Lesbók Morgunblaðsins - 25.06.2005, Side 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. júní 2005
Horfið er allt mitt yndi,
angrar mig dagsins ljós.
Ö
llum ástarsamböndum fylgir ótti
við yfirgefningu. Ástarljóð
kvenna tjá oft þann ótta og þá
sáru einsemd sem fylgir yf-
irgefningunni. Megininntak
ljóðlínanna hér að ofan er ein-
semd. Þær eru úr ljóðinu „Ást“ eftir Halldóru
B. Björnsson (1907–1969) sem birtist í fyrstu
ljóðabók hennar, Ljóð, árið 1949. Ljóðmælandi
tengir yndið og ljósið ástinni sem var en er nú
þjakaður af einsemd og trega. Titillinn krefst
þess að ljóðið sé lesið
sem ástarljóð og bendir
jafnframt á þá staðreynd
að ástarljóð fjalla líka um
eftirleik ástarinnar, einsemdina. Í ljóði Hall-
dóru tjáir yfirgefin kona sig um tilfinningar sín-
ar eftir brottför elskhugans og er hugur hennar
myrkur vegna hans. Hún er ein þegar hún talar
á því máli sem Roland Barthes nefnir orðræðu
ástarinnar og fjallar um í bókinni A Lover’s
Discourse.
Eitt aðaleinkenni orðræðu ástarinnar er nær-
vera þess ástfangna og fjarvera hins elskaða,
þess sem talað er um. Þögn elskhugans verður
að andstæðu orðaflaumsins sem streymir úr
þeim ástfangna ásamt því að vera táknræn fyrir
fjarveru elskhugans. Þetta er því líka orðræða
einsemdar, höfnunar og þunglyndis.
Ekkert „við tvö“ aðeins yfirgefin kona
Í ljóðinu „Ást“ má sjá miklar andstæður sundr-
ungar og sameiningar, lífs og dauða í myndmáli
aldingarðs og grafar.
Horfið er allt mitt yndi,
angrar mig dagsins ljós.
Hvar áður var aldingarður
vex aðeins þyrnirós.
Ósk mín er vond: Ég vildi
vita þig kaldan ná,
gera þér gröf í moldu
og grafa mig sjálfa þér hjá.
Ljóðið er um yfirgefningu, þær tilfinning-
arnar sem hún veldur og afleiðingar þeirra.
Ljóðið hefst á tregafullri yfirlýsingu og er líkt
og tregróf konu sem telur sorgir sínar vegna
fjarverandi elskhuga. Vegna hans er hún ein,
full eftirsjár og tregar tíma þeirra saman. Ást-
arskortur hrjáir hana og orð hennar eru bitur
vegna örlaga sem hún fær engu ráðið um. And-
stæðurnar milli sameiningar elskendanna og
einveru konunnar eru miklar og birtast þær
annars vegar í mynd garðsins og hins vegar í
grafarmyndinni.
Aldingarðurinn er blómstrandi og hlýr. Hann
er rýmið sem geymir ástarsambandið, hinn full-
komna samruna elskendanna, og hlúir að því.
Eins og birtist í línunum „Hvar áður var ald-
ingarður/ vex aðeins þyrnirós“ þá hverfur öll
gróska og gleði með elskhuganum en konan/
rósin verður ein eftir. Í garðinum má sjá bless-
un og viðurkenningu á sambandinu því þar
dafnar það óáreitt. Þyrnirósin/konan staðnar í
garðinum/ástarsambandinu en án hlýju og
„yndis“ síns og birtir ljóðið söknuð hennar og
þrá eftir faðmlagi elskhugans.
Þráin beinist jafnt að líkama elskhugans sem
garðinum og gröfinni. Gröfin er köld, dimm og
lokar inni. Hún hvorki hlúir né nærir. Í henni
eru engin samskipti líkt og í garðinum. Samein-
ing elskhuganna er ekki möguleg nema í gröf-
inni. Líkami elskhugans skilur eftir sig tóm sem
konan vill fylla á ný. Sú þrá kjarnast í lokalínum
ljóðsins, „Ég vildi/ vita þig kaldan ná,/ gera þér
gröf í moldu/ og grafa mig sjálfa þér hjá“. Ef
hann er dáinn en hún lifandi getur hún horft á
hann og snert án mótmæla af hans hálfu. Hún
hefur valdið en ekki hann.
