Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005
H
vaða augum lítur
sálgreiningin með-
vitundina? Er
hægt að þýða hug-
tök hennar yfir á
önnur svið, til
dæmis gervigreindarfræði eða tölv-
unarfræði?
„Sálgreiningin leggur kannski ekki
aðaláherslu á að skilgreina það hvað
meðvitundin er í sjálfu sér. Hún er
fremur upp-
tekin af
reynslu okkar
af henni. Sál-
greiningin
spratt upp úr
geðlæknisfræði og fyrir lækninn er
meðvitund getan til að skynja og sá
sem er meðvitundarlaus er líkt og
sofandi og veit ekki af sér. Í ljósi
þessa er grunnhugmyndin sú að vera
sér meðvitandi um ástand sitt og um-
hverfi. Innan sálgreiningarstefn-
unnar er hugtakið líka notað, og þá í
meira óhlutbundinni framsetningu,
yfir það „svæði“ í starfsemi hugans
sem við erum okkur meðvitandi um á
hverjum tíma. Þetta meðvitaða
„svæði“, sem reyndar er ekki stað-
setjanlegt í heila sem slíkt, er að lík-
indum miklu minna en það „svæð-
i“sem við erum okkur ómeðvitandi
um. Þessa staðreynd má kannski
þýða yfir í vinsæla hugmynd um að
við „notum ekki nema brot af heil-
anum“. Meðvitund er þó fyrst og
fremst hæfileikinn til að rýna í það
sem gerist í huga manns á hverjum
tíma. Það er áhugaverð hugmynd
hvort staðsetja megi einhvers konar
meðvitund einhvers staðar í líkama
eða heila, en líklega eru hugmyndir
sálgreiningar um þetta efni ekki
auðsmættanlegar niður á það plan.
Í frægri myndlíkingu líkti Sig-
mund Freud, einn helsti kenn-
ingasmiður sálgreiningarinnar, hug-
anum við borgarísjaka þar sem
meðvitund stendur upp úr kafinu, en
undir niðri kokkar ýmislegt í dulvit-
und. Ef við reynum að þýða þessa lík-
ingu yfir á tölvunarfræði má kannski
segja að meðvitund sé eins og
vinnsluminni í tölvu, en virkni dulvit-
undarinnar sé sú vinnsla sem á sér
stað í baksviði. Hvernig nákvæmlega
hugbúnaður og vélbúnaður spila
saman og skila sér inn í heildarvirkni
tölva verða aðrir en ég að skýra, en
ég tel mig þó vita að hvor þarfnast
hins, þó að kannski sá tími komi að
„hugbúnaður“ og „vélbúnaður“ verði
eitt eins og er í okkur.
Ég heyrði nýlega býsna sannfær-
andi samtal manns við tölvuna
George á BBC. Það allt að því virtist
að George hefði meðvitund og leitaði
skilnings, en með misjöfnum árangri
þó – kannski álíka skrýtið að tala við
hann og að tala við sálgreininn sinn!
Hvort George er fær um að skoða
hug sinn, vera meðvitaður og sjálfs-
rýninn, veit ég ekki, en líklegt er að ef
tölva hefði slíka hæfni og hefði val um
að beita henni myndi hún líklega nota
hana.“
Mætti þá segja að sálgreiningin sé
í eðli sínu praktísk?
„Já, ég myndi segja það, og að
kenning hennar sé mjög áhugverð
sem slík. Langflestir sem hafa skrif-
að um þekkingargrundvöll sálgrein-
ingarinnar höfðu mikla reynslu af því
að vinna með fólki í erfiðleikum og
slík reynsla hefur tilhneigingu til að
setja mann í samband við veru-
leikann. Freud var taugalæknir og
lagði upphaflega upp með það í rann-
sóknum sínum að reyna að skýra
starfsemi meðvitundar og huga end-
anlega í ljósi taugafræða. Hann sá
hins vegar, vegna skorts á rannsókn-
artækni, enga möguleika á því á sinni
tíð og smíðaði því huglægari kenn-
ingu sem beitti hugtökum á borð við
vitund, meðvitund, undirvitund, dul-
vitund, sjálf-ið, það-ið og yfirsjálfið.
Þótt hann skrifaði mikið um fræði-
lega sálarfræði, nokkurs konar frum-
sálarfræði (e. metapsychology) þar
sem hann reyndi að útlista virkni
hugans með vísindalegum hætti, og
stundum jafnvel á heimspekilegan
hátt, þá fjallaði hann fyrst og fremst
um meðvitundina í ljósi vandamála
sem tengdust reynslu fólks af meðvit-
und og takmörkunum hennar. Sál-
greiningin hefur fyrst og fremst verið
upptekin af geðrænum vandamálum,
jafnvel þó að hún hafi líka gagnast til
að lýsa afurðum hugarstarfs í menn-
ingu, listum og trú.“
Menjar reynslunnar
Heldur þú að kenning Freuds hefði á
einhvern hátt verið öðruvísi ef hann
hefði haft aðgang að heilalíkönum nú-
tímans og rannsóknaraðferðum
taugalífeðlisfræðinnar?
„Ég tel að kenning hans hefði í
grunninn verið sú sama, en ef til vill
sett fram á annan hátt. Freud ól með
sér þann draum að geta staðsett sál-
ræn fyrirbæri í líkamanum. Hann
vonaðist líka til að við gætum kort-
lagt geðsjúkdóma í taugum og heila.
Hann byrjaði hins vegar í taugum en
endaði í menningu. Hann sá að margt
af geðrænum vandamálum átti rót í
reynslu okkar og að hægt var að
vinna með hana í sérstæðu samtali
sem einblíndi á menjar reynslunnar í
huga okkar, samtali sem beindi at-
hygli bæði að reynslunni „hér og nú“
í meðferðinni en ekki bara þá, þegar
það var „séð og heyrt“. Með þessu
smættaði hann vissulega reynslu
okkar af heiminum inn í hugarheim-
inn, en jafnframt velti hann því fyrir
sér hvort hægt væri, eða hvort þörf
væri á, að smætta hana alla niður á
hið lífeðlisfræðilega plan.
Hann taldi hugsanlegt að staðsetja
mætti sálræn ferli í heila, taugum eða
annars staðar í líkamanum, en hann
var hins vegar ekki viss um að það
myndi leysa vandamál okkar. Það er
hins vegar margt heillandi við þá
hugmynd og margir hafa komið fram
og þróað kenningar og lækn-
isaðferðir í ljósi nýrrar þekkingar.
Eitt það nýjasta er að nú er unnið að
rannsóknum á eins konar minninga-
eða hugarverkfræði sem miðast að
því að breyta minningum fólks.
Kannski munum við geta á tölvuskjá
,,eytt“ slæmum minningum og ,,skap-
að“ góðar í dulvitund. Þetta er áhuga-
vert en vekur líka margar sið-
fræðilegar spurningar.“
Hversu ánægður ert þú með kenn-
ingar sálgreiningarinnar? Ert þú
freudisti, jungisti eða hvernig stend-
ur þú gagnvart kenningum sálgrein-
ingarinnar?
„Ég er nú ýmislegt, og það eru
ekki aðeins Freud og Jung heldur
aragrúi af öðrum kenningasmiðum
sálgreiningarinnar sem lögðu fram
stórmerka sýn á heilbrigði og óheil-
brigði okkar. Ég tel að margt af því
sem hin klassíska kenning sálgrein-
ingarinnar lagði fram sé enn í fullu
gildi og ekkert komið í staðinn fyrir
það. Þannig að ég er ánægður með
kenningarnar þó að þar sé líka margt
skrítið að finna. Margar nýrri kenn-
ingar í sálfræði eru í endagreiningu
samstiga, þó að hugtök og orðræða sé
önnur, enda er enn verið að reyna að
lýsa sama viðfangsefninu. Við búum
nú yfir miklu meiri þekkingu á eðli
hugarstarfseminnar en var til á tíma
Freuds og Jungs og það er búið að
lyfta grettistaki í meðferð geð-
sjúkdóma með lyfjum. En grunn-
hugmynd sálgreiningarinnar er samt
að mínu mati í fullu gildi, það er að
segja að það sé ómeðvituð virkni í
huganum og að sú virkni geti gert
okkur veik. Ekki nóg með það heldur
tel ég að það sé alvarlegt og óábyrgt
af fagaðilum að vilja ekki kannast þá
innsýn sem sálgreiningarstefnan hef-
ur í okkur sjálf, geðræn- og sál-
fræðileg vandamál, stofnanir okkar
og samfélagið í heild.
