Morgunblaðið - 14.08.2005, Qupperneq 28

28 SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
10. ágúst 1975: „Íslendingar
eru fámenn þjóð, um 217.000
einstaklingar, sem eiga sam-
eiginlega hagsmuni, í nútíð og
framtíð, bundna nokkrum
meginatriðum.
 Útfærsla fiskveiði-
landhelgi okkar, eðlileg stofn-
stærð og nýting nytjafiska á
Íslandsmiðum eru og verða
höfuðforsendur verðmæta- og
gjaldeyrissköpunar þjóð-
arbúsins. Undirstaða þeirra
þjóðartekna, sem velferð-
arþjóðfélagið og lífskjör okk-
ar gundvallast á.
 Fiskvinnslubæirnir,
sem margfalda útflutnings-
verðmæti sjávaraflans,
mynda framleiðslukeðju á
ströndinni umhverfis landið
allt. Þeir eru talandi dæmi
þeirrar þjóðarnauðsynjar, að
landið sé allt í byggð.
 Atvinna og afkoma íbúa
kauptúna og kaupstaða á
landsbyggðinni byggjast jöfn-
um höndum á sjávarútvegi,
úrvinnslu landbúnaðarafurða
og margháttaðri iðnaðar- og
verzlunarþjónustu við að-
liggjandi landbúnaðarhéruð.
 Tækniþróun landbún-
aðar og sjávarútvegs hefur
stuðlað að stóraukinni fram-
leiðni í þessum atvinnugrein-
um, þrátt fyrir minnkandi
mannafla. Ljóst er því, að
þriðja atvinnugreinin, iðn-
aðurinn, sem raunar byggir
að stórum hluta tilveru sína á
hráefnum landbúnaðar og
sjávarútvegs, verður að taka
við stórum hluta þess viðbót-
arvinnuafls, sem í næstu
framtíð leitar sér atvinnu á ís-
lenzkum vinnumarkaði.
 Nýting innlendra orku-
gjafa, vatnsafls og jarðvarma,
sparar, á sama hátt og land-
búnaðarframleiðslan, ótalda
milljarða í annars óhjá-
kvæmilegri gjaldeyriseyðslu.
Þessar orkulindir eru ekki
einungis forsenda þess iðn-
aðar, sem vinnur úr inn-
lendum hráefnum, heldur
jafnframt vettvangur stór-
iðju, sem er ný stoð undir at-
vinnu- og efnahag þjóð-
arinnar.“
11. ágúst 1985: „Þeir skipta
tugum ef ekki hundruðum
hér á landi, sem treysta á
heimsþjónustu breska rík-
isútvarpsins BBC – BBC
World Service – vilji þeir
hluta á greinargóðar og óhlut-
drægar fréttir hvaðanæva úr
veröldinni. Þá er öllum lands-
lýð ljóst, að við gerð sjón-
varpsþátta stendur BBC
framarlega. Þessi merkilega
útvarpsstöð hefur áunnið sér
slíkt traust á 53 ára ferli að
með ólíkindum er, talið er til
dæmis að um 100 milljónir
manna um víða veröld hlusti á
það, sem heimsþjónustan ein
býður.
Það þarf því engan að
undra, að það vakti heims-
athygli, þegar starfsmenn
allra rása BBC bæði í hljóð-
varpi og sjónvarpi lögðu niður
störf í sólarhring á miðviku-
daginn til að mótmæla því,
sem þeir kölluðu óeðlileg af-
skipti ef ekki ritskoðun af
hálfu bresku ríkisstjórn-
arinnar. Deilan snerist í
stuttu máli um það, hvort
senda ætti út í sjónvarpinu
þátt, þar sem tveir for-
ystumenn öfgahópa kaþ-
ólskra og mótmælenda, hinna
stríðandi fylkinga á Norður-
Írlandi, fengu tækifæri til að
láta ljós sitt skína. Í BBC
World Service var leikin tón-
list í 24 klukkustundir en á 15
mínútna fresti las þulur til-
kynningu og baðst afsökunar
á því að venjuleg dagskrá félli
niður.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
A
ldamótapólitíkin fyrir rúm-
um hundrað árum er
heillandi, sennilega áhuga-
verðasti kafli íslenzkrar
stjórnmálasögu. Og það er
skiljanlegt. Þá var tekizt á
um framtíð íslenzku þjóð-
arinnar, í hvaða farveg ætti
að beina lokasókn sjálfstæðisbaráttunnar. Þeir
einstaklingar, sem við sögu komu, voru allir hver
með sínum hætti sérstakir persónuleikar. Á milli
þeirra voru margvísleg tengsl eins og alltaf í
stjórnmálum. Og þeir höfðu mismunandi bak-
grunn. Sumir telja að grundvallarþátturinn í
pólitískum átökum þessara ára hafi verið sá, að
höfðingjarnir, forystumenn ættarveldanna, hafi
tekizt á við utangarðsmenn og að forystumaður
hinna síðarnefndu hafi verