Lesbók Morgunblaðsins - 10.12.2005, Page 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. desember 2005 | 5
greiðslur og atkvæðaskiptingu í akademíunni á
nokkrum fundum í október 1955 og þar kemur
fram að tillagan um skiptingu verðlaunanna
milli Gunnars og Halldórs hlaut engan stuðn-
ing fundarmanna þegar til átti að taka; sjálfur
studdi Martinson Halldór einan.
Ef eitthvað þvældist fyrir Gunnari innan
akademíunnar, annað en skiptar skoðanir um
ágæti hans sem höfundar, kann það líka að
hafa verið pólitísk fortíð hans. Nú er rétt að
taka það fram að ég tel það fjarri sanni að
Gunnar hafi verið nasisti. En þýsk stjórnvöld
hömpuðu honum mikið allan fjórða áratuginn
og hann var tíður gestur þeirra, þáði af þeim
margvíslegan heiður og forðaðist að gagnrýna
þau, lýsti þvert á móti ánægju með uppbygg-
ingu hins „nýja Þýskalands“ einsog það var
kallað. Í febrúar og mars 1940 hitti hann bæði
Göbbels og Hitler í Berlín, en sá vafasami heið-
ur hlotnaðist fáum erlendum listamönnum,
hálfu ári eftir að heimsstyrjöldin var hafin.
Af þessum sökum gengu í Danmörku þær
sögur eftir stríð að Gunnar hafi verið nasisti og
þótt þær færu ekki hátt, bar ákaflega lítið á
Gunnari í danskri bókmenntaumræðu eftir
þetta, líktog hann hafi orðið persona non grata.
Þessar raddir gætu hafa borist akademíunni til
eyrna, hvort heldur frá Danmörku eða Íslandi,
og sú saga lifir í fjölskyldu Gunnars að haft hafi
verið samband við hann frá Stokkhólmi og hon-
um sagt frá því að babb væri komið í bátinn
meðal annars vegna umræðna um meinta nas-
íska fortíð hans. Gunnari, sem var ákaflega
stoltur maður að ekki sé sagt einþykkur, mis-
líkaði þetta stórum og fór símtalið að lokum
svo að hann skellti á.8 Nú leist akadem-
íumönnum að vísu ekkert á kommúnisma Hall-
dórs, en Svíar – sem höfðu verið hlutlausir í
stríðinu – voru enn viðkvæmari fyrir hvers
kyns ásökunum um nasistadaður, sem var lík-
lega ein helsta ástæða þess að þeir veittu
Winston Churchill Nóbelsverðlaunin árið 1953.
Að mínum dómi réði þó tvennt mestu um að
Halldór varð ofan á í atkvæðagreiðslum aka-
demíunnar, að því gefnu að hann var talinn
merkur rithöfundur. Annars vegar hafði Hall-
dór, allt frá því hann var fyrst tilnefndur 1948,
notið mikils stuðnings í sænskum blöðum og
meðal sænskra gagnrýnenda. Margir máls-
metandi sænskir bókmenntamenn hvöttu til
þess bæði 1953 og 1954 að honum yrðu veitt
verðlaunin. Hins vegar hafði það úrslitaþýð-
ingu að hann skyldi skrifa á íslensku – end-
urvekja íslenska frásagnarhefð og gera ís-
lenskuna að heimsbókmenntamáli að nýju,
einsog það var orðað; þetta kemur skýrt fram
bæði í rökstuðningi akademíunnar og lýsingu
Selanders á umræðum innan hennar.
Hér háði það Gunnari sem hafði upphaflega
gert honum kleift að gerast atvinnuhöfundur –
að hann skyldi skrifa á dönsku. Og auðvitað
hefur þetta haust 1955 verið honum erfitt; sé
sagan um skeytið sönn, voru það ekki pólitískir
andstæðingar Gunnar sem lögðu stein í götu
hans, heldur vinir hans og forystumenn „borg-
aralegra“ afla á bókmenntasviðinu. Erfitt er að
ímynda sér þann höfund sem ekki yrði bitur í
kjölfar slíkrar atburðarásar.
