Morgunblaðið - 14.08.2005, Page 22

22 SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hún er fædd og uppalin áHofteignum og segirmeð eftirsjá að þau túnsem hún hljóp um sembarn séu öll komin und-
ir byggð. Stúdent frá Menntaskólan-
um við Hamrahlíð fór hún beint í
læknisfræði við háskólann, sem lá þó
ekki beint við, raungreinarnar áttu
vel við hana, en löngunin til að vinna
með fólk varð ofan á og leiddi hana í
læknisfræði. Eftir að hafa leyst af á
geðdeild á háskólaárunum stóð hugur
hennar til framhaldsnáms í geðlækn-
isfræði, sem hún nam í Svíþjóð; fyrst í
Linkjöbing, þar sem hún kláraði sér-
fræðinginn með öldrunargeðlæknis-
fræði sem undirgrein, og í Uppsölum,
þar sem hún varð doktor. Eftir fjór-
tán ára nám og starf í Svíþjóð kom
hún heim á liðnu hausti og starfar nú
á öldrunarsviðinu á Landakoti.
– Af hverju komstu heim aftur?
„Það var fjölskyldan sem togaði.
Fyrir þremur árum eignuðumst við
hjónin dóttur og mér fannst mikil-
vægt að hún hefði sína íslenzku stór-
fjölskyldu við höndina. Maðurinn
minn var mjög fús til þess að flytja og
fékk starf við sitt hæfi.
Það eru kostir og gallar við allt. Í
Svíþjóð er meiri skilningur á því að
foreldrar þurfi að sinna börnum sín-
um, en fjölskyldutengslin eru snubb-
óttari en hér.
Eitt það fyrsta, sem ég rakst á í
starfi mínu í Svíþjóð, voru sjúklingar,
sem ekki þekktust hér heima. Þetta
var ungt fólk í sinni fyrstu ástarsorg.
Þegar ég spurði, hvort það gæti ekki
rætt málið við einhvern fjölskyldu-
meðlim, þá sagðist það að vísu eiga
fjölskyldu, en væri ekkert að ónáða
hana með svona löguðu. Hér heima er
sjálfsagt að fjölskyldan sé til staðar
þegar erfiðleikar steðja að. Ísland er
stórfjölskylduríki.
Svíþjóð er aftur á móti vinnuríki,
þar sem allt eru svo miklu ósveigj-
anlegra.“
Bylting í klínískum
rannsóknum á heila
„Það má segja að minn gamli raun-
greinaáhugi hafi fengið svolítið pláss í
doktorsvinnu minni, sem snerist um
rannsóknir í „Pet, positron emission
camera“, en þeim fylgja miklir út-
reikningar.“
– Hvað er „PET“ eiginlega?
„Það mætti þýða það sem jáeinda-
útgeislunarmyndavél. Þetta er tæki,
sem gerir kleift að kortleggja starf-
semi líkamans. Þetta gefur t.d. mögu-
leika á að staðsetja efnaskipti líkam-
ans og meta lyfjaáhrif. Með vélinni er
hægt að sjá hvort lyf sem verið er að
þróa hafi tilætluð áhrif og í hvaða
skömmtum þegar á fyrstu stigum
þróunarinnar. Þannig hefur
hver tíminn styst frá því að ný lyf
verða til þangað til þau koma á mark-
aðinn og þrónuarkostnaðurinn sam-
tímis lækkað.
Fyrir tilkomu þessa tækis var ekki
auðvelt að rannsaka heilann í lifandi
verum og eftir andlátið verða breyt-
ingarnar í heilanum svo hraðar, að lít-
ið er á rannsóknum þá að græða.
Þetta tæki hefur því valdið bylt-
ingu í klínískum rannsóknum á heil-
anum. Í fyrstu álitu menn, að við
heilarannsóknir myndi duga að skoða
bara eina manneskju og þar með
væru fengin svör til frambúðar. En
þetta er nú aldeilis ekki svo einfalt,
því við rannsóknir koma upp fjölmörg
álitamál og túlkunaratriði.
„Auk þess er tækið gulls ígildi fyrir
aðra sjúklinga þar sem það nýtist til
þess að leita að krabbameinsmein-
vörpum á byrjunarstigi.“
Ína segir, að nú sé til umræðu að
kaupa svona „PET“-tæki á Landspít-
ala – háskólasjúkrahús.
