Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005
Þ
egar ekið er austur á þjóðvegi eitt
og farið fram hjá Hvolsvelli ligg-
ur láglend sveit á hægri hönd.
Fáa grunar að í gamalli og lág-
reistri kirkju á Krossi nærri sjó
leynist gersemi íslenskrar
menningarsögu. „Leynist“ er kannski fullmikið
sagt því að gripurinn er stór og áberandi og
hefur verið í allra augsýn frá árinu 1650 og
hann er vandlega merktur. Þetta er altaristafla
sem ekki hefur ratað á Þjóðminjasafnið og hef-
ur því ekki verið sýnd og sundurgreind á veg-
um þess né annarra sem hafa rannsakað og
vakið athygli á íslenskum menningarverðmæt-
um. Önnur ástæða fyrir því hve hljótt er verið
um þessa merku mynd er hugsanlega sú að hún
er dönsk eða öllu fremur
dönsk-íslensk. Hér verður því
haldið fram að altaristaflan á
Krossi í Austur-Landeyjum sé
trúarleg túlkun á voðaverkum sem unnin voru
23 árum fyrr en taflan var sett upp í kirkjunni,
Tyrkjaráninu í Vestmannaeyjum árið 1627. Til
þess að komast að þeirri niðurstöðu þarf að
þræða sig áfram eftir vísbendingum sem
myndin býr yfir.
Gefendurnir
Undir altaristöflunni á Krossi er málað á fjöl
með skýrum og stórum stöfum þvert yfir:
Denne Tafle Haffuer Clavs Eyjolffsson och
Niels Clementsson forærid til Kross Kirkie Vdi
Land Eijen. A° 1650: Þessa altaristöflu hafa
Kláus Eyjólfsson og Níels Klemensson gefið til
Krosskirkju í Landeyjum árið 1650.
Þetta er fágætur skírleiki og ætti að auð-
velda skilning á töflunni. Gefendurnir eru
þekktir, einkum Kláus sem var gildur bóndi í
Hólmum í Landeyjum og lögréttumaður í hálfa
öld. Þekktastur er hann þó fyrir ritverk sitt
sem lesið hefur verið á Íslandi í hartnær þrjú
hundruð ár. Það er frásögn af Tyrkjaráninu í
Vestmannaeyjum sem hann skrifaði nánast á
vettvangi, eins og blaðamaður, eftir lýsingu
danskra flóttamanna frá Eyjum, kaupmanns,
skipstjóra og fylgdarliðs, sem björguðu sér á
árabátum til lands við illan leik. Auk þess fór
hann til Eyja skömmu eftir ránið, sá vettvang-
inn og talaði við fólk sem komst undan. Lýsing
hans er víðast hröð og vafningalaus en Kláus
vissi þó vel í hvaða samhengi hann lifði. Frá-
sögn hans af vígi annars prestsins í Vest-
mannaeyjum, séra Jóns Þorsteinssonar, sem
jafnframt var frændi hans, er í helgisögustíl og
einna líkust píslarsögu Krists. Í lokin jafnar
Kláus Tyrkjaráninu við eyðingu Jerúsalem og í
tveim af elstu afskriftum sögunnar endar hún á
hugleiðingu um refsingarhrís guðs og iðrun
mannsins.
Níels er enginn huldumaður heldur. Hann er
nefndur nokkrum sinnum í bréfabók Brynjólfs
biskups Sveinssonar þar sem hann er að send-
ast með bækur fyrir biskup og selur honum alt-
arisflösku úr silfri. Níels var kaupmaður á Eyr-
arbakka og í Vestmannaeyjum, hann
skipulagði varnir eyjanna eftir Tyrkjaránið og
stjórnaði endurbyggingu Landakirkju eftir að
Tyrkir brenndu hana til grunna í herferð sinni,
gaf og sjálfur fé og búnað til kirkjunnar.
Af ofansögðu er ljóst að báðir gefendur alt-
aristöflunnar á Krossi voru vel heima í trúar-
táknum og trúarlegum frásögnum og að báðir
tengdust Tyrkjaráninu með skýrum hætti.