En segjum nú að atvikin hefðu hagað því svo
að Gunnar hefði fengið verðlaunin með Hall-
dóri. Ef til dæmis rithöfundurinn Stellan Ar-
vidson, sem skrifaði bók um Gunnar sem hann
var afar lengi að koma saman, hefði lokið verki
sínu fyrr og reynst Gunnari jafn öflugur tals-
maður í Svíþjóð og Peter Hallberg Halldóri. Ef
hugmyndir um kvikmyndun Aðventu, sem
voru til umræðu í Bandaríkjunum á stríðs-
árunum, hefðu leitt til farsællar niðurstöðu og
útgáfa á bókum Gunnars á ensku hefði tekið
fjörkipp í kjölfarið. Hvað mætti ímynda sér að
hefði gerst í kjölfarið?
Í fyrstu sér maður fyrir sér einlægan og
mikinn fögnuð á Íslandi, líka meðal stjórn-
valda. Við hefðum sloppið við vandræðagang
Morgunblaðsins þegar Halldór fékk verðlaun-
in, og auk Alþýðusambandsins og Bandalags
íslenskra listamanna hefði íslenska rík-
isstjórnin tekið á móti höfundunum – ef við
segjum að þeir hefðu hist á bryggjunni í
Reykjavík, annað komandi að austan en hinn
frá Kaupmannahöfn, kurteisir og elskulegir
hvor við annan enda báðir sannfærðir um að
hinn væri næstbesti höfundur Íslands. Þjóð-
viljinn hefði líka tekið niðurstöðunni fagnandi,
og látið gagnrýni sína á Þýskalandsferðir
Gunnars, sem Magnús Kjartansson ritstjóri
dró uppúr pússi sínu 1954 af því honum mislík-
aði ræða Gunnars um kalda stríðið á Heimdall-
arfundi, kyrrt liggja um hríð.
Niðurstaðan hefði vakið nokkra furðu og
jafnvel gagnrýni erlendis, hvorugur höfund-
urinn var verulega stórt nafn á sumum mál-
svæðum, en það hefði í fyrstu ekki haft teljandi
áhrif hér – sigur Íslands og íslenskra bók-
mennta hefði verið aðalefnið í öllum hátíð-
aræðum. Íslenska ríkið hefði ekki dregið í
fjörutíu ár að koma Skriðuklaustri í það horf
sem gefendur, hjónin Gunnar og Franzisca,
höfðu hugsað sér. Ritsafn Gunnars hjá Al-
menna bókafélaginu hefði selst gríðarlega, og
hugsanlega hefði höfundurinn ekki notað síð-
asta aldarfjórðunginn til að þýða sjálfan sig,
heldur hrist af sér beiskju og slen og skrifað
nýjar bækur. Í veruleikanum sendi hann frá
sér sína síðustu skáldsögu, Brimhendu, árið
áður (1954).
Þótt Gunnar hafi aldrei verið neinn stjórn-
málaleiðtogi, hefðu verðlaun honum til handa
eflt til muna sjálfstraust hægri manna á menn-
ingarsviðinu, þar sem þeir töldu sig eiga undir
högg að sækja. Gunnar var ötull forystumaður
í Almenna bókafélaginu frá stofnun þess, og
með honum sem Nóbelsverðlaunahafa hefðu
borgaraleg öfl eignast mikilsvert menningar-
pólitískt tákn sem hefði getað veikt stöðu
vinstri manna. Því meginþýðing Nóbelsverð-
launanna er heimafyrir – ekki síst hjá smáþjóð
einsog Íslendingum. Þetta má marka til dæmis
af því að verðlaunin höfðu fyrst um sinn engin
sérstök áhrif á útgáfumál Halldórs Laxness í
hinum enskumælandi heimi.
Auðvitað hefði niðurstaðan líka valdið deil-
um á Íslandi að fagnaðar- og veislutíma liðn-
um. Þetta er í miðju köldu stríði, deilendur
hefðu ekki dregið dul á með hvorum þeir héldu
og báðum hlaupið kapp í kinn. Og eftir því sem
árin liðu hefði Gunnar rétt einsog Halldór orð-
ið að svara erfiðum spurningum. Hann hefði
verið krafinn um uppgjör vegna afstöðu sinnar
til Þýskalands nasismans rétt einsog Halldór
vegna Stalíns, en slíkur hugsunarháttur var
mjög fjarri Gunnari. Miklu meira hefði verið
skrifað um verk hans, bæði gott og vont, ævi-
saga hans væri komin út í tveimur bindum og
Hallgrímur Helgason hefði vakið mikla athygli
fyrir bók sína “Höfundar Íslands“. Og helstu
skáldsögur hans væru fáanlegar í kilju á ís-
lensku, en sem stendur er engin slík á markaði
hér.