Jung notaði þessa myndlíkingu um
hugann: Ímyndaðu þér að þú sért
staddur í landslagi um nótt þar sem
ljósgeisli lýsir upp ákveðinn hluta.
Það sem sést í þessu ljósi er það sem
þú ert meðvitaður um, en fyrir utan
það er ýmis virkni, hugmyndir,
ímyndir og fleira sem þú veist ekki af
undir venjulegum kringumstæðum.
Þessi virkni getur engu að síður haft
sín áhrif, þetta er dulvitund okkar. Í
fyrstu kenningum Freuds var dulvit-
undin líkamslífið, starfsemi heila og
tauga, efnaskipti, ósjálfráð kerfi ým-
iskonar, blóðrás, melting, hvatir
o.þ.h. en síðar kom fleira til.
Líkamshvatir, samkvæmt Freud,
eru hrein líkamleg fyrirbæri sem
birtast hins vegar sem sálrænar
hneigðir, en þær eru sveigjanlegri og
mótast í tengslum okkar við um-
hverfi. Í flóknu samspili erfðafræði-
lega skilyrts hvatalífs okkar og upp-
lifunar okkar af því að vera til geta
orðið til „duldir“, ómeðvitað efni sem
við annaðhvort viljum ekki eða getum
ekki gengist við í okkur. Þetta hefur
alltaf með hvatalíf okkar að gera, en
líka reynslu okkar, áföll, viðvarandi
togstreitu eða ímyndaða reynslu okk-
ar af öðrum. Duldir eru þannig knippi
af sálrænni virkni sem hefur áhrif á
hegðun okkar og hugsun. Að tak-
marka hugmynd okkar um geð- og
sálræn vandamál við erfðir, atferli
eða hugræna þætti eina bendir til
takmarkaðrar innsýnar í eðli þessara
hluta.
Meðvitund mótist ekki síst af
reynslu okkar af öðru fólki. Ef við
kæmum inn í heiminn og enginn tæki
á móti okkur yrði ekki um mikla með-
vitund að ræða. Hún þróast frá fyrstu
dögum frumbernsku okkar í stöðugu
samtali við umhverfið og er m.a. sam-
sett úr reynslu okkar af öðru fólki
sem á bústað í huga okkar og tilfinn-
ingu. Þetta mótar hæfni okkar til að
hafa meðvitund og gerir hana mögu-
lega.“
Strengjabrúður hvatanna?
Hugmyndin um sjálfið er að mörgu
leyti nátengd hugmyndinni um með-
vitundina og þess vegna er kannski
erfitt að samþykkja klofning hugans
milli meðvitundar og dulvitundar.
Hvernig er sambandinu þarna á milli
háttað?
„Skýringarlíkanið er einföldun. En
það vísar til reynds veruleika og það
gerir það nothæft í sállækningum. Í
gegnum lífið verðum við fyrir stöð-
ugu áreiti frá umhverfinu og erum
góðu heilli ekki meðvituð um allt sem
við tökum inn. Mest af því sem við
skynjum úr umhverfi okkar flæðir
inn án vitundar okkar en safnast í
sarpinn. Margháttuð starfsemi fer
líka fram í líkamanum án þess að við
séum okkur meðvitandi um hana.
Út frá sjálfinu er munurinn á með-
vitund og dulvitund kannski fyrst og
fremst fólginn í hver ég vil vera og
hver ég vil ekki vera. Hér er þá litið
til þess hvað það er í okkur sem við
viljum eða getum horfst í augu við og
hvað ekki. Þetta tengist gjarnan gild-
ismati og því sem við teljum við-
unandi og viðurkennt. Við getum t.d.
neitað að horfast í augu við einhverja
hvöt, hneigð, líðan, hugsun eða
ímyndir sem sækja að sjálfinu, því
það er á skjön við gildismat okkar.
