýsa hinum náttúrulega veruleika og upp-
götva hann. Rómantíkin lýsti oft ákveðnum
samruna manns og náttúru. Einar Bene-
diktsson fjallaði um slíkan samruna í skáld-
skap sínum þótt hann væri síðan áfram um
að virkja náttúruna einnig. Ertu hugsanlega
að segja í bókinni að við höfum glatað þeim
eiginleika að renna saman við náttúruna og
að í þeirri upplifun hafi falist raunveruleg
verðmæti?
„Ég er ekki mjög rómantískur þótt það sé
freistandi. Rómantískur skáldskapur lýsir
ákveðinni tilfinningu sem auðvitað er kunn-
ugleg, til dæmis þeirri tilfinningu að aflið í
fossinum sé af sama toga og aflið í manni
sjálfum. Ég held að við mannfólkið höfum
ekki glatað hæfileikanum til að finna slíka
samkennd með náttúrunni en menningin
hefur ekki verið ýkja hjálpleg við að kenna
okkur að takast á við þær tilfinningar sem
tengjast náttúrunni. Við þurfum að læra að
lifa daglega með vanmáttartilfinningu, ótta
og hrifningu gagnvart öflum náttúrunnar. Í
því felst trúnaðarsambandið við hana.“
Hæfileikinn að undrast
Í bókinni segir að náttúran tapi merkingu
sinni og táknrænu gildi, hætti að skipta máli
í sjálfri sér þegar hún sé lögð undir virkj-
anir og úr henni unnið eins og hráefni: „Þá
er hún ekki lengur, fær ekki lengur að vera
hlutlæg heild, sjálfstæð veröld, gædd sínu
eigin undursamlega skipulagi,“ eins og segir
í textanum. Við erum í raun farin að um-
gangast hana eins og hvern annan leikvöll.
„Já, ef við horfum alltaf á náttúruna út
frá hagnýtissjónarmiðum þá hættum við að
rækta hæfileika okkar til að hugsa um nátt-
úruna sem sjálfstæðan veruleika. Vís-
indamenn vinna úr skynjuninni og reynsl-
unni af hinum náttúrulega veruleika
algjörlega óháð því hvort við getum haft
eitthvert gagn af honum. Þetta hlutlæga
sjónarhorn vísindamannsins er mikilvægt.
Þetta er líka sjónarhorn barnsins og lista-
mannsins. Í bókinni freista ég þess að draga
fram og leggja áherslu á hæfileikann til að
undrast og dást að undrum náttúrunnar.
Flóknara er það ekki. Við eigum í vandræð-
um með að taka á þessari undrun innan vé-
banda menningar okkar en hljótum þó sí-
fellt að glíma við hana. Í ríkjandi
hugmyndafræði okkar á hún undir högg að
sækja.“
Erum eins og vélar
Páll veltir því fyrir sér hvort þetta sé höf-
uðvandi nútímamanna og segir að kannski
sé líf þeirra í lausu lofti „vegna þess að
trúnaðarsamband manna við náttúruna er
brostið, vegna þess að við höfum brugðist
henni og hætt að nema hana sem sjálfstæða,
merkingarbæra heild“. Páll segir að sam-
bandið við veruleikann sé fyrst og fremst í
skynjun okkar á honum og að ferðalög á vit
hinnar óspilltu náttúru beri vott um þrá
fólks eftir því að skynja náttúruna milliliða-
laust.
„Fólk vill komast í snertingu við náttúr-
una og hlaða sig orku hennar, og það gerir
fólk með því að skynja og gleyma stund-
arhagsmunum sínum, rútínunni. Í daglegu
lífi erum við gjarnan eins og vélar sem af-
greiða hvert verkefnið af fætur öðru eftir
ákveðnum fyrirfram gefnum leiðum. Það er
ekki fyrr en manni er svipt út úr þessari
rútínu, til dæmis ef maður þarf að leggjast
inn á spítala eftir slys, sem maður áttar sig
á því hvað skiptir máli.“
Ógöngur
En hver er boðskapur ritsins um Öskju?
Eigum við að reyna að hverfa aftur til nátt-
úrunnar með einhverjum hætti?
„Nei, við eigum að vinna okkur út úr
ríkjandi ástandi. Framtíðin liggur ekki í því
að efla ríkjandi afstöðu til náttúrunnar sem
öll er lituð af þeirri hugmynd að þjóðfélagið
þurfi fyrst og fremst sífellt meiri orku. Við
verðum að átta okkur á því að ofuráhersla á
að ná tæknilegu valdi á náttúruöflunum
Þurfum að kenna börnum
okkar að skynja og hugsa
Öskjuvatn í baksýn „En veruleikinn er ekki smekksatriði. Askja er til og það er eitthvað
að móttökubúnaði okkar ef við sjáum hana ekki og skynjum ekki hversu stórkostleg
hún er. Við þurfum að kenna börnum okkar að skynja og hugsa.“
4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005