Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005 | 11
Þ
að er allt hérna, allt það sem fylgir
bókum Haruki Murakamis birtist
þakklátum lesanda í nýjustu skáld-
sögu hans Kafka on the Shore, eða
Kafka á ströndinni:
– Stefnulaus sögumaður sem fer
inn í aðra heima
– Kettir sem týnast og leiða persónur inn í aðra
heima
– Konur sem hverfa inn í aðra heima
Og svo auðvitað ýmislegt annað. Brunninn
vantar, en í staðinn höfum við bókasafn – sem
viskubrunn? – og kringlóttan stein sem er eins-
konar inngangssteinn, eða hlið.
Ég veit ekki hvort það er bara
vegna þess að öll umræða um bóka-
söfn höfðar sérstaklega til mín, en
mér fannst vera óvenjumikið af
bókum í þessari bók Murakamis.
Fyrir það fyrsta er það bókasafnið sjálft, og síðan
allar bækurnar sem eru lesnar, ræddar, end-
ursagðar, eða bara liggja eins og hráviði um text-
ann, ónefndar, eins og til dæmis bækur Borges,
sem oft fjölluðu um bókasöfn sem uppsprettu
ókennileika. Og svo er það auðvitað Kafka, en
sögumaður tekur upp hans nafn þegar hann
ákveður að flýja að heiman.
Allt byrjar þetta á því að Kafka Tamura, að-
alpersóna skáldsögunnar, leitar hælis í bókasafni í
bæ úti á landi. Hann er fimmtán ára og hefur
hlaupist að heiman, að sögn til að skaðast ekki
enn frekar. Faðir hans er frægur listamaður í
Tokyo en móðir hans yfirgaf þá feðga og tók syst-
ur Kafka með sér. Svo Kafka elst upp hjá föður
sínum sem spáir honum örlögum Ödipúsar: að
drepa föður sinn og sofa hjá móður sinni og syst-
ur. Og drengurinn sumsé flýr að heiman.
Hér höfum við strax horfnar konur, móðurina
og systurina, en Kafka er greinilega öðrum þræði
að leita þeirra.
Kettirnir koma hinsvegar við aðra sögu, eða
annan söguþráð, sögu Nakata, en hann er ein-
feldningur sem tekur að sér að leita að týndum
köttum. Ástæðan fyrir einfeldni hans er að sem
barn varð hann fyrir undarlegu atviki sem þurrk-
aði út minni hans og síðan er hann ekki alveg eins
og fólk er flest, en getur sumsé talað við ketti. Í
leit sinni að týndum ketti hittir hann kattabanann
Johnny Walker sem þvingar Nakata til að drepa
sig. Sá reynist líklegast vera faðir Kafka, allavega
er hann myrtur á sama tíma og Nakata slátrar
kattabananum. Um sama leyti vaknar sonurinn
upp alblóðugur, langt fjarri morðinu – og svo fer
að rigna fiskum. Því hafði verið spáð í ljóði bóka-
safnsstýrunnar, en hún varð fræg fyrir eitt lag
þegar hún var tvítug, lagið heitir „Kafka on the
Shore“.
Eins og vanalega er Murakami hér búinn að
búa til þetta líka fína plott sem virðist í fyrstu
nokkurn veginn skiljanlegt þó það sé kannski svo-
lítið skrýtið. En auðvitað fara málin svo að flækj-
ast og mótsagnirnar að hrannast upp: hvaða hlut-
verki gegnir atvikið (fljúgandi furðuhlutur? eða
heimsókn úr hinum heiminum sem er alltaf til
staðar í verkum Murakami?) sem þurrkar út
minni Nakata? Hver er faðir Kafka? Er hann
bara venjulegur brjálaður listamaður, eða eitt-
hvað allt annað? Jafnvel vera úr hinum heim-
inum? Allavega virðist hann geta tekið á sig ann-
arsheimsform. Og svo áfram. Að vanda er fátt um
skýr svör og borðleggjandi lausnir, lesandinn
verður einfaldlega að taka þátt í leiknum eða sitja
eftir í fjörunni. Að þessu leyti minnir Kafka on the
Shore mig einna mest á Wild Sheep Chase og
Dance Dance Dance, þó flestir gagnrýnendur beri
hana saman við Hardboiled Wonderland and the
End of the World, enda vissulega margt sam-
merkt þar, sérstaklega kannski tvöfalda plottið og
endirinn.