Freud áleit að þetta kæmi fyrst og
fremst til ef eitthvað færi úrskeiðis í
þroska kynhvatar og/eða árás-
arhvatar. Hann hittir í mark þarna,
en nú vitum við reyndar að það eru
líklega til mun fleiri hvatir, svo sem
tengslahvöt, sköpunarhvöt, o.fl. Af-
neitun sjálfs á innra lífi, þ.e.a.s. bæl-
ing, getur skapað margvísleg vanda-
mál í lífi okkar og miklu flóknari
vandamál en að mínu mati margir
sem sinna sállækningum í dag vilja
viðurkenna. Lykillinn að heilbrigðri
meðvitund er fólginn í góðu flæði
milli meðvitundar og dulvitundar,
annars getur meðvitund brugðist og
farið að sjá hluti í annarlegu ljósi.“
Hvað með hvatalíf dulda og
hneigða, að hve miklu leyti erum við
strengjabrúður hvatanna? Hversu
mikið vald höfum við yfir sjálfum
okkur ef nokkuð?
„Við vitum ekki hversu meðvituð
við erum. Það er stóra spurningin.
Lífið fer augljóslega sínu fram. Við
virðumst hafa ákveðnar eðlislægar
tilhneigingar til að hugsa eftir
ákveðnum brautum, fara eftir
ákveðnum mynstrum, sækja í
ákveðna hluti og auðvitað teljum við
okkur trú um að við séum okkur með-
vitandi um þetta allt saman.
Sálgreiningin setur aftur á móti
stórt spurningarmerki við þetta og
telur meira að segja meðvitund okkar
og siðmenningu standa stöðug ógn af
hvatalífi okkar og að það þurfi í raun-
inni mjög lítið til að þessir kraftar
taki völdin. Sálgreiningin lítur svo á
að meðvitundin sé eins konar mögu-
leiki sem getur vaxið upp úr hvatalífi
ef líkami og hugur þroskist eðlilega.
Samkvæmt myndlíkingu Jungs, sem
við nefndum áðan, miðast sálgreining
að því að færa ljósgeisla meðvitundar
til í þeirri viðleitni að verða meðvit-
aðri um ómeðvitað efni, m.a. hvatir,
einmitt til að verða ekki leiksoppur
þess.
Það er í þessum skilningi sem sál-
greiningin leggur aðaláherslu á að
skoða hugtakið eða fyrirbærið með-
vitund. Þetta hefur mikið hagnýtt
gildi. Lítið atvik eða röð atvika, sér í
lagi ef það blandast saman við gild-
ismat, trúarhugmyndir, o.fl. getur
hlaðið utan á sig og orðið að duld,
einskonar knippi af hugmyndum, til-
finningu og sálrænum ímyndum, sem
við erum okkur ómeðvitandi um.
Þetta fyrirbæri getur síðan farið að
lifa sjálfstæðu lífi og valdið kvíða,
þunglyndi eða ranghugmyndum.“
Vísindaleg kenning?
Nú hefur sálgreiningin verið gagn-
rýnd og til dæmis legið undir ásök-
unum fyrir að vera gervivísindi af því
að kenningar hennar séu ekki hrekj-
anlegar. Hvaða mælikvarða getum
við lagt á kenninguna? Er sálgrein-
ingin vísindaleg kenning?
„Það er margt í kenningu sálgrein-
ingarinnar sem allir sem starfa að
geð- og sállækningum taka sem gefin
sannindi og virða sem slík. Dæmi um
það eru kenningar um varnarhætti
sjálfsins, s.s. afneitun, frávörpun, o.fl.
Það er ekki mín deild að reyna að
sýna fram á gildi fræðigreinarinnar
með vísindalegri aðferð. Þetta er
flókin deila þar sem margir er kall-
aðir en fáir útvaldir.
Hins vegar er aðferðin margreynd
með endurteknum hætti í meðferð-
arvinnu. Ég forðast að segja í end-
urteknum rannsóknum því nútíma
sálgreinandi skilgreinir sig ekki leng-
ur sem rannsakanda og skjólstæðing
sinn sem viðfang. Sálgreining er sam-
starf tveggja aðila sem má kannski
fremur líkja við nýtt tækifæri m.t.t.
uppeldis þar sem spurningin ætti
kannski að vera: Virkar uppeldið?
Það er að mínu mati hættulegt að
gleyma framlagi sálgreiningarinnar
til rannsóknarinnar um manninn.