Eitt er alveg víst: Gunnar Gunnarsson hefði
ekki verið þurrkaður jafn rækilega út úr
danskri bókmenntasögu og raunin hefur orðið.
Á níunda áratug síðustu aldar var gefin út
dönsk bókmenntasaga hjá Gyldendal í níu
stórum bindum, sem verður að teljast nokkuð
langt mál um þetta efni. Sjöunda bindið fjallar
um árin 1901-1945 og er yfir 600 blaðsíður að
stærð. Þar er Gunnar Gunnarsson ekki nefnd-
ur á nafn. Á þessu ári, 2005, hefur komið út
stór dönsk bókmenntasaga í einu bindi (Hov-
edsporet – dansk litteraturs historie, Gyld-
endal). Þar er rætt bæði um Eddukvæði og Ís-
lendingasögur og skáldið Egil Skallagrímsson.
En Gunnar Gunnarsson er ekki nefndur á nafn
– frekar en William Heinesen, og er þá fokið í
flest skjól. Þetta eru erfið örlög höfundi sem
einn helsti danski gagnrýnandinn á þriðja ára-
tugnum taldi með merkustu höfundum á
danska tungu (Otto Gelsted).
Samanburður er alltaf smekksatriði, en að
mínum dómi er meiri breidd og meiri frjómátt-
ur í höfundarverki Halldórs Laxness en Gunn-
ars Gunnarssonar. Halldór átti ennfremur auð-
veldara með að fylgjast með nýjum tímum og
nýjum hugmyndum, í þjóðfélagsmálum og bók-
menntum. En það má ekki verða til þess að við
sem fáumst við íslenska bókmenntasögu
gleymum bestu verkum Gunnars; þvert á móti
eiga þau skilið vandaða krítíska umfjöllun og
útgáfu svo þau haldi áfram að vera lesin af ís-
lenskum almenningi, enda þótt hann hafi ekki
fengið Nóbelinn…
 Tilvísanir
Sjá Nobelpriset i litteratur – Nomineringar och utlåtanden
1901-1950, 2 bindi, útg. Sænska akademían,
Stokkhólmi 2001.
2 Ingeborg Sigurjónsson: „Ég var skáldi gefin – Minningar
um Jóhann Sigurjónsson frá árunum 1912-1919“,
Tímaritið Helgafell 1944, bls. 260
3 Sjá bók Otto Gelsted: Gunnar Gunnarsson,
Kaupmannahöfn 1926.
4 Blað Einars, Þjóðstefna, 30/11 1916
5 Sjá bréf Stellan Arvidson til Gunnars í bréfasafni
Gunnars á Þjóðarbókhlöðu, t.d. 22/2 1955.
6 Bréfaskipti Sten Selander og Dag Hammarskjöld eru á
handritadeild Konunglega bókasafnsins í Stokkhólmi
7 Sbr. Morgunblaðið, 4/12 2005, en bók Hannesar var ekki
komin úr prentun þegar greinin var skrifuð. Heimild
hans var Franzisca Gunnarsdóttir, sonardóttir skáldsins
og trúnaðarmaður.
8 Heimild mín er Gunnar Björn Gunnarsson, sonur Franz-
iscu Gunnarsdóttur. Sagan um samskipti Gunnars og aka-
demíumanna þetta haust, einsog fjölskylda Gunnars þekkir
hana, er nokkru lengri og bíður betri tíma.
Nóbelinn …
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Hvað ef Gunnar hefði hlotið Nóbelinn? „Í fyrstu sér maður fyrir sér einlægan og mikinn fögnuð á Íslandi, líka meðal stjórnvalda. Við hefðum sloppið við vandræðagang Morgunblaðsins þegar Halldór fékk verðlaunin,
og auk Alþýðusambandsins og Bandalags íslenskra listamanna hefði íslenska ríkisstjórnin tekið á móti höfundunum – ef við segjum að þeir hefðu hist á bryggjunni í Reykjavík, annar komandi að austan en hinn
frá Kaupmannahöfn, kurteisir og elskulegir hvor við annan enda báðir sannfærðir um að hinn væri næstbesti höfundur Íslands.“ Á myndinni eru Gunnar og Halldór í áttræðisafmæli Páls Ísólfssonar 1973.
Höfundur er bókmenntafræðingur og rithöfundur og er
um þessar mundir að skrifa bók um Gunnar Gunn-
arsson og Þórberg Þórðarson, hliðstæður og andstæður í
ævi samtímamanna.