Rannsóknir Ínu hafa beinzt að
framleiðslu heilans á boðefninu seró-
tónín, sem er framleitt út frá amínó-
sýrunni tryptofan, sem kemur úr
fæðu. Í taugunum umbreytist tryp-
tofan; fyrst í 5-hydroxytryptofan,
sem myndar svo serótónín. Serótónín
er talið gegna afgerandi hlutverki við
kvíða og þunglyndi. Ína segir, að
notkun lyfja, sem auka framboð seró-
tóníns í heila, hafi gefið góða raun
gegn þessum sjúkdómum og því hef-
ur verið talið að minnkun þessa efnis
geti verið grunnvandamálið. Í rann-
sóknunum er notað geislamerkt 5-
HTP, sem talið er fara sömu leiðir úr
blóðinu upp í heilavefinn og sjálf am-
inósýran tryptofan. Þannig fæst
mælikvarði á það hversu mikið heil-
inn tekur upp af þessu forstigsefni og
með flóknum reikniaðferðum er hægt
að sjá hversu hratt serótónín er fram-
leitt í heilanum.
Í Uppsölum rannsakaði Ína á
þennan hátt í „PET“-tækinu áráttu-
sjúkdóm, félagsfælni og þunglyndi,
en allir þessir sjúkdómar svara seró-
tónínörvandi lyfjum. Hún segir að al-
mennt sagt um niðurstöðurnar stað-
festi þær, að við þunglyndi sé um
útbreidda minnkun á flutningi bygg-
ingarefnis serótóníns til heilans að
ræða, en við kvíðasjúkdóma svo sem
félagsfælni og áráttuhegðun sjáist
minnkanir á afmörkuðum en kvíða-
tengdum heilasvæðum.
Eftir meðferð þunglyndra einstak-
linga með serótónínörvandi lyfjum
varð aðflæði þessa byggingarefnis
eins og hjá frísku fólki.
Stærsta rannsóknin í doktorsverk-
efninu segir Ína að hafi verið byggð á
hópi fólks, sem þjáðist af félagsfælni.
Hún segir að löngum hafi verið tal-
ið að félagsfælið fólk væri ekki veikt,
menn sögðu „það er bara svona feim-
ið“ og þar við sat. Rannsóknir hafa
hins vegar leitt í ljós, að þarna er um
sjúkdómsferli að ræða og rannsóknir
Ínu staðfestu af hverju lyf gagnast
gegn félagsfælni.
„Það sem mér fannst mest sláandi
var hvað hægt var að hjálpa mörgum
mikið með tiltölulega litlum aðgerð-
um, sem er mikill ávinningur ekki
bara fyrir einstaklinginn en líka þjóð-
félagið þar sem hver vinnufær ein-
staklingur er dýrmætur.“
Ína rekur, að félagsfælni byrji
gjarnan snemma hjá einstaklingnum,
hann hættir í skóla vegna vaxandi
krafna um að tjá sig í og frammi fyrir
hópnum og á síðan stöðugt erfiðara
uppdráttar, hrökklast undan í at-
vinnulífinu og verður fælinn. Þau
svæði í heilanum þar sem minni upp-
taka serótóníns sést hjá þessu fólki
eru svæði tengd tilfinningastjórnun
og minni.
Stór hluti þessa fólks hættir í skóla
og vinnu og oft fær það svo aðra sjúk-
dóma eins og þunglyndi.
„Ég get sagt þér gott dæmi af
manni sem þjáðist af fælni og hrökkl-
aðist burt úr draumanáminu. Með
réttum aðgerðum komst hann aftur á
réttan kjöl og tók sína doktorsgráðu á
undan mér.“
Ína og samstarfsmenn hennar
rannsökuðu fólk á eyjunni Gotlandi
og í Stokkhólmi, en fundu ekki áber-
andi mun á tíðni félagsfælni á þessum
tveimur stöðum, sem Ína segir að hafi
komið óvart. Rannsóknirnar leiddu í
ljós, að um 15% Svía þjást af fé-
lagsfælni. Til eru eldri rannsóknir á
Íslandi, sem segja tíðnina vera allt að
4%. Ína segir þetta vera lága tölu og
gizkar á að tíðnin liggi nú á bilinu 7–
12%.
Í framhaldi af doktorsverkefni Ínu
rannsökuðu hún og sex aðrir „gamalt
þrætuepli“; hvort dygði betur huglæg
atferlismeðferð eða lyfjameðferð.
Hún segir, að niðurstaðan hafi orðið
eins konar fræðileg bræðrabylta;
báðar aðferðirnar breyttu starfsemi
heilans á svipaðan hátt í þeim hlutum
hans sem talið er að hafi afgerandi
áhrif á kvíðastjórnun.
Aldraðir þurfa á mark-
vissri geðþjónustu að halda
Þegar Ína er nú komin heim og
tekin til starfa á öldrunarsviðinu á
Landakoti, telur hún ýmislegt mega
betur fara hjá okkur. „Þegar ég kom
heim og var að leysa af sá ég margt,
sem mér fannst mega gera betur, eða
öllu heldur sem ég saknaði frá Sví-
þjóð.