Murakami varð að stórstjörnu í bókmennta-
heiminum þegar skáldsaga hans The Wind Up
Bird Chronicle var þýdd á ensku 1997 og það er
áhugavert að skoða skrif gagnrýnenda um þessa
nýju bók, næstu stóru bókina á eftir. Þau eru
óþægilega fyrirsjáanleg – allavega óþægileg og
eiginlega vandræðaleg fyrir mig sem gagnrýn-
anda. Sumir upphefja bókina til skýjanna, alsælir,
aðrir benda á að í raun og veru hafi Murakami
aldrei verið sérlega djúpur, og að þessi bók sanni
það. Enn einn kvartar yfir því að það þurfi ekki
einu sinni að hafa áhyggjur af því að gefa upp
endinn því Murakami geri það ekki sjálfur, en
helsta vandamálið er að þrátt fyrir að Kafka
vissulega iðki kynlíf með konum sem gætu verið
móðir hans og systir og sé blóðugur eftir dauða
föðurins, þá getum við ekki verið viss … þessi
gagnrýnandi á sumsé við ödipúsarkomplex að
stríða.
Persónulega fannst mér ödipúsarplottið vera
meira til gamans gert, eitthvað jafnvel sem hefur
bæst inn seinna þegar hið klassíska ödipús-
armynstur gerði vart við sig – en það er nefnilega
ótrúlega algengt tema í skáldskap – ég held að
Ödipús sé rauð síld, eins og Oshima, verndari og
vinur Kafka og starfsmaður á bókasafninu, út-
skýrir fyrir femínistunum tveimur sem mæta til
að taka út flokkunarkerfi bókasafnsins. Þær
ásaka hann fyrir að vera karlremba vegna þess að
konurnar raðast alltaf á eftir körlunum og þegar
Oshima bendir á að þetta hafi með stafrófið að
gera ásaka þær hann um að flækja málið. Og þar
kemur rauða síldin inn, eitthvað sem er mjög
áhugavert en hefur ekkert með aðalatriðið að
gera.
Ég varð svolítið hugsandi um þessa fem-
ínistasenu. Óneitanlega hef ég, sem femínisti, tek-
ið eftir þeim hefðbundna kynjaheimi sem ein-
kennir bækur Murakami, en þar eru kynhlutverk
oft fremur einföld: konur hverfa og karlar leita að
þeim. Konan er í hlutverki hinnar eilífu mystíkur
og karlinn ringlaður vegna þessa. Auk þess eru
konurnar iðulega í því hlutverki að mamma eða
hlú að körlunum, á meðan þeir leita annarra
kvenna. Sú útreið sem femínistarnir fá í þessari
stuttu heimsókn á bókasafnið stakk mig því frek-
ar og ég fór að velta fyrir mér hvort Murakami
væri að svara einhverri krítík. Hinsvegar, um leið
og málið er skoðað nánar, er erfitt að festa tök á
einhverri karlrembu, konurnar eru jú ævinlega
persónur, horfnar eða ekki, en ekki flatar stað-
almyndir, og oft frekar duglegar svona og fram-
takssamar, til dæmis í því að láta sig hverfa. Karl-
arnir eru almennt „housetrained“, þeir elda og
þrífa og lesa bækur og hlusta á tónlist og uppfylla
þarmeð tæplega staðalmynd karlrembunnar. Svo
ég komst að þeirri niðurstöðu að innrás femínism-
ans sé líka einskonar rauð síld, því aðalatriðið í
þeirri senu er ekki femínisminn sem slíkur, held-
ur það að þegar konurnar ásaka Oshima um að
vera „dæmigerð karlremba, karlkynsfulltrúi
feðraveldisins“ þá bendir hann þeim kurteislega á
að þetta geti ekki staðist, því hann sé í raun hún,
kona en ekki karl. Eða allavega er líkami hans
kvenkyns þó hann upplifi sig sem karlmann og
klæði sig og lifi sem slíkur.