Það mikilvægasta er ekki að reyna að
verja kenninguna gagnvart raunvís-
indum. Það sem mestu máli skiptir er
hvort hún virkar þegar við leyfum
okkur að skilja dýptirnar í framlagi
hennar. Sem meðferðarform þarf
hún að sanna sig með klínískum
gögnum. Ég tel hana hafa gert það
nú þegar, en fyrir þá sem vilja meiri
mælingar má benda á að sú vinna er í
gangi hér og hvar í meðferðarsam-
félagi heimsins. Klínískar rannsóknir
eru hins vegar nú á tímum spyrtar
við margháttaða hagsmuni sem ekki
hafa hag í að gefa gaum að langtíma-
vinnu sálgreinenda og skjólstæðinga
þeirra.
Sálgreiningin er ekki í tísku sem
stendur, og sem aðferð er hún gagn-
rýnd fyrir að vera dýr og tímafrek, en
mín skoðun er sú að þegar vandamál
hafa verið að hlaða utan á sig, segjum
t.d. í tuttugu til þrjátíu ár, þurfi vand-
inn meiri yfirlegu en fæst í nokkrum
tímum þar sem reynt er t.d. með
snaggararlegum hætti að fá skjól-
stæðing til að hugsa hlutina í nýju
ljósi. Langtímavinna er kannski held-
ur ekki svo dýr á endanum ef miðað
er við sparnað í lyfjum, sjúkrahúsvist
og vinnutapi.
Þá gagnrýni að kenningar sál-
greiningarinnar séu ekki afsann-
anlegar og því ekki vísindalegar þar
sem ekki er hægt að prófa þær mætti
túlka sem vísbendingu um mögulegt
algildi í kenningunni. Það er margt
sem gerir sálgreiningu óaðlaðandi því
þær raddir heyrast oft að þó að vinn-
an „virki“ þá taki hún ekki aðeins of
langan tíma heldur sé hún líka erfið
og varasöm. Það er margt til í þessu
en háværustu raddirnar koma yf-
irleitt frá þeim sem hafa takmarkaða
innsýn, menntun eða þjálfun til starf-
ans. Sálgreinar sjálfir eru hins vegar
tiltölulega sælir í sínu því þeir telja
sig vita að aðferðin virki. Þeir sjá að
hún geri fólk meðvitaðra um eigið
ástand og þar af leiðandi heilbrigð-
ara, ábyrgara og glaðara. Það er rétt
að þroskinn er dýrkeyptur, í já-
kvæðri merkingu þó, því við viljum
gjarnan mara í hálfu kafi ómeðvitaðs
lífs, halda áfram að vera veik og tak-
mörkuð.
Við höfum kannski rétt á að vera
ómeðvituð, jafnvel í nafni vísinda, en
siðferðilega nær réttur okkar aðeins
að nefi næsta manns. Og gagnvart
sjálfum okkur, ef ómeðvitaðir þættir í
huga okkar ógna heilsu okkar og
valda skaða, þá gæti reynst gagnlegt
að komast til meðvitundar og finna
út, svo vitnað sé í Grettisljóð Matt-
híasar Jochumssonar – „Hvað veld-
ur? Hver heldur?“.“
„Meðvitund
um eigið ástand
og umhverfi“
Í dag flytur Haukur Ingi Jónasson sálgreinir fjórða fyrirlesturinn í fyr-
irlestraröðinni „Veit efnið af andanum? Af manni og meðvitund.“ Haukur
Ingi mun fjalla um meðvitundina út frá hugmyndum og hugtökum sál-
greiningarinnar. Fyrirlestur Hauks Inga, sem nefnist „Veit andinn af efn-
inu?“, verður fluttur í Odda, stofu 101, kl. 14.00 og er öllum opinn.
Morgunblaðið/Kristinn
Haukur Ingi Jónasson „Sálgreiningin er ekki í tísku sem stendur, og sem aðferð er
hún gagnrýnd fyrir að vera dýr og tímafrek, en mín skoðun er sú að þegar vanda-
mál hafa verið að hlaða utan á sig, segjum t.d. í tuttugu til þrjátíu ár, þá þurfi
vandinn meiri yfirlegu en fæst í nokkrum tímum þar sem reynt er t.d. með
snaggararlegum hætti að fá skjólstæðing til að hugsa hlutina í nýju ljósi.“
Eftir Steinar Örn
Atlason og Þórdísi
Helgadóttur
thordith@hi.is
Steinar Örn er heimspekinemi
og Þórdís er BA í heimspeki.