Lesbók Morgunblaðsins - 10.12.2005, Side 3

Á gó›u ver›i í Vesturbænum – og á www.boksala.is
Tilbo› á n‡jum íslenskum bókum
Fram til jóla bjó›um vi› úrval íslenskra bóka á sérstöku tilbo›sver›i.
Sko›a›u úrvali› á heimasí›u okkar e›a í versluninni og kynntu flér hi›
margróma›a Bóksöluver› sem oft er hagstæ›asta bókaver›i› í bo›i.
Almennt
verð
Okkar
verð 2.985,-
3.980,- Almennt
verð
Okkar
verð 2.782,-
4.280,-
Almennt
verð
Okkar
verð 3.978,-
4.680,- Almennt
verð
Okkar
verð 3.743,-
4.990,-
Almennt
verð
Okkar
verð 3.283,-
4.690,-
Almennt
verð
Okkar
verð 3.592,-
4.490,- Almennt
verð
Okkar
verð 1.192,-
1.490,-
Okkar
verð 1.256,-
METSÖLUBÓK
Okkar
verð 890,-
METSÖLUBÓK
Almennt
verð
Okkar
verð 4.493,-
5.990,-
Stúdentaheimilinu v/Hringbraut – s: 5 700 777www.boksala.is
V
ilji maður hverfa hálfa öld aftur í tímann og
forvitnast um atburð sem átti sér stað þá,
liggur beinast við að arka niður á Þjóðar-
bókhlöðu og lesa blöðin frá umræddri dag-
setningu. Að vísu eru dagblöð gerð úr svo for-
gengilegu efni að eftir fáein ár er þeim ekki
hættandi út í dagsljósið til fundar við lifandi fingur, heldur
verður að nálgast þau á filmum fyrir milligöngu þar til
gerðra skoðunarvéla sem láta síðurnar rúlla yfir skjáina í
draugalegri birtu, höktandi og í
vondum fókus. Maður er kominn um
borð í tímavél, frumstæða að vísu, og
þarf að hafa sig allan við til að henda
reiður á því sem fyrir augu ber.
En þar koma ekki einvörðungu til takmörkuð gæði véla-
búnaðarins og rispuð filman. Það hefur eitthvað með hug-
búnaðinn að gera líka. Þess vegna undrunin þegar forsíða
Morgunblaðsins birtist sem kunngerði um nóbelsverðlaunin
handa Halldóri Kiljan Laxness þann 28. október 1955. Það
er engu líkara en orðið hafi slys, andlegt snjóflóð hafi fallið.
Blaðið kallar til Kristján Albertsson að bregðast við tíðind-
unum og hann hefur í heitingum við skáldið og setur skilyrði
fyrir því að verðlaunin geti orðið gleðiefni. Síðan er leitað
eftir viðbrögðum samferðamanna sem margir hverjir eru að
brjótast í vangaveltum um hvort Gunnar Gunnarsson hefði
ekki verið betur að heiðrinum kominn, en til vara að þeir
Halldór hefðu skipt verðlaunum á milli sín.
Og blaðið minnir á að Halldór sé ekki fyrsti Íslending-
urinn til að hljóta nóbelsverðlaun, Niels Finsen hafi hlotið
þau árið 1903, í læknisfræði (hann var íslenskur í föðurætt,
en fæddur og uppalinn í Færeyjum þar sem faðir hans var
embættismaður).
Sé nú tímavélinni ekið inn á síður Þjóðviljans er svo að sjá
sem Nóbellinn hafi fallið sósíalistaflokknum í skaut, þar ríkir
hamslaus gleði líkt og hönd Guðs hefði komið ofan úr skýjum
og skakkað leikinn þeim í hag. Og enginn nefnir Gunnar
Gunnarsson. Né heldur Niels Finsen.
Við erum sumsé stödd í kalda stríðinu miðju og í hug kem-
ur setningin góða: „Vinur hví dregurðu mig inn í þetta
skelfilega hús?“
Við skulum því flýta okkur niður á höfn og blanda geði við
mannfjöldann sem þar er samankominn viku síðar til að
fagna skáldinu. Gullfoss er að leggja að bryggju og skáldið
stendur í lyftingu. Ósjálfrátt kemur manni í hug hvað það
yrði kostnaðarsamt að endurgera þessa senu í kvikmynd, að
klæða allan þennan skara í föt frá tímabilinu. Hugsanlega
gera þrengslin að verkum að höfuðföt og hárgreiðsla ættu að
duga. En Reykjavíkurhöfn er horfin, skipaferðir heyra sög-
unni til og áreiðanlega þyrfti töluverða tæknivinnu til að ná
forneskjulegu sándinu í hljóðnemanum sem þá var nýjasta
nýtt.
