Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Page 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005
Þ
egar ég hóf að undirbúa þessa bók
þá fannst mér vanta að Hallgrím-
ur Pétursson og skáldskapur
hans væri settur í samhengi við
það sem var gerast erlendis
ásama tíma. Bókmenntasagan
hefur lagt áherslu á hversu einangrað Ísland
hafi verið á 16. og 17. öld og að skáldskapur
Hallgríms eigi sér fyrst og fremst rætur í okkar
innlenda bókmenntaarfi; það er vissulega rétt
en ekki nema að hluta, hann orti einnig í sam-
ræmi við hugmyndir og stefnur sem voru upp í
Norður- Evrópu á þeim tíma,“ segir Margrét
Eggertsdóttir sem varði
doktorsritgerð sína Bar-
okkmeistarinn. List og
lærdómur í verkum Hall-
gríms Péturssonar við
hugvísindadeild Háskóla Íslands föstudaginn
14. október sl.
„Áherslan á menningarlega einangrun lands-
ins hefur að mínu mati verið alltof mikil því
menningartengsl við Danmörku og Þýskaland-
eftir siðskiptin og langt fram á 17.
öld voru mjög mikil. Ég fór þá að velta því fyr-
ir mér hvað hefði verið að gerast í Danmörku og
víðar á þessum sama tíma og hvernig Hallgrím-
ur tengist því. Þá kom ég að hugtakinu barokk
sem í fræðunum hefur reyndar lengi verið um-
deilt. Mér fannst spennandi að vita hvað barokk
stæði fyrir og hvort það hefði birst hér í ein-
hverri mynd. Ég var alveg tilbúin að komast að
þeirri niðurstöðu að svo væri alls ekki. Hugs-
anlega hefði þetta verið allt öðruvísi hér og það
ætti sér þá sínar skýringar.
Því meira sem ég las um barokk fannst mér
ég kannast æ betur við það sem lá að baki og
margt af því ætti mjög vel við um íslenskan
kveðskap á lærdómsöld.“
Barokk sem texti og tímabil
Var Hallgrímur þér sérstaklega hugleikinn
þegar þú hófst þessa rannsókn? Var hann í
uppáhaldi sem skáld?
„Ég hafði áhuga á 17. öldinni og þar með Hall-
grími. Ég skrifaði cand.
mag. ritgerðina mína um Hallgrím fyrir
hvatningu frá Jóni Samsonarsyni kennara mín-
um og sérfræðingi hér á Árnastofnun, sem var
að hefja fræðilega útgáfu á verkum Hallgríms.
Ég hef verið ráðin til þess verkefnis hér á Árna-
stofnun frá 1992 og út eru komin þrjú bindi af
þeirri útgáfu með ljóðum Hallgríms. Minn áhugi
beindist þó ekki bara að því að liggja í handrit-
unum og vinna við hina handritafræðilegu út-
gáfu heldur einnig að bókmenntalegu hliðinni.
Umræðan um barokk hér á landi hefur verið
mjög takmörkuð. Hér hefur yfirleitt verið talað
um barokk sem sérstakan stíl. Barokkumræðan
erlendis er fyrir löngu komin á það stig að tala
um ákveðið tímabil.
Nýjasta hugmyndin er hins vegar að tala um
barokktexta og í rannsókn minni valdi ég því að
að skilgreina skáldskap Hallgríms sem barokk-
texta, en ég er um leið alveg sannfærð um rétt-
mæti þess að tala um barokktímabil.“
Hvert var barokktímabilið á Íslandi og hvað
einkennir það?