Myndin sem hér er brugðið upp af yfirgefinni
konu einkennist af beiskju og depurð. Hún er
skilin eftir með tilfinningum sínum og er ljóðið
uppgjör hennar til elskhugans. Þrátt fyrir að
elskhuginn sé fjarverandi heldur konan áfram
að vera í samskiptum við hann. Hún við-
urkennir í raun ekki fjarvist hans, né þau örlög
að verða yfirgefin. Samruni þeirra heldur því
áfram í tungumálinu, orðum hennar og ljóði.
Vegna ástarskortsins er konan döpur og
grafarmyndin því merki um djúpstætt þung-
lyndi hennar. Hún er á skjön, kona án manns.
Jaðarstaða hennar felur í sér frelsi sem gerir
henni kleift að verða gerandi. Í útlegðinni þarf
hún ekki að hugsa um afleiðingarnar. Hún sér
sig liggja í gröf með elskhuga sínum því aðeins í
dauðanum nær hún til hans. Í ljóðinu vill hún
kviksetja sjálfa sig, deyja hægt, þreyja og þola.
Ástarþrá hennar er því einnig dauðaþrá. Óskir
hennar og þrár eru „vondar“ að hennar mati og
endurspegla ósætti hennar við hlutskipti sitt.
Fornafnanotkun ljóðsins sýnir þá hugsun að
þrátt fyrir að hann sé farinn þá eigi hún hann.
Hann er yndið hennar og hún gerir tilkall til
hans. Hann fór, það er ekkert „við tvö“ lengur,
aðeins yfirgefin kona. Í huganum dvelur hún við
það liðna, gerir elskhugann að nútíð sinni með
stöðugri upprifjun en líkami hennar fylgir ekki
hug hennar sem þráir að vera nærri elskhug-
anum.
Hlógum við á heiði
Endalok eru oft yfirvofandi í ástarljóðum og
ástarsambandið séð sem ferðlag. Það á sér upp-
haf, ris og endi.
Titill ljóðsins „Hlógum við á heiði“ í Ljóð er
vísun í eitt erindi ljóðsins „Ferðalok“ eftir Jónas
Hallgrímsson. Erindið sem Halldóra vísar í
hljóðar svo: Hlógum við á heiði,/ himinn glaðn-
aði/ fagur á fjalla brún./ Alls yndi/ þótti mér
ekki vera/ utan voru lífi lifa.
Ljóðin eiga það sameiginlegt að samskipti
elskendanna eiga sér stað í náttúrunni utan al-
faraleiðar og bæði eru endurlit ljóðmælanda.
Þau orða þrá eftir ástvini og efann um að lífið
verði nokkru sinni svo gott eins og þegar þau
voru saman. Ljóðin eru ólík að því leyti að hjá
Jónasi er sjónarhornið hjá karli en yfirgefin
kona rifjar upp ástarsamband sitt í ljóði Hall-
dóru:
Hlógum við á heiði
og hló við oss
allt, sem fagurt finnst.
Þá var einskis ávant
að óska sér,
utan það varanlegt yrði.
Ástin og samvera þeirra tveggja kjarnast í
línunni „Hlógum við á heiði“ sem tilheyrir jafn-
framt fortíðinni. Hrynjandi radda þeirra og
náttúrunnar ítreka samrunann þeirra á milli.
Raddirnar flæða saman í eina rödd og fegurðin
er allsráðandi. Ástarsambandið og gleðin eru
hér án óttans um yfirgefninguna. Hann kemur í
endurlitinu að sambandinu loknu.
Skil ég ei enn,
hví svo skjótlega
sorta að sólu dró.
Grúfir nú jafnt
yfir gleði og heiði
váleg vetrarnótt.
Hugur yfirgefnu konunnar er myrkur, og
„sortinn sem að sólu dró“ er táknmynd þess.
