Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 5

mun leiða okkur í ógöngur. Við getum aldrei
tryggt öryggi okkar fullkomlega og verðum
að læra að lifa með þeirri staðreynd.“
Veruleikinn er þarna
Þú segir að starf okkar sé að bera um-
hyggju fyrir heiminum sem hlutlægri,
sjálfstæðri heild, náttúrulegri veröld.
„Það er sú lífsafstaða sem við verðum að
reyna að temja okkur; að hugsa um heim-
inn rétt eins og við hugsum um börnin okk-
ar. Ég hef fjallað um svipuð efni í bók
minni Umhverfingu og grein sem nefnist
„Hugleiðingar í safnaðarheimili“ og birtist
í ritinu Í skjóli heimspekinnar. Þar ræði ég
hvernig mannsandinn tengist veruleikanum
á þrjá ólíka vegu – í skynjun, vilja og hugs-
un. Í skynjuninni nemum við veruleikann,
með viljanum stefnum við að því að breyta
honum, en með hugsuninni vinnum við úr
skynjunum okkar og undirbúum athafnir
okkar. Það sem einkennir nútímann er
áherslan á viljann. Við spyrjum sífellt að
því hvað við getum gert, hvað okkur er
tæknilega mögulegt, en hugum minna að
skynjuninni og hugsuninni. Við þurfum að
vinna okkur út úr hugmyndafræði viljans
og rækta upp skynjunina og hugsunina.
Menntun miðar að því að ná slíkum sam-
hljómi þessara þátta. Sem dæmi um hugs-
unarleysið í samtímanum má nefna þá
kunnuglegu aðstöðu þegar menn lýsa því
yfir að þeir séu sannfærðir um eitthvað og
loka síðan augum og eyrum fyrir öllum
þeim staðreyndum sem stangast á við
þessa sannfæringu þeirra. Slíka afstöðu hef
ég kallað sjálfdæmishyggju og hún er eitt
megineinkenni nútímans. Annað dæmi um
sjálfdæmishyggju má finna í þeirri aðstöðu
þegar maður lýsir fyrir fólki einhverjum
staðreyndum sem maður hefur gert sér
grein fyrir, og viðbrögðin eru á þá lund að
viðmælandinn segir: „Já, upplifir þú þetta
svona?“ Hér kveiki ég á varnaðarljósum.
Ef ég sé einhvern hlut þá er hann þar sem
ég sé hann, eins og ég sé hann. Það hefur
ekkert með upplifun að gera eða ímyndun.
Skynjunin er algjörlega hlutlæg. Ef blýant-
ur liggur á borðinu fyrir framan mig og ég
segi að blýantur liggi á borðinu fyrir fram-
an mig, þá er ég ekki að lýsa upplifun
minni heldur hlutlægri skynjun, staðreynd.
Nútíminn er uppfullur af hugmyndum um
að veruleikinn sé eins og hver og einn upp-
lifir hann, og að þar með hafi hver og einn
sinn sjálfstæða veruleika, en því fer fjarri:
veruleikinn er eins og maður skynjar hann,
veruleikinn er þarna. Síðan má segja að
hver og einn vinni úr skynjun sinni á
persónulegan hátt, það er annað mál. En
veruleikinn er ekki smekksatriði. Askja er
til og það er eitthvað að móttökubúnaði
okkar ef við sjáum hana ekki og skynjum
ekki hversu stórkostleg hún er. Við þurfum
að kenna börnum okkar að skynja og
hugsa.“
Þurfum að læra að skynja
og hugsa um veruleikann
Það má velta þessu fyrir sér í ljósi sögu Ís-
lands síðustu hundrað ár. Íslensk þjóð
kemur út úr torfkofunum á síðustu öld og
fer að berjast við að lifa af í þessu landi,
búa sér einhverja framtíð og áherslan
verður öll á það hvað við getum gert, öll
menntun okkar og menning snýst um að
auka möguleika okkar á að lifa af í þessu
landi. Og við ákveðum að lausnin sé að
virkja öll öfl sem búa í náttúrunni til þess
að skapa okkur framtíð. En við höfum þá
kannski jafnframt gleymt að hlúa að því
sem þú talar um í bókinni, skynjun náttúr-
unnar og hugsuninni um hana. Er eitthvert
samhengi á milli þessarar stefnu og til
dæmis áherslna í menntakerfinu og menn-
ingu okkar? Viljum við frekar framkvæma
en skynja og hugsa?
„Já, við höfum einfaldlega ekki hugsað
nægilega vel um undirstöðu menntunar
sem felst í því að læra að skynja og hugsa
um veruleikann sem við erum hluti af. Áð-
ur en menn læra að gera eitthvað þurfa
þeir að læra að skynja og að hugsa. Skáld-
skapur, vísindi og listir gegna því grund-
vallarhlutverki að gefa okkur kost á að
þroskast og vera manneskjur í lifandi
tengslum við aðrar lífverur og jörðina
sjálfa. Eins og þú bendir á, þá er það að
vissu leyti skiljanlegt að áherslan skuli
hafa verið á það að framkvæma sem mest
og hraðast. En við þurfum líka að kunna að
staldra við, gefa okkur tíma til að skynja
og hugleiða hvað mestu skiptir fyrir fram-
tíðina.“
Morgunblaðið/Friðþjófur Helgason
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005 | 5