„Það er nú eiginlega það sem ég kem mér hjá
að svara í bókinni með því að einbeita mér að
skáldskap Hallgríms sem barokktexta. Mín-
rannsókn er eiginlega fyrsta skrefið í þá átt að
skilgreina barokktímabil á Íslandi. Mér finnst
alveg óhætt að segja að Hallgrímur sé barokk-
skáld og síðan getum við spurt okkur hvað bar-
okkið nær langt. Sjálf myndi ég vilja tala um
barokk í íslenskri bókmenntasögu á tímabilinu
frá 1627 til 1750. Við upphaf tímabilsins verða
mjög skýr skil með Tyrkjaráninu, andláti Guð-
brands Þorlákssonar biskups og nokkurra eldri
skálda. Þar með lýkur Siðskiptaöld ef svo má
segja. Við lok tímabilsins hefur upplýsingin tek-
ið við, þó alltaf sé varasamt að setja niður ákveð-
in ártöl um svona breytingar sem gerast hægt
og skarast á ýmsa vegu.“
Íslenskur aðall og barokkið
Þýski prófessorinn WilhelmFriese birti dokt-
orsritgerð sína árið 1968 og olli sú bók nokkrum
straumhvörfum í rannsóknum á barokkbók-
menntum.
„Þessi bók heitir Nordische Barokdichtung
og þarna skilgreinir hann norrænar bókmenntir
á 17. öld sem barokkbókmenntir. Þjóðverjarnir
hafa verið nokkuð glöggir að koma auga á bar-
okkið bæði hjá sjálfum sér og öðrum.
Á Norðurlöndunum hefur hins vegar ríkt
ákveðin tregða að skilgreina barokkið sem sjálf-
stæða grein eða tímabil í bókmenntum.
Barokkið hefur einnig verið tengt við kon-
ungshirðirnar í Evrópu og að konungarnir hafi
haft skáld við hirðina og einnig málara og tón-
listarmenn.
Rökin gegn því að á Íslandi hafi barokkbók-
menntir orðið til er að hér hafi ekki verið nein
hirð, ekkert leikhús, engin borgarmenning. Ég
vissi að þetta yrði fyrsta mótbáran þegar ég
færi að heimfæra barokkið upp á íslenskar bók-
menntir. Hér hefði bara verið sveitamenning
þar sem barokkið þreifst ekki. En Wilhelm-
Friese skiptir barokkbókmenntunum í tvennt,
hirðbarokk og barokk utan hirðanna. Ég bendi
jafnframt á að á Íslandi á 17. öld er fámenn emb-
ættismannastétt sem leit á sig sem nokkurs
konar aðal. Tækifæriskvæðin þrífast í þessu
umhverfi ogHallgrímur orti mörg slík kvæði.
Tækifæriskvæðin eru skýrt dæmi um barokk-
menningu og því má heldur ekki gleyma að allur
trúarlegi kveðskapurinn á 17. öld er hluti af því
sem kallað er barokk. Passíusálmar Hallgríms
eru í þeim skilningi ekki einstakir. Þeir eru hluti
af útbreiddri bókmenntagrein á þessum tíma og
mjög miðlægt efni í lúterskri guðfræði, mikil-
vægt og háleitt yrkisefni.
Hallgrímur segir í inngangi að Passíusálm-
unum að þetta sé efni sem hann hafi lengi hugs-
að um og geymt í hjarta sér.
Mér fannst mjög áhugavert að komast að því
að kveðskapur Hallgríms á margt sameiginlegt
með því sem er að gerast erlendis á sama tíma.
Að sumu leyti tengist hann erlendum samtíma-
skáldskap mun meira heldur en því sem sam-
tímaskáld hans hér á Íslandi voru að gera.
Upphaflega hafði ég hugsað mér að skoða í
stærra samhengi hvaða bókmenntagreinar
menn voru að leggja stund á hér á Íslandi á 17.
öld og hvort þær væru hinar sömu og erlendis
eða voru menn kannski bara að kveða rímur og
skrifa upp Íslendingasögurnar. Bók mín skiptist
af þessum ástæðum í sérstaka kafla umHverf-
ulleikakvæði, Tækifæriskvæði, Ádeilukvæði,
Sálma og Iðrunar- og huggunarkvæði til að
setja hverja bókmenntagrein fyrir sig í stærra
samhengi. Mönnum hættir til að líta á hverf-
ulleikakvæði Hallgríms sem vitnisburð um per-
sónulega depurð hans og svartsýni.
En þetta yrkisefni var hluti af tíðarandanum
á 17. öld og Hallgrímur yrkir í samræmi við
það.“
Skáldið heldur sig í fjarlægð
Þú leggur áherslu á að menn skyldu ekki lesa
barokkbókmenntir í gegnum seinni tíma bók-
menntastefnur, einsog t.d. rómantísku stefn-
una. Að barokkskáldin hafi ekki verið að yrkja
um persónulega líðan sína og reynslu.
„Það er mjög mikilvægt að komast framhjá
þessu. Ég held að ég sé ekki ein um þá upplifun
þegar skáldskapur 17. aldar er skoðaður að
finnast maður ekki ná sambandi við hann.
Vita hreinlega ekki hvað á að segja um hann,
af því að maður skilur ekki alveg hvers vegna
skáldið heldur sig í þessari fjarlægð. Af hverju
gefur skáldið ekki meira af sér, svo hægt að sé
að túlka skáldskapinn. En þetta voru reglur um
skáldskapinn á barokktímanum og er eitt helsta
einkenni barokktexta. Skáldið heldur sér fjarri
og fylgir ákveðnum reglum um efnisval og brag-
arhátt. Það þótti mjög við hæfi að skáld tækju
fyrir viðurkennd þemu eins og t.d. píslarsöguna.
List skáldsins fólst í því að yrkja á sinn hátt
útfrá reglum klassísku mælskufræðinnar um in-
ventio, þar sem skáldið beitir gáfu sinni til að
orða þekkta hugsun á sinn einstaka hátt. Og
hvað Hallgrím Pétursson varðar þá er skáld-
skaparlist hans fólgin í þessu, að yrkja um þekkt
barokkþemu á einstakan hátt.
Gott dæmi er erfikvæði Hallgríms um Árna
Oddsson. Árni hafði þann sið að baða sig í heitri
laug á föstudögum og lést við þá iðju. Hallgrím-
ur nýtir sér síðan vatnið til fjölmargra líkinga og
tengir það skírninni, hreinsun og blessun. Þarna
vinnur skáldið úr þeim sérstöku aðstæðum sem
eru kveikjan að kvæðinu en heldur sig samt inn-
an þess ramma sem kveðskapurinn setur hon-
um.“
Myndin sem dregin hefur veriðupp af Hall-
grími Péturssyni er að hann hafi átt erfitt upp-
dráttar, verið fátækur og sjúkur og þjáning
hans hafi verið uppspretta skáldskaparins.
„Ég tel að þetta sé skökk mynd en það er tals-
vert til í því að íslenska þjóðin hafi haft þessa
mynd af honum lengi. En skoðum bara kvæði
sem ort voru um Hallgrím á 18. öld. Þar er hann
vegsamaður sem mikið skáld og virtur prestur.
Ég hallast að því að myndin sem síðar var dreg-
in upp af honum hafi orðið til löngu síðar og m.a.
má rekja hana til kvæðis Matthíasar Jochums-
sonar um Hallgrím.
Þar dregur hann upp mynd af honum sem
hinu fátæka, sjúka skáldi.
Staðreyndin er sú að Hallgrímur var ekki af
lágum stigum. Hann var úr embættismanna-
stétt en hrapaði niður í þjóðfélagsstiganum þeg-
ar hann fór frá Hólum aðeins 14 ára gamall og
fór til útlanda og ætlaði að læra járnsmíðar. Þar
kemur Brynjólfur Sveinsson honum í nám í
Vorfrúarskóla og þannig kemst hann aftur inn á
braut embættisframans þótt samband hans við
Guðríði Símonardóttur verði til þess að hann
hættir námi sínu og fylgir henni til Íslands.
Hann hrapar í þeim skilningi tvisvar af hinni
beinu braut en hann nær þrátt fyrir allt að öðl-
ast embætti og virðingu síðar. Allt þetta verður
honum hinsvegar dýrmæt reynsla semskáldi
sem hann hefur sannarlega umfram aðra skáld-
bræður sína úr embættismannastétt eins og t.d.
Stefáni Ólafssyni í Vallanesi.