Höfum það í huga í áframhaldandi túlkun á
töflunni.
Myndefnið
Altaristaflan á Krossi er þrískipt eins og al-
gengt var um aldir, en tréverkið er gróft og út-
skurðarlaust. Miðmyndin sýnir upprisu Krists.
Á vinstri væng er hinn þjáði Kristur, „smer-
tensmanden“ sem Danir kalla. Eftir lok mið-
alda var þetta orðið fágætt myndefni en svipað
stef gekk í endurnýjun lífdaganna á dögum
Kristjáns konungs fjórða. Konungurinn var á
morgunbæn í Rothenborgarhöll í Norður-
Þýskalandi 8. desember árið 1625 þegar honum
birtist sýn: Kristur sitjandi með þyrnikórónu,
með brotinn reyrstaf í hendi og blóð streymdi
úr sárum hans. Þessi sýn varð Kristjáni frekari
hvöt til að verja málstað mótmælenda gegn
herjum kaþólskra með her sínum. Því stríði
tapaði hann meðan Tyrkir rændu á Íslandi.
Á hægri væng altaristöflunnar er tor-
kennilegra efni. Augljóslega Kristur en hann
hefur sérkennilega fylgihluti, meðal annars
sverð sem gengur fram af munninum. Eftir
nokkra fyrirgrennslan var ljóst hvaðan hann
var sprottinn: úr upphafi Opinberunarbókar
Jóhannesar sem er síðasta rit Nýja testament-
isins. Engin kirkjumynd önnur á Íslandi hefur
þetta myndefni og það er ákaflega sjaldgæft
annars staðar á Norðurlöndum. Þarna eru tor-
ræð tákn og sjaldgæfur boðskapur sem fluttur
er í kirkju í Landeyjum um miðja sautjándu
öld. Þessi mynd gæti verið lykillinn að skilningi
á altaristöflunni í heild. Hvaða merkingu hafði
Opinberunarbókin á þessum tíma? Hvaða
skilning gátu tveir mektarmenn, sem komu
saman á Íslandi, haft á henni? Gat verið eitt-
hvert samhengi milli þessarar myndar og
Tyrkjaránsins árið 1627?
Hin torræða mynd á hægi vængnum er inn-
blásin af fyrsta kafla Opinberunarbókarinnar
þar sem Jóhannes talar í fyrstu persónu og
segir frá því að Kristur hafi birst honum upp-
risinn og í miklum ljóma. Höfuð hans og hár
voru hvít eins og ull, segir í bókinni, andlitið
sem sólin í mætti sínum, augun sem eldslogi,
gullbelti var spennt um hann, röddin var sem
niður margra vatna. Umhverfis eru einnig tákn
ljóss og máttar: sjö ljósastikur, stjörnur í
hægri hendi Krists og sverð sem gekk
fram af munni hans. Kjarni boðskaparins
er sá að Kristur er upprisinn og hefur
sigrað dauðann og hið illa sem réð yfir hel
ásamt dauðanum. Hér er því dregin upp
mynd hins sigrandi Krists sem mun
dæma að lokum.
Táknmál
Opinberunarbók Jóhannesar fjallar um
dómsdag og hið illa í heiminum og hún er
full af torræðum táknum og myndmáli.
Hún hefur einnig átt mismiklu gengi að
fagna meðal kristinna manna. Marteinn Lúth-
er, leiðtogi þeirrar trúarhreyfingar sem kristni
á Norðurlöndum er kennd við síðan á 16. öld,
glímdi lengi við Opinberunarbókina, var lengi
tortrygginn út í frásagnarhátt hennar og skipti
nokkru sinnum um skoðun á bókinni. Loks
þóttist hann komast til botns í boðskap hennar
þegar atburðir urðu í samtíð hans sem skóku
allan hinn kristna heim. Tyrkjaveldi sendi her-
sveitir til að umkringja og sitja um sjálfa Vín-
arborg haustið 1529. Í Tyrkjum sá Lúther nú
þjóðirnar Góg og Magóg sem Jóhannes segir
að ráðist til atlögu að undirlagi Satans og vilji
tortíma hinum kristnu en farist að lokum sjálf-
ar í eldsloga af himni. Í biblíuútgáfum sem
gefnar voru út í lútherstrúarlöndum fram á 17.