En aftur að mannfjöldanum. Hvaða tilfinningar bærðust
með honum? Því það var svo laukrétt sem sagði í ávarpi
skáldsins: „Þakka þú mér eigi fyrir þessi ljóð, það varst þú
sem gafst mér þau öll saman áður.“ Þjóðinni fannst sem hún
hefði hlotið þessi verðlaun. Þetta var svo kærkomin staðfest-
ing á sjálfsmynd hins tíu ára gamla lýðveldis. Viðurkenning
umheimsins á réttmæti þess. Og viðeigandi að tilefnið var
einmitt það sem gerði hana að þjóð: tungan og örlögin sem á
hana höfðu verið ort.
Þessar þúsundir sem fylla hafnarbakkann og klifra upp á
skúra og húsþök að ógleymdum lyftarastrákum og uppskip-
unarkörlum sem í trássi við verkstjórann gerðu verkfall á
meðan athöfninni stóð. Síðan tók forseti Alþýðusambandsins
við verðlaununum fyrir hönd íslenskrar alþýðu og Formaður
bandalags íslenskra listamanna í nafni allra hinna nafnlausu
skálda og listamanna þjóðardjúpsins.
Það er þetta sem er svo dæmalaust við atburðinn, hvað
hann snertir marga strengi í þjóðarsálinni. Einum af við-
mælendum Þjóðviljans, ljóðskáldinu Guðmundi Böðvarssyni,
fannst jafnvel að með þessari verðlaunaveitingu hefði loksins
verið hefnt morðsins á Snorra Sturlusyni (d. 1241).
Hugsum okkur til samanburðar að verðlaunin hefðu fallið
Gunnari Gunnarssyni í skaut árið 1918, en það ár var hann
orðaður við þau. Einnig þá var Ísland í tímabæru ljósi vegna
nýfengins sjálfstæðis. En auðvitað var Gunnari mótdrægt að
hann skrifaði ekki á móðurmálinu heldur tungu herraþjóð-
arinnar. Með líkum hætti á William Heinesen að hafa hafnað
Nóbelnum árið 1975 vegna þess að hann var færeyskur höf-
undur skrifandi á dönsku, ef marka má orð Þorgeirs Þor-
geirsonar í TMM 3.2000.
Halldór er svo sannarlega réttur maður á réttum stað á
réttum tíma. Styrjöldin sem hann hafði háð við allt það við-
tekna og staðnaða, að viðbættum hreinsunareldi ofsóknanna,
hafði gert hann að útvöldum fulltrúa þjóðarsálarinnar.
***
En hvaða þýðingu höfðu verðlaunin fyrir hann sem höfund?
Eðli málsins samkvæmt hlýtur hinn verðlaunaði jafnan að
eiga meginverk sín að baki, annars hefði hann ekki hlotið
verðlaunin. Það er ekki hægt að ætlast til að hann endurtaki
leikinn. Sömuleiðis hlýtur að vera flókið að ætla að draga þráð
verðlaunanna út úr atburðavef sem þegar var vel á veg kom-
inn, jafnt í þroskaferli skáldsins sem viðburðarás heimsins.
Innrás Rússa í Ungverjaland ári síðar afhjúpaði endanlega
sovét-fasismann og varð tilefni fyrir stóran fjölda stuðnings-
manna að snúa baki við Sovétríkjunum. Halldór þar meðtal-
inn.
Þó fer ekki á milli mála ef við skoðum greinasöfn Halldórs
eftir Nóbel, að þjóðfélagsmál verða honum æ fjarlægari.
Magnús Kjartansson, ritstjóri Þjóðviljans, fer á fund Halldórs
af því tilefni og spyr hverju sæti og fær það svar að þjóðfélag-
ið sem Halldór dreymdi um og barðist fyrir ungur sé nú orðið
að veruleika og áhugamál hans þarafleiðandi önnur og ekki
fallin til að gera þeim skil í dagblöðum.
Og landsfleyg urðu ummæli hans í sjónvarpsspjalli við rit-
stjóra Morgunblaðsins, Matthías Johannessen, þegar hann
varpaði fram þeirri spurningu hvort þjóðfélagið væri yfir höf-
uð til.
Þetta gengur eftir í skáldverkunum. Einnig þar verða áber-
andi viðhorf sem hafa endaskipti á sjónaukanum þannig að
það þjóðfélag sem áður var í forgrunni er komið í fjarska.