Og hér gerist dálítið sniðugt og óvenjulegt í bók
eftir Murakami: allt í einu er hér kona sem birtist.
Það eru fleiri slík dæmi, en þegar Kafka gistir í
bókasafninu birtist honum önnur kona, bóka-
safnsstýran, nema nú sem einskonar draugur af
sjálfri sér þegar hún var fimmtán. En Kafka held-
ur einmitt að bókasafnsstýran, sem hafði orðið
fyrir ástarsorg þegar elskhugi hennar deyr og
horfið í kjölfarið, en birst aftur og tekið að sér að
sjá um bókasafnið, sé móðir sín. (Sem gagnrýn-
anda Guardian fannst svo óþolandi að kæmist
ekki á hreint, mér fannst lausnin alveg nógu skýr,
en ætla ekki að segja frá.) Auðvitað er hér komin
hin ágætasta myndlíking fyrir að ekkert er sem
sýnist, og að allt er myndhverfing – nema bóka-
safnið, eða eins og Oshima ítrekar þegar hann
kveður Kafka, fyrir okkur er þetta bókasafn aldr-
ei myndhverfing, það bara er þetta bókasafn.
(Reyndar eru stöðugar umræður um myndlík-
ingar í sögunni. Snemma kemur í ljós að uppá-
halds-kafka-saga Kafka er „Í Refsinýlendunni“,
og sjálfsagt væri hægt að skrifa heila grein með
samanburði á þessum tveimur sögum. Kafka seg-
ir: „Refsivélin er tæki höfundar til að útskýra
hverskonar lífi við lifum. Ekki með því að tala um
stöðu okkar heldur með því að lýsa vélinni í smá-
atriðum.“ Eftirá finnst honum að hann hafi ekki
alveg náð að segja það sem hann vildi.)
En auðvitað er bókasafnið annað og meira en
bara bókasafn, bókasafnið er lykill að öðrum
heimi, inngangssteinninn. Og annar heimur er
mikilvægur í sögum Murakamis.
Hér langar mig að taka smá hlé til að ræða þá
kenningu mína að í bókum Murakami sé annar
heimur ekki bara einhver myndhverfing – frekar
en bókasafnið – fyrir innra líf persóna, en slík
túlkun er afarvinsæl meðal gagnrýnenda. Það er
afskaplega þreytandi þegar allri fantasíu er æv-
inlega snúið upp í flata myndhverfingu fyrir eitt-
hvað annað, eins og fantasíu verði ævinlega að
leysa upp og útskýra, því annars er verkið ekki
nógu raunsætt, eða það sem verra er, ekki nógu
mikil sálfræðileg stúdía á innra líf persónanna, en
„annar heimur“ er iðulega túlkaður sem innri
heimur í verkum Murakami. Vissulega er þessi
heimur að einhverju leyti innra rými persónanna,
en hann er aldrei bara það, heldur alltaf eitthvað
meira, eitthvað sem ekki verður útskýrt eða fund-
in lausn á. Það má orða þetta þannig að myndin
sem umhverfð er í eitthvað annað situr alltaf eftir
líka, hún þurrkast ekki bara út heldur eimir alltaf
eftir af henni. Þannig er þessi annar heimur öðr-
um þræði bara þessi annar heimur eins og bóka-
safnið er bara bókasafn.