Eftir yfirgefninguna lifir konan enn í samband-
inu. Það er tengt ákveðnum stað, heiðinni eða
aldingarðinum, og er hennar samastaður. Að-
skilnaðinn ber skjótt að og skilur konuna eftir
skilningsvana. Í ljóðinu fjallar hún um það sem
hún hefur ekki stjórn á, það er ekki hennar vilji
að vera yfirgefin. Sólin og sumarið, gróskan og
gleðin eru hluti af ástarsambandinu en veturinn
og nóttin grúfa yfir einsemd konunnar. Ósk
hennar og von er að:
Átt þú ekki heiði,
hrímguð og köld,
einhverja auða vök?
Heyrist mér lítill
lækur sitra.
Kannske er það kaldavermsl.
Í „Hlógum við á heiði“ er orðræðan án beiskj-
unnar sem einkennir „Ást“. Þess í stað er
endurlitið markað af hlýju í garð elskhugans.
Þau munu halda áfram að „hlæja á heiði“ í ljóð-
inu því þar verður fortíðin að nútíð ljóðmæl-
anda. Ástarsambandið er ekki í samfelldum
eilífðartíma heldur er það afmarkað í tíma og
rúmi. Til þess að fylla inn í það tómarúm sem
ástarsambandið skilur eftir sig sviðsetur konan
sambandið í ljóði, en Roland Barthes nefnir að
þannig fresti sá sem skilinn er eftir endalok-
unum sambandsins. Konan í ljóðinu dvelur við
það sem var, hún þraukar og þreyir sorgina.
Hún vill frekar dauðann en yfirgefninguna og
leitar því huggunar í náttúrunni og vill hverfa
inn í hana. Vökin verður tákn vonar og fram-
halds en jafnframt er hún tákn grafar og dýpis
sem eru algeng minni í ástarljóðum Halldóru.
Treginn er annars konar í „Ferðalok“. Það er
ekki eins myrkt ljóð og fortíðin veldur svein-
inum unga ekki hjartasári því að „anda, sem
unnast,/ fær aldregi eilífð að skilið.“ Þráin eftir
samruna er jafn mikil uppspretta ljóðanna en í
„Hlógum við á heiði“ á elskhuginn ekki aftur-
kvæmt og ennfremur er þráin líkamlegri. Vökin
og gröfin eru hliðstæð faðmlagi elskendanna,
snertingar og samruna.
Er þetta dauðasyndin?
Í ljóðum Halldóru er yfirgefningin oft mörkuð
af ofbeldisfullu myndmáli sem ítrekar sorgina
og sársaukann sem hún veldur. Í ljóðinu „Kaþ-
ólskt ljóð“ úr bókinni Ljóð er myndmál smæð-
arinnar táknmynd kvenleikans. Skógurinn,
villta svæðið, er heimur konunnar sem teflt er
gegn samfélagi „dökkeyga drengsins“. Ljóðið
er endurminning hríslunnar og fjallar um mörk
veruleika og draums, hríslu og fullvaxins trés,
drengs og karlmanns.
Hvort dreymdi þig,
eða var það veruleiki,
að værirðu dálítil hrísla
í skóginum þétta,
og fannst svo undur, undur gaman
að spretta?
Og gekk ekki dökkeygur drengur
um skóginn þinn,
drengur, sem blikandi hnífi
stofninn þinn lagði?
Þetta er efni í fallega madonnumynd
hann sagði.
En var ekki kallað á drenginn
og drengurinn hljóp?
Hvort dreymir þig enn,
eða var þetta dauðasyndin,
að rót þín var slitin, en ófullgerð
madonnumyndin?
Þetta er margradda og flæðandi texti eins og
tregróf miðalda. Hann spyr spurninga án þess
að slá nokkru föstu og niðurstöðurnar geta því
verið margvíslegar.
Í upphafi er hríslan í vernduðu umhverfi
skógarins. Endurtekningin „undur, undur“
ítrekar gleði hríslunnar í skóginum þar sem hún
fær að vaxa óáreitt.Í ljóðinu horfir hún til baka
eftir yfirgefninguna og reynir að átta sig á hvað
hefur komið fyrir. Hríslan stendur fyrir stúlku
sem er á mörkum þess að vera kona og barn.