Hér blasir við skorturinn á sér-
stakri öldrunargeðdeild með göngu-
deild og sterkum heimateymum. Víð-
ast hvar erlendis hafa verið byggðar
upp sérstakar öldrunargeðdeildir,
þar sem hægt er að leggja inn sjúk-
linga. Jafnframt er lögð áherzla á
heimateymi, þar sem hjúkrunarfræð-
ingar og starfsmenn heimaþjónustu
taka höndum saman um að tryggja að
aldraðir með geðvandamál geti eins
og aðrir dvalið sem mest og lengst
heima hjá sér. Æskilegt væri að auka
mjög þjónustuna við aldraða heima
fyrir. Í Svíþjóð er minna um langdval-
arheimili en meiri möguleikar á að fá
góða þjónustu heim.
Ína undirstrikar einnig að aldraðir
þurfi á markvissri geðþjónustu að
halda. Það breytist svo margt bæði
félagslega og líkamlega, þegar fólk
kemst á efri ár. Um það bil 7% af 75
ára fólki þjást af þunglyndi, þar sem
einkennin eru oft óljós og geta líkzt
líkamlegum kvillum sem oftar en ekki
eru einnig með í myndinni. Eldra
fólki er því oft þvælt fram og aftur í
kerfinu. Ef það fær ekki rétta með-
ferð er hætta á því að það leggist í
rúmið, endurhæfingin verður erfiðari
og hafi fólk enga fótavist eykst hætt-
an á líkamlegum kvillum og ótíma-
bærum dauðsföllum. Kostnaðurinn
við allt þetta ferli getur orðið mikill.
Meðferð geðrænna einkenna hjá
eldra fólki er flókin, þar sem það hef-
ur hægan bruna, glímir við önnur lík-
amleg vandamál og tekur kannski yf-
ir tíu önnur lyf. Allt þetta eru hlutir
sem taka verður tillit til og sýnir
hversu mikilvægt er að þessi þjónusta
sé sérhæfð. Hér á landi er því mikið
verk fyrir höndum. Það finnast t.d.
einstaklingar með alvarleg geðræn
vandamál á elliheimilum sem eiga
ekki sjálfsagðan kost á sérhæfðri að-
stoð.
Það eiga allir að eiga jafngóðan að-
gang að geðþjónustu, byggða á hæstu
þekkingu; ungir sem aldnir.
Öldrunarþjónustan hér er mjög
góð hvað varðar heilabilaða og öldr-
unarlæknar sinna vel líkamlegu
ástandi fólks. Því væri óskandi að við
gætum boðið jafn góða öldrunargeð-
þjónustu. Til dæmis er að byggja
hana í tengslum við öldrunarsviðið og
í samvinnu við þá sem sinna öldruð-
um. Þá nýttist líka það vel uppbyggða
kerfi sem er til staðar. Þannig myndi
nást kostnaðarleg samhæfing. Einnig
hefur gott aðgengi að líkamslæknum
greinilega kosti. Ég held að við Ís-
lendingar höfum gullið tækifæri til
þess að gera góða hluti í þessum mál-
um sem öðrum.“
Talið berst að tillögu til þingsálykt-
unar, sem Ágúst Ólafur Ágústsson er
fyrsti flutningsmaður að, um rann-
sóknir á þunglyndi meðal eldri borg-
ara. Eftir fyrri umræðu var tillögunni
vísað til heilbrigðis- og trygginga-
nefndar.
Ína segir umfang þunglyndis með-
al eldri borgara út af fyrir sig þekkta
stærð, en hendir á lofti ummæli í
greinargerðinni um skort á stofnun
innan heilbrigðisgeirans hér á landi,
sem fæst við þunglyndi eldri borgara.
„Við þurfum að fá slíka stofnun sem
fyrst,“ segir hún með þunga.
Þrír Somalkettir
í fjölskyldunni
Ekki þarf að spyrja um áhugamál
Ínu Marteinsdóttur. Það sprangar
um húsið í líki þriggja Somalkatta.
Einn þeirra gerir sér dælt við mig,
nuddar sér upp við fætur mér og
stekkur svo upp á borð, þar sem hann
spígsporar fram og aftur yfir skrif-
blokkina.
„Mér er sagt að þegar ég var barn
hafi ég sagzt ætla að verða heila-
skurðlæknir og búa fyrir utan bæinn
með fullt af dýrum. Það má eiginlega
segja að ég hafi látið þetta rætast á
Morgunblaðið/Eyþór
Ína Marteinsdóttir: Á elliheimilum hef ég rekizt á einstaklinga, sem eiga ekki kost á sérhæfðri geðhjálp.
Hún vill aðgerðir í mál-
efnum yngstu þjóðfélags-
þegnanna og þeirra elztu;
veikindi leikskólabarna séu
of mikil og aðgengi aldraðra
að sérhæfðri geðhjálp of lítið.
Í samtali við Freystein Jó-
hannsson segir Ína Marteins-
dóttir hug sinn til þessa,
fjallar líka um félagsfælni og
Somalkettirnir hennar spíg-
spora inn í samtalið.
Okkur bráðvantar
öldrunargeðdeild