Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 12. febrúar 2005
H
ann notaði gríðarlega frægð
sína og stöðu sem mennta-
maður fólksins til þess að
fá almenning til að hugsa
aftur um lögmæti marx-
ískrar greiningar.“ Svona
komust marxistarnir og stofnerfðarfræðing-
arnir Richard Lewontin og Richard Levins
að orði í minningargrein um þróunarfræð-
inginn Stephen J. Gould (1941–2002). Le-
wontin, Gould og líffræðingurinn Steven
Rose, sem einnig er marxisti, eru heimsins
frægustu andstæðingar rannsókna sem
reyna að sýna fram á erfðafræðilegan
grunn mannlegs atferlis. Slíkar rannsóknir
hafa í gegnum árin, oft
réttilega, verið tengdar
kynþáttafordómum og
mannkynbótum sem leiðir
iðulega til samlíkingar við
hörmungarnar sem kynþáttahyggja þýskra
nasista leiddi yfir heiminn. Hvað um marx-
ismann?
Eftirmælin sýna að það þykir ekkert til-
tökumál að vera yfirlýstur marxisti. Ef
Gould hefði hins vegar aðhyllst „lögmæti
nasískrar greiningar“ hefði hann ekki kom-
ist langt í lífinu. Hvernig stendur á því að
enn geta menn stoltir tengst kenningum
Marx og kennt Das Kapital í skólum meðan
Hitler og hugmyndafræði hans er útlæg í
flestum löndum? Þetta verður enn und-
arlegra þegar litið er til þess að þrátt fyrir
að grundvallast á gjörólíkum hugmyndum
um líffræði og sálfræði mannsins „leiddi
hugmyndafræði nasismans og marxismans
til iðnvæddra drápa“. Fyrir þessu eru ef-
laust margar ástæður en ein þeirra er sú
staðreynd að marxisminn er nátengdur
hugmyndafræðilegum grundvelli rannsókna
í hug- og félagsvísindum á seinni hluta tutt-
ugustu aldar, þ.e. atlætishyggju, enda var
erfðafræðileg nálgun á mannlegt atferli
gerð útlæg úr þessum greinum í kjölfar
seinni heimsstyrjaldarinnar. Af þessu leiðir
að ef hugmyndafræðilegur grundvöllur
marxismans er rangur þá fellur atlæt-
ishyggjan um koll og öfugt. Það er því at-
lætishyggjan sem skýrir að hluta af hverju
margir mennta-, fræði- og stjórnmálamenn
halda enn beinu eða óbeinu sambandi við
grunnhugmyndir Marx. Þessir einstaklingar
hafa hins vegar gert sig seka um hræðilega
yfirsjón eða vísvitandi sögufölsun.
Í nýlegri bók líffræðingsins Pauls
Ehrlichs, Human Natures, sem er löng og
ítarleg árás á erfðafræðilegra nálgun á
mannlegt atferli, kemur þetta vel fram. Í
stuttum kafla, „Genocidal Natures“, fjallar
hann aðallega um fjöldamorð nasista, en
minnist einnig á illvirki Japana og banda-
manna í síðari heimsstyrjöldinni, auk hörm-
unganna sem áttu sér stað á Balkanskag-
anum og í Rúanda. Þegar bók Ehrlichs er
lesin virðist ekkert athugavert við umfjöll-
unina, en eftir lestur nýrrar bókar Stevens
Pinkers, The Blank Slate, áttaði ég mig á
því að Ehrlich eyddi ekki einu orði á fjölda-
morðin sem voru framin í Austur-Evrópu,
Kína og Kambódíu í nafni marxismans og
atlætishyggjunnar, hugsjónir sem eru
Ehrlich mjög hugleiknar. Er þetta yfirsjón
eða sögufölsun? Þegar ég hugsa um allan
þann fjölda bóka og ritgerða sem ég hef
lesið þar sem erfðafræðileg nálgun á mann-
legt atferli er tengd nasismanum er freist-
andi að draga þá ályktun að hér sé um vís-
vitandi sögufölsun að ræða. Þetta er líklega
of harður dómur. Til marks um þetta rakst
ég nýlega á grein eftir bandarískan líffræði-
prófessor sem segir að „meðan atlæt-
ishyggjan hefur ekki verið tengd við neitt
nándar nærri eins stórkostlega illt og hug-
myndafræði nasista um erfðafræðilega
hreinan stofn, hefur hún leitt til verulegra
kvala einstaklinga“. Þegar atlætishyggjan
er tengd við marxismann og þetta tvennt
við fjöldamorð, sem er alls ekki sárs-
aukalaust fyrir okkur sem höfum stuðst við
þessa hugmyndafræði, þá sést hversu
barnaleg þessi ummæli eru.