Drengurinn er sá sem kemur og fer og er það
merki um virkni og vald hans ólíkt hríslunni
sem er niðurnjörvuð í jarðveginn. Drengurinn
kemur auga á hrísluna í þéttum skóginum,
stöðvar vöxt hennar, „rót þín var slitin“, og
drepur hana.
Í augum drengsins er hríslan einungis efni og
ímynd frekar en lifandi vera. Hann getur mótað
hana eftir eigin vilja og gert að fallegum hlut.
Hnífurinn er táknmynd ofbeldis og sjónarhorn
hríslunnar á „blikandi hníf“ er til marks um að
hún sjái þegar hann bregði hnífnum. Hríslan er
persónugerving konu en einnig mynd af konu.
Hreyfingarleysi hennar er áberandi sem og
þögn hennar. Hún er þögguð en drengurinn
hefur tungumálið á valdi sínu. Vald hans birtist
á táknrænan hátt í línunni: „þetta er efni í fal-
lega madonnumynd“.
Augu drengsins eru táknræn og mikil áhersla
er lögð á þau í textanum. Orðið dökkur kemur
fyrir í mörgum ástarljóðum Halldóru og er þá
tengt þunglyndi og trega. Hér tengist orðið
einnig myrkraverki. Augun eru lík hyldýpi sem
sogar til sín hrísluna sem á sér enga undan-
komu. Drengurinn skilur við hrísluna hvorki
sem tré né mynd, heldur á mörkum þess að
vera. Þetta er nauðgunarmynd, þar sem bæði
augun og hnífurinn gegna því hlutverki að
fanga hrísluna og eyðileggja hana.
„Kaþólskt ljóð“ er ekki ástarljóð á sama hátt
og ljóðin „Ást“ og „Hlógum við á heiði“ því eig-
inlegt ástarsamband kemur ekki við sögu. Það
fjallar þó um og verður til vegna yfirgefningar.
Yfirgefningin er nátengd kúgun og nauðgun og
eru spurningar hríslunnar viðbrögð við þeirri
kúgun. Ljóðið er því frekar samskiptaljóð en
ástarljóð. Upplifun hríslunnar er á mörkum
draums og veruleika, hún efast um reynslu sína
og spyr sig: Var það sem kom fyrir „dauðasynd-
in“ eða viðurkennd athöfn? Svarið felst ef til vill
í orðinu drengur. Hann er tekinn af stalli karl-
mennskunnar með því að nefna hann „dreng“
og með efasemdum hríslunnar um merkingu
verknaðarins er hann dreginn til ábyrgðar.
Vertu heldur í fjarska
Þó yfirgefningin sé alltaf uppspretta ástarljóða
Halldóru þá fer það fjarri að konan sé ætíð ósátt
við það hlutskipti. Hugmyndin um elskhugann
nægir oft ein og sér eins og segir í ljóðinu
„Þessvegna“ úr Við sanda: „Vertu heldur í
fjarska/ Hvikull er draumurinn þrá mín stolt“
og í stað þess að hleypa honum nærri sér þá:
„loka ég húsi mínu/ en fylli hug minn – af þér“.
Hér eins og í öðrum ljóðum óttast ljóðmælandi
að verða svikin af karlinum, hann er „hvikull“
og best geymdur í „fjarska“. Elskhuginn er óá-
þreifanlegur og ljóðmælandi finnur til van-
máttar síns þar sem hún getur ekki höndlað
hann né líkama hans.
Í ljóðinu „En sum blóm ilma aðeins við snert-
ingu“, úr bókinni Við sanda, segir: „Ég reyni
ekki/ að nálgast þig/ ekki að snerta þig/ svo þú
hverfir mér ekki/ eins og aðrir skuggar“. Þrátt
fyrir að hún nálgist hann ekki né snerti, þá þráir
hún það úr öruggri fjarlægð því „að vita þig –
það er allt“.