öld fylgdu skýringar Lúthers, þar á meðal sú
túlkun að hið illa sem gengi laust væru Tyrkir
samtímans. Þessar skýringar voru síðast
prentaðar í útgáfu Þorláks Skúlasonar biskups
á Hólum árið 1644.
Fyrirmynd og frumleiki
Á fyrri öldum þótti sjálfsagt að leita í sjóð eldri
mynda þegar nýjar voru skapaðar. Prentaðar
og þrykktar myndir eftir málverkum og teikn-
ingum voru óspart notaðar sem fyrirmyndir.
Var hugsanlegt að altaristaflan á Krossi ætti
sér slíka fyrirmynd?
Eftir nokkurra vikna leit, meðal annars í
myndabanka danska þjóðminjasafnsins og á
Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn,
bar leitin árangur. Fullkomin fyrirmynd alt-
aristöflunnar á Krossi er titilsíða Nýja testa-
mentisútgáfu Kristjáns konungs fjórða frá
árinu 1647 sem teiknuð er af formskera hjá
Kaupmannahafnarháskóla, Hans Andreas Gref
að nafni. Myndefnið er í stórum dráttum hið
sama, miðmyndin er að vísu smá og neðarlega
vegna þess að titill bókarinnar tekur mest rými
en myndefnið er það sama. Orðin, sem standa
undir myndunum á vængjunum, eru eins á bók-
arsíðunni og altaristöflunni, Humilitas (auð-
mýkt) og Gloria (dýrð). Dúfa svífur yfir á báð-
um stöðum.
Þó að altaristaflan á Krossi sæki þannig
meginefni sitt í titilsíðu danskrar biblíu er hún
frumlega gerð á ýmsan hátt. Málunaraðferðin
er létt og leikandi; klæði, ljósastikur og píslar-
tól eru dregin einföldum pensilstrokum. Eld-
urinn, sem logar frá augum Krists, er málaður
með sérstæðum hætti sem á fáa sína líka. Hinn
„dansandi Kristur“ á upprisumyndinni og fleiri
þættir minna á mannerismann sem form-
tilraunir frá lokum 16. aldar eru kenndar við.
Og þegar betur er gætt að kemur í ljós að
veigamikið atriði á upprisumyndinni er með
sérstökum hætti.
Samkvæmt Matteusarguðspjalli lét Pílatus
varðmenn sitja um gröf Krists og þeir „skulfu
af hræðslu við hann og urðu sem örendir“ þeg-
ar hann reis upp frá dauðum. Upprisumyndir
taka mið af þessari frásögn og sýna hermenn
hrökkva frá, skelfda og jafnvel nývaknaða. Á
Krossi er allt annar háttur hafður á því myndin
virðist frjálslega gerð og útfærslan styðst ekki
við fyrirmyndina á titilsíðu dönsku biblíunnar.
Hermenn leita inngöngu í gröfina sem líkja má
við helli og standa þá hermennirnir í hellis-
munnanum. Er það hrein tilviljun að þessi
myndlýsing hefur minna sameiginlegt með
guðspjallinu en frásögn Kláusar Eyjólfssonar
af píslardauða Jóns Þorsteinssonar í Tyrkja-
ráninu í Vestmannaeyjum árið 1627? Sam-
kvæmt Kláusi flýði séra Jón með heimilisfólki
sínu í helli í urð undir hamri nokkrum og fór
hann þar með guðsorð því til huggunar. Svo fór
þó að ránsmenn fundu hellinn og gekk foringi
þeirra á undan og átti orðastað við prestinn, hjó
hann síðan þrisvar uns hann var örendur. Upp
frá því var því hann jafnan nefndur Jón písl-
arvottur.