Kenning mín er sú að Hallgrímur hafi aflað
sér mikillar menntunar og þekkingar þó form-
legt nám hans hafi ekki verið mikið og nokkuð
sundurlaust. Hann hafði metnað til að sanna sig
sem lærður maður og skáld eftir að hann er orð-
inn prestur. Saga Hallgríms á yngri árum sýnir
mann sem á erfitt með að fara troðnar slóðir og
er lengi að finna réttu leiðina. Ef Brynjólfur
hefði ekki rétt honum hjálparhönd þá er allt eins
líklegt að hann hefði horfið í mannhafið í Kaup-
mannahöfn.“
Barokkmeistarinn Hallgrímur orti semsagt
ekki Passíusálmana innblásinn af eigin eymd og
sjúkleika?
„Hann var örugglega ekki orðinn holdsveikur
þegar hann orti Passíusálmana eins og Sigurður
Nordalbenti reyndar á í bók um Passíusálmana
frá 1970. Hallgrímur lauk við að yrkja Pass-
íusálmana 1659, að öllum líkindum sex árum áð-
ur enhann veiktist af holdsveikinni. Það er hluti
af þessum misskilningi þjóðarinnar um Hall-
grím að hann hafi fyrst orðið holdsveikur og síð-
an ort passíusálmana sárþjáður. Hinsvegar vil
ég ekki gera of lítið úr persónulegri reynslu
Hallgríms og hún verður honum örugglega inn-
blástur í skáldskapnum á ýmsa vegu. Það sem
gerir Passíusálma Hallgríms að svo einstökum
skáldskap er einmitt hans sérstaka sýn á yrk-
isefnið og hvernig hann skiptir um sjónarhorn,
setur sig og/eða lesandann í spor þess er sagt er
frá.
Samtímaskáld Hallgríms ortu einnig passíu-
sálma, Stefán Ólafsson í Vallanesi, Guðmundur
Erlendsson í Felli, Jón Magnússon í Laufási, en
sálmar þeirra eru öllum gleymdir.
Þar endursegja skáldin einfaldlega píslarsög-
una og bæta litlu sem engu við, en Hallgrímur
tekur hvert lítið atriði og íhugar það, leggur útaf
því á þann hátt að enn þann dag í dag snertir
það taug í brjósti okkar.
Skáldskaparlist Hallgríms er einnig fólgin í
því að hann beitir ýmsum klassískum stílbrögð-
um á svo áreynslulausan hátt að við tökum ekki
eftir þeim. Aðferðin var hinsvegar mjög vel
þekkt erlendis af samtímaskáldum en skáld-
skapur Hallgríms stenst því besta fyllilega
snúning og rúmlega það.“
Þú bendir á að erlendir fræðimenn hafi ekki
virt skáldskap Hallgríms að verðleikum.
„Vandi erlendra fræðimanna við að meta
Hallgrím að verðleikum er að þeir lesa fæstir ís-
lensku og þýðingarnar eru vægast sagt upp og
niður. Ég hef orðið vör við það viðhorf að erlend-
ir fræðimenn telja Passíusálma Hallgríms
áhugaverða fyrir það eitt að Íslendingar tóku
svo miklu ástfóstri við þá og spyrja hvort þeir
séu nokkuð sérstakur skáldskapur. Svarið er
tvímælalaust já. Hallgrímur Pétursson stendur
fyllilega undir titli bókarinnar, Barokkmeistar-
inn.“
Barokkmeistarinn
Hallgrímur Pétursson
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/RAX
Skáldskaparlist Hallgríms er fólgin í því að yrkja um þekkt barokkþemu á einstakan hátt,“ segir dr.
Margrét Eggertsdóttir sem hefur rannsakað list og lærdóm í verkum Hallgríms Péturssonar.
Margrét Eggertsdóttir varði doktorsritgerð
sína föstudaginn 14. október sl. við hugvís-
indadeild Háskóla Íslands. Ritgerðin nefnist
Barokkmeistarinn. List og lærdómur í verk-
um Hallgríms Péturssonar.