Sem bókasafnið sumsé er ekki. (Já, ég veit að
ég er komin í mótsögn við sjálfa mig. Margar
reyndar.) Önnur leið inn í annan heim er auðvitað
gegnum drauma. Þegar Kafka segir Oshima frá
blóðinu fara þeir að ræða möguleikann á því að
drengurinn hafi drepið föður sinn í draumi og
Oshima rifjar upp frásagnir í japönskum bók-
menntum, eins og sögunni af Genji, þar sem reið
kona ofsækir aðra í draumi, óafvitandi.
Aðaldreymandinn er þó Nakata, maðurinn sem
talar við ketti, nema eftir drápið á Johnny Walk-
er, sem líklegast er faðir Kafka, missir hann
þennan ágæta hæfileika. Hinsvegar öðlast hann
einskonar köllun og leggur af stað upp í heilmikla
ferð – í kjölfar Kafka – án þess að vita hvers hann
leitar, hann bara veit það þegar hann finnur það.
Nakata er hinsvegar fremur ósjálfbjarga þegar
kemur að ferðalögum og velur þá leið að húkka
far. Einn af þeim sem tekur hann uppí er Hosh-
ino, ungur vörubílstjóri sem hingað til hefur lifað
venjulegu verkamannslífi en ákveður að hjálpa
hinum fremur hjálparlausa Nakata í sinni óljósu
leit. Og upphefst þar einn skemmtilegasti hluti
bókarinnar, en Hoshino er ein af þessum dásam-
lega fyndnu persónum Murakami, hálfgerður
grallari en samt ótrúlega hlýr og umhyggjusam-
ur. Nakata minnir hann á afa hans, sem hafði
hjálpað honum í gegnum erfiða tíma, en þar sem
afinn er dauður ákveður hann að launa Nakata í
staðinn. Og þetta undarlega tvíeyki, töffarinn með
taglið og aldraði einfeldningurinn, stendur svo
fyrir ýmsum uppákomum, Nakata sefur og sefur
á hótelherbergjum og dreymir og fær upplýs-
ingar þaðan, en Hoshino röltir um bæinn á meðan
í leit að afþreyingu og ævintýrum og það er á end-
anum hann sem finnur inngangssteininn mik-
ilvæga. Ekkert kemur honum á óvart, eða jú,
þetta kemur honum allt á óvart, en hann er ekk-
ert að gera mál út úr því, heldur bara skellir sér
útí þessa undarlegu atburðarás, með því viðhorfi
að svona bara sé þetta, ekkert er sem sýnist, allt
er annað en það er – en samt ekki, og eina leiðin
sú að henda sér útí þetta. Svona er einmitt við-
horfið sem lesandi Murakami-bóka þarf að hafa.
1001 nótt á bókasafni
Kafka on the Shore nefnist nýjasta skáldsaga
japanska rithöfundarins Harukis Murakamis.
Bókin hefur hlotið misjafnar viðtökur, sumir
upphefja bókina til skýjanna, alsælir, aðrir
benda á að í raun og veru hafi Murakami aldrei
verið sérlega djúpur, og að þessi bók sanni það.
Enn einn kvartar yfir því að það þurfi ekki einu
sinni að hafa áhyggjur af því að gefa upp endinn
því Murakami geri það ekki sjálfur. Hér birtist
enn ein útgáfan.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Haruki Murakami „... ekkert er sem sýnist, allt er annað en það er – en samt ekki, og eina leiðin sú að henda sér
útí þetta. Svona er einmitt viðhorfið sem lesandi Murakami-bóka þarf að hafa.“
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@
centrum.is
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Guðfaðir sálartónlistarinnar, JamesBrown, hefur ritað nýja end-
urminningarbók er nefnist I Feel
Good: A Memoir of a Life of Soul eða
Mér líður vel:
Ævisaga sálarlífs.