Túlkun Tyrkjaránsins
Tökum nú þræðina saman og lesum úr alt-
aristöflunni á Krossi. Gefendurnir, Kláus Eyj-
ólfsson og Níels Klemensson, voru báðir vel
heima í trúartáknum samtímans og Kláus hafði
sett Tyrkjaránið í Vestmannaeyjum í trúarlegt
samhengi í frásögn sinni. Báðir höfðu þeir
fundið Tyrkjaránið á eigin skinni enda var það
mestu hamfarir sem þeir lifðu á ævi sinni. Tvær
nýjar biblíuútgáfur stóðu þeim til boða, dönsk
og íslensk, í þá dönsku sóttu þeir meginhug-
myndina að myndgerðinni og í þeirri íslensku
gátu þeir lesið hvernig Lúther tengdi Opinber-
unarbókina við Tyrkjaógnina.
Lesum þá boðskapinn út úr altaristöflunni á
Krossi, mynd fyrir mynd frá vinstri til hægri
eins og vera ber í vestrænni menningu:
Mikil er þjáning mannanna og mest var hún í
Tyrkjaráninu, en Kristur þjáðist einnig og leið
fyrir syndir okkar.
Hin illu öfl sækja að, eins og Tyrkir að séra
Jóni Þorsteinssyni, en þau fá ekki grandað okk-
ur því að Kristur hefur sigrað dauðann.
Kristur mun ríkja og hið góða fær yfirhönd-
ina, ekki fyrir ofbeldi og vopnavald heldur
„munnsverð“ og „munnvönd“ (eins og Lúther
orðaði það); sverð andans sem er guðs orð.
Ef þessi lestur er réttur hafa Kláus Eyjólfs-
son og Níels Klemensson sagt að hefndin og of-
beldið séu ekki leiðin til að yfirvinna hörm-
ungar heldur orðið og siðmenningin. Sverð
andans sigrar ofbeldismennina.
Svo geta menn mátað þennan boðskap við
hefndarskyldu og vopnadýrkun fyrstu alda Ís-
landssögunnar eða innrásina í Írak í nútíman-
um. Ef þeir hafa yfirleitt trú á því að einn tími
segi öðrum nokkurn skapaðan hlut.
Þeim sem vilja kynna sér aðra og lengri um-
fjöllun um þetta efni og tilvísanir í heimildir er
bent á Árbók Hins íslenska fornleifafélags
2001–2002 (Reykjavík, 2003).
Sverð andans sigrar
ofbeldismennina
Hér verður því haldið fram að altaristaflan á
Krossi í Austur-Landeyjum sé trúarleg túlk-
un á voðaverkum sem unnin voru 23 árum
fyrr en taflan var sett upp í kirkjunni,
Tyrkjaráninu í Vestmannaeyjum árið 1627.
Eftir Þorstein
Helgason
thelga@khi.is
Altaristaflan á Krossi í Austur-Landeyjum Taflan var gefin til kirkjunnar árið 1650. Það gerðu tveir
menn, íslenskur mektarbóndi og danskur kaupmaður.
Höfundur er dósent í sagnfræði við
Kennaraháskóla Íslands.
Kristur með sverð úr munni Lykillinn að
boðskap altaristöflunnar er þessi sjaldgæfa
mynd sem gerð er eftir lýsingu í upphafs-
kafla Opinberunar Jóhannesar:
Og er ég sneri mér við, sá ég sjö gull-
ljósastikur, og milli ljósastikanna ein-
hvern, líkan mannssyni, klæddan síðkyrtli
og gullbelti var spennt um bringu hans.
Höfuð hans og hár var hvítt, eins og hvít
ull, eins og mjöll, og augu hans eins og
eldslogi... Hann hafði í hægri hendi sér sjö
stjörnur og af munni hans gekk út tvíeggj-
að sverð biturt, og ásjóna hans var sem sól-
in skínandi í mætti sínum.