Í ljóðinu „Ef einhver spyrði“ úr bókinni Við
sanda skilgreinir konan hvað það er að „unna
þér“:
En að hafa þig ávallt í huga
minnast þín síðast alls
á svefnmálum
muna þig er næsti dagur
opnar augun
vita þig að baki
alls sem er
ef það er að unna
þá ann ég þér
En það spyr víst enginn
Ástin fær ekki viðurkenningu í augum sam-
félagsins því konan fær ekki að játa ást sína fyr-
ir öðrum og á eigin forsendum því enginn spyr.
Vegna þín, ástin mín
Í ljóðinu „Trygglynd kona“ í Við sanda þjáist
konan vegna ástar sinnar einfaldlega vegna
þess að hún elskar of heitt.
Það var daginn sem hún gekk út
úr húsi ykkar til þess að
svíkja þig
þig sem hún unni of heitt
[...]
ekki af því að henni væru svik í hug
en þú hafðir um síðustu helgi verið
henni ótrúr
þú sem hún unni of heitt
aðeins til að geta fyrirgefið þér gekk hún út
og hengdi ást sína á hæsta gálga
vegna þín
þín sem hún unni of heitt.
Það sem konan gerir er gert vegna elskhug-
ans og í nafni ástarinnar. Háðskur tónn er í orð-
um konunnar því þó elskhuginn sé elskaður og
dáður þá er sársaukinn sem hann veldur kjarni
ljóðsins.
„Hetjan“ sem fór
Það sem einkennir sorgina í ástarljóðum Hall-
dóru er reiði í garð elskhugans en sjálfsásak-
anir þess sem talar. Orðræða ástarljóðanna ein-
kennist af valdleysi og hreyfingarleysi
konunnar. Hún getur aðeins orðað þrár sínar en
ekki uppfyllt þær.
Ástarljóðin eru því draumsýn ljóðmælanda,
þau tjá þrána eftir samruna tveggja ein-
staklinga. Draumurinn er fjarri veruleikanum
og því eru vísanir í sársauka og einsemd ávallt
til staðar. Ein og yfirgefin er konan óheft til
þess að gagnrýna elskhugann, þögn hans gerir
það að verkum að hann getur engu andmælt.
Þrátt fyrir að vera upphafinn er ímynd hans
brotin niður með vísunum í þann sársauka sem
hann veldur. Hann er og verður „Hetjan“ sem
fór. Ljóðin eru vegna hans og handa honum þó
að hann sé farinn.

Helstu heimildir:
Barthes, Roland, A Lover’s Discourse: Fragments, þýð. Rich-
ard Howard, Hill and Wang, New York, 1978.
Belanoff, Patricia A. „Women’s Songs, Women’s Language.
Wulf and Eadwacer and The Wife’s Lament“, New Readings
on Women in Old English Literature, ritstj. Helen Damico og
Alexandra Hennessey Olsen, Indiana University Press, 1990.
Halldóra B. Björnsson, Ljóð, Helgafell, Reykjavík, 1949.
Jarðljóð, Helgafell, Reykjavík, 1968.
Við sanda, Helgafell, Reykjavík, 1968.
Helga Kress, „Dæmd til að hrekjast. Um ástina, karlveldið og
kvenlega sjálfsmynd í Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurð-
ardóttur.“ (1988), Speglanir. Greinasafn, Háskóli Íslands,
Rannsóknastofa í kvennafræðum, Reykjavík, 2000.
Jónas Hallgrímsson, Ljóðmæli, Helgafell, Reykjavík, 1956.
Lipking, Lawrence, Abandoned Women and Poetic Tradition,
The University of Chicago Press, Chicago and London, 1988.
Aldingarður og gröf í moldu
Skáldkonan Halldóra B. Björnsson.
Eitt aðaleinkenni orðræðu ástarinnar er nær-
vera þess ástfangna og fjarvera hins elskaða,
þess sem talað er um. Þögn elskhugans verð-
ur að andstæðu orðaflaumsins sem streymir
úr þeim ástfangna ásamt því að vera táknræn
fyrir fjarveru elskhugans. Þetta er því líka
orðræða einsemdar, höfnunar og þunglyndis.
Hér er fjallað um ástarljóð Halldóru B.
Björnsson.
Eftir Ilmi Dögg
Gísladóttur
idg@hi.is