Hér er raunar um
aðra æviminn-
ingabók söngv-
arans að ræða, en
fyrri bókin kom út
fyrir tveimur ára-
tugum. Að mati
gagnrýnanda The
New York Times
er hér um nokkuð
athyglisverða bók að ræða þar sem
söngvarinn fer yfir liðna atburði og
rifjar upp kynni sín af skrautlegu sam-
ferðarfólki. Brown hefur sem kunnugt
er ítrekað átt í útistöðum við laganna
verði á umliðnum árum, en í bókinni
rekur hann öll vandræði sín til kyn-
þáttafordóma. Gagnrýnandinn finnur
það helst að bókinni hversu gloppótt
hún er og segir lesendur vafalítið
græða mikið á inngangi Marc Eliots
sem fylli upp í helstu eyðurnar í frá-
sögn Browns.
  
Frumraun Lars Ove Seljestad,Blind eða Blindur, vekur mikla
hrifningu gagnrýnanda norska dag-
blaðsins Aftenposten. Segir hann
mögulegt að túlka sög-
una út frá ólíkum hug-
myndafræðilegum að-
ferðum. Skýrust telur
hann átökin milli einstaklingsins og
samfélagsins, þar sem augljóslega
megi greina efasemdir höfundar gagn-
vart þróun síðustu ára. Vísar hann þar
til ákveðinnar upplausnar velferð-
arkerfisins og vegsömunar hinna
gráðugu einstaklinga sem skelli skolla-
eyrum við þörfum annarra. Söguhetja
bókarinnar er hinn ungi Geir sem hef-
ur mikinn hug á að ganga mennta-
veginn, en faðir hans þráir ekkert heit-
ar en að sonurinn fylgi í fótspor sín og
fari að starfa í járnblendiverksmiðju
bæjarins, enda hafi fjórar kynslóðir
karlmanna í fjölskyldunni starfað þar.
Sonurinn nær hins vegar að brjótast
til mennta og verða háskólakennari í
félagsvísindum. Að sögn gagnrýnanda
vísar titill bókarinnar til þess ósam-
ræmis sem ríkir milli akademísks
frama hans og einkalífs, þar sem Geir
sé sérfræðingur í lífi annarra án þess
að geta höndlað sitt eigið.
  
Nýjasta skáldsaga Anitu Brookner,Leaving Home eða Farið að
heiman, vekur nokkra eftirtekt hjá
gagnrýnanda Telegraph. Hann segir
bókina áhrifaríka í
dapurleika sínum,
en í sögunni er
fjallað um ein-
manaleika, tauga-
sýki og þverrandi
væntingar. Sögu-
hetja bókarinnar,
Emma Roberts,
lítur yfir æskuár
sín og rifjar upp
hvernig hún flúði
þrúgandi æskuheimili sitt og fór til
Parísar. Hins vegar reynist utanför
hennar ekki veita henni það frelsi sem
hún hafði vonast eftir. Í Frakklandi á
hún í rómantísku sambandi við tvo af-
ar fámála menn, en hvorugt sam-
bandið verður að neinu og undir lok
bókarinnar er ljóst að vonir hennar
um hamingju er að engu orðnar. Að
mati gagnrýnanda er varla annað
hægt en að hrífast af því hver skuld-
bundinn höfundur er eymd sögu-
manns.
  
Hvernig þolir maður að horfa upp áland sitt eyðilagt og leysast upp í
stríði, vini sína deyja og vonina um
betri framtíð kafna í ringulreið og of-
beldi? Þetta eru meðal þeirra spurn-
inga sem velt er upp í bókinni Breve
fra Bagdad eða Bréf frá Bagdag. Bók-
in byggist, líkt og titillinn gefur til
kynna, á tölvubréfasamskiptum hinn-
ar dönsku Abigail Josephsen og írasks
vinar hennar, Haider Al Ibrahimi. Að
mati gagnrýnanda Information er
bókina gott innlegg í umræðuna um
Íraksstríðið þar sem hún minni okkur
á að það eru lifandi manneskjur með
öllum sínum draumum og tilfinningum
sem leynast að baki fyrirsögnum dag-
blaða.
Anita Brookner
Erlendar
bækur
James Brown