„Við erum sammála um gildi þess að búa
til samfélag, sósíalískt samfélag, þar sem
meira jafnrétti ríkir.“ Þessi orð létu Le-
wontin, Rose og Leon J. Kamin falla í bók-
inni Ekki í genunum okkar (1984), sem
skrifuð var sem andsvar gegn erfðahyggju
félagslíffræðinnar sem Edward O. Wilson
hleypti af stokkunum árið 1975. Á þessum
árum var jafnaðarstefnan á hátindi sínum í
vestanverðri Norður-Evrópu, sem lá til
grundvallar velferðarkerfunum sem þessar
þjóðir byggðu upp á eftirstríðsárunum og
miðuðu að því að skapa öllum jöfn tækifæri
til menntunar og heilsugæslu. Á þessum ár-
um var atlætishyggjan innan félagsvísinda
einnig á hátindi sínu og hugmyndafræði
hennar mótaðist af hugmyndinni um tabula
rasa, óskrifuð tafla. Börnin fæddust í heim-
inn hrein og ómenguð, sem aftur fól í sér að
þau hafa öll sömu möguleikana og er það
hlutverk velferðarkerfisins að skapa um-
hverfi sem stuðlar að fullum þroska hvers
einstaklings.
Þetta er falleg hugsjón en vandamálið við
hana er að Stalín, Maó og Rauðu Khmer-
arnir, sem sögðu: „Einungis nýfædd börn
eru ómenguð“, aðhylltust hana einnig. Upp-
gjörinu við marxismann lýkur því ekki fyrr
við áttum okkur á því að í röngum höndum
er atlætishyggjan, í sinni ýtrustu mynd,
jafnhættuleg og öfgafull erfðahyggja. Okk-
ur er því hollt að hafa þessa staðreynd í
huga næst þegar við tengjum erfðafræði-
lega nálgun á mannlegt atferli sjálfkrafa við
kynþáttafordóma, mannkynbætur og jafnvel
nasismann. Maðurinn er afurð þróunar og
því hljóta genin að hafa eitthvað með birt-
ingarmynd atferlis okkar að gera. Vanda-
málið er hins vegar, eins og heimspeking-
urinn Peter Singer benti nýverið á, að
kristin trú og marxisminn, eins ólíkar og
þessar hugsjónir eru, „voru sammála um
kröfuna um að hyldýpi sé á milli manna og
dýra og því sé ekki hægt að beita þróun-
arkenningunni á manninn“. Singer telur
lausnina felast í „hjónabandi Marx og
Darwins“, eins og félagsfræðingurinn
Stephen Sanderson kallaði þessa hugmynd
nýverið. Ef þessi samruni á að takast verð-
ur hins vegar að eyða hræðslunni við erfða-
fræðilega nauðhyggju sem enn er landlæg
og kemur í veg fyrir upplýsta umræðum um
tengsl erfða og mannlegs atferlis.
Til marks um þetta birtist á síðasta ári
leiðari í Journal of Medical Ethics, þar sem
lífsiðfræðingurinn Richard Ashcroft velti
upp tengslum siðfræðilegrar umræðu og
erfðafræði í tilefni 50 ára afmælis uppgötv-
unar Watson og Crick á byggingu erfðaefn-
isins, DNA. Ashcroft hirtir samstarfsmenn
sína í leiðaranum fyrir að hugmyndir þeirra
„um hvað genin gera og hvernig“ stjórnist
af „einfeldningslegum hugmyndum um
erfðafræðilega nauðhyggju“. Af þessum
sökum segir hann að lífsiðfræðingar verði
að endurskoða einfeldnings- og óhjálplegar
hugmyndir sínar um erfðafræðilegar orsak-
ir. Síðan segir hann: „Við vanmetum stór-
lega hvernig ólíkar hugmyndir um genið
hafa ólíka hugmyndafræðilega byggingu,
ólíkan skýringarmátt og mismunandi gerðir
sönnunarstuðnings í þróunarfræði, sam-
eindalíffærði, þroskunar- og læknisfræði.“
Lífsiðfræðingum og öðrum fræðimönnum
utan lífvísinda er hins vegar nokkur vor-
kunn því ástæða þess að hugmyndin um
erfðafræðilega nauðhyggju lifir enn góðu
lífi liggur að einhverju leyti í mennta-
kerfinu, eins Steve Trumbo benti nýlega á.
Í bandarískum háskólum er almennt ætlast
til að nemendur taki inngangsnámskeið í
líffræði; vitneskju sem þá bætist ofan á
menntaskólalíffræðina, en Trumbo hefur
áhyggjur af því hvernig slík námskeið eru
kennd. Af kennslufræðilegum ástæðum seg-
ir hann að alltaf sé byrjað á að tala um
erfðafræði Mendels, sem einkenndist af
beinu sambandi milli eins gens og eins eig-
inleika, eða stökkbreytingu í bananaflug-
unni þar sem breyting á einu geni veldur
miklum og óeðlilegum breytingum á flug-
unni. Umræðu um samspil erfða og um-
hverfis í myndun lífverunnar segir Trumbo
venjulega vera ónákvæma og sundurslitna.
Flóknari atriði eins og sýnd gena, fjölgena
erfðir, svörunarfall og arfgengi segir hann
að séu sjaldan borin upp. Trumbo segist
hins vegar ekki lengur hafa samvisku til
þess að kenna lengur þessa einföldu erfða-
fræði. „Munu nemendur mínir, sem heyra
um genin fyrir samkynhneigð, brjósta-
krabbamein eða geðklofa í kvöldfréttunum,
verða færir um að botna í þessum upplýs-
ingum? Eru þeir meðvitaðir um takmörkun
‚gena fyrir‘ orðfærisins? … Eru þeir meðvit-
aðir um muninn á líkum og áreiðanleika?“
Trumbo efast um það.
Árið 2002 skrifaði ég bók um erfðafræði
og líftækni þar sem lögð var áhersla á að
sýna fram á að úreltar hugmyndir og rang-
ar forsendur lægju að baki erfðafræðilegri
nauðhyggju. Ég talaði um fjölgena erfðir og
samspil gena og umhverfis, en þessir þættir
gera það að verkum að erfitt er að segja
nákvæmlega fyrir um áhrif ákveðins gens á
ákveðinn eiginleika. Síðan þá hefur bæst við
enn einn óvissuþáttur. Í bókinni gekk ég út
frá þeirri viðteknu skoðun að það væri línu-
legt samband á milli hóps gena er liggja til
grundvallar ákveðnu einkenni. Nýjustu
rannsóknir hafa leitt í ljós að þetta er röng
forsenda því „nýr skilningur okkar á stjórn-
unarferlum í erfða- og þroskunarfræði hef-
ur leitt í ljóst að nánast allir þeir ferlar sem
leiða til venjulegra og óvenjulegra svip-
gerða eru ólínulegir“. Smættarhyggjan sem
liggur á bak við erfðafræðilega nauðhyggju
er gjörsamlega úrelt.
Það er kominn tími til að marxistar og
aðrir andstæðingar erfðafræðilegrar nálg-
unar á mannlegt atferli átti sig á því, eins
og ég gerði fyrir tæpu ári: 1) Að mögulegt
er að öðlast nýjan skilning á mannlegu at-
ferli ef hug- og félagvísindamenn horfa með
opnum hug til erfðafræðinnar, 2) sem ætti
ekki að reynast þeim erfitt því hugmyndin
um erfðafræðilega nauðhyggju er fræðilega
úrelt, 3) um leið og þeir hugleiða að öfgafull
atlætishyggja getur leitt til ómældra hörm-
unga.
Er uppgjörinu við
marxismann ekki lokið?
Uppgjörinu við marxismann lýkur ekki fyrr
en við áttum okkur á því að í röngum höndum
er atlætishyggjan, í sinni ýtrustu mynd, jafn-
hættuleg og öfgafull erfðahyggja, segir í
þessari grein. Er það of harður dómur að
halda því fram að marxisminn hafi leitt til
annarra eins voðaverka og erfðafræðin gerði
í höndum nasista? Ef ekki, hvers vegna þykir
þá ekkert tiltökumál að kenna sig við marx-
isma enn í dag?
Karl Marx „Hvernig stendur á því að enn geta menn stoltir tengst kenningum Marx og kennt Das
Kapital í skólum meðan Hitler og hugmyndafræði hans er útlæg í flestum löndum?“
Eftir Steindór
J. Erlingsson
steindor@aka-
demia.is
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
’Þegar bók Ehrlichs er lesin virðist ekkert athugavertvið umfjöllunina, en eftir lestur nýrrar bókar Stevens
Pinkers, The Blank Slate, áttaði ég mig á því að
Ehrlich eyddi ekki einu orði á fjöldamorðin sem voru
framin í Austur-Evrópu, Kína og Kambódíu í nafni
marxismans og atlætishyggjunnar, hugsjónir sem eru
Ehrlich mjög hugleiknar. Er þetta yfirsjón eða
sögufölsun? ‘