Jafnvel svo að Peter Hallberg, brautryðjandi Halldórs í Sví-
þjóð og þýðandi fær ekki orða bundist í Skírni árið 1969:
„Þessi temprun og spennuminnkun í skáldskap Halldórs á
sér greinilega hliðstæðu í persónulegri þróun hans og viðleitni
til eins konar ólympísks afskiptaleysis sem veraldlegur skark-
ali samtímans má ekki trufla …“
Halldór hefur færst úr þjóðardjúpinu upp á Ólympstind,
jafnvel í fílabeinsturn. Sjálfur líkir hann sér á einum stað við
Eiffel-turninn.1
Það var einmitt þetta sem gerði að verkum að Jean-Paul
Sartre hafnaði Nóbelnum þegar röðin var komin að honum ár-
ið 1964: óttinn við að stofnbindast, styttuvæðast. Og fróðlegt
að þróun Sartre eftir Nóbel verður eins og öndverð við Hall-
dórs, hann umpólast til ýtrustu róttækni og tekur að selja
Stéttabaráttuna á götum úti.
Það er aftur á móti af Halldóri að frétta að eftir þá orrahríð
sem hafði staðið um hann án afláts í aldarfjórðung er skyndi-
lega dottið á logn. Nóbellinn einangrar hann í þeim skilningi
að um hann lykst þögn samkomulagsins. Það er helst að hans
gamli samherji, Magnús Kjartansson, endist til að kýta við
hann og þá um jafn óbrýn mál sem dönskuslettur.
Fleira kemur til. Tilraunir hans til leikritunar brotlenda ein
af annarri og ekki laust við að í endurminningum skáldsins frá
sjöunda áratugnum gæti beiskju, einkum í Íslendingaspjalli
frá árinu 1967 þar sem þjóðfélagsrýnandinn hefur vikið fyrir
nöldurseggnum og sjálfsvorkunnin tekur á sig grátbroslegar
myndir, til dæmis þegar hann segist aldrei hafa slegið í gegn á
Íslandi og sé nú gleymdur verðskuldaðri gleymsku. En ber sig
jafnframt upp undan áráttubundnum árásum „helstu snild-
aranda þjóðarinnar“ í þriðja ættlið.2
Átti þá fyrir Halldóri að liggja að hverfa inn í nöldrandi elli?
Öðru nær. Ári síðar gengur hann í einhverja ótrúlegustu
endurnýjun á öllum sínum ferli með Kristnihaldi undir Jökli
og fatast vart flugið upp frá því og nær hámarki í flugeldasýn-
ingu skáldævisögunnar fjórþættu (1975–1980).
Meira að segja þjóðfélagið er aftur mætt til leiks í „Hern-
aðinum gegn landinu“ frá 1970, einhverju skeleggasta
manífesti umhverfisverndar á Íslandi.3
***
Í viðtali við Árna Þórarinsson í Vísi 24. apríl 1977 staðnæmist
Halldór við afstöðu sína til þjóðfélagsmála þá og nú.
„… þá var líf í landinu erfitt og hart; mjög sorgleikskennt.
Núna er það miklu meira í ætt við skrípaleik.“
Og aðferð Halldórs til að gera þessum skrípaleik skil voru
einmitt farsarnir þrír: Strompleikurinn, Prjónastofan og
Dúfnaveislan. Í öllum þessum verkum er valkosturinn að
standa utan við, leiða ruglið hjá sér, gera sig stikkfrían með
einhvers konar taói.
Hvernig skyldi sú afstaða horfa við okkur sem nú drögum
andann? Að sönnu skortir ekki á að veruleiki okkar sé farsa-
kenndur, jafnt heima sem á heimsvísu. En sorgleikurinn er
ekki langt undan. Og aldrei hefur verið fjær lagi að hægt sé að
einangra sig frá samfélaginu eða taka sér stöðu utan þess. Við
erum samfarþegar í hraðakstri að hengiflugi þar sem blind
sérgróða- og sóunaröfl sitja undir stýri og hver og einn hlýtur
að þurfa að vakna til vitundar um nauðsynina að snúa við.
 Tilvísanir
1 Halldór Guðmundsson: Halldór Laxness, bls. 671.
2 Íslendingaspjall, bls. 91.
3 Yfirskyggðir staðir, 1971.
Í náðarfaðmi Nóbels
Gullfoss kemur með Halldór „Þjóðinni fannst sem hún hefði hlotið þessi verðlaun. Þetta var svo kærkomin staðfesting á sjálfsmynd hins tíu
ára gamla lýðveldis. Viðurkenning umheimsins á réttmæti þess.“ Þessi mynd og sú á forsíðunni hafa ekki birst áður.
Ljósmynd/Gunnar H. Pálsson
Eftir Pétur Gunnarsson
peturgun@centrum.is
Höfundur er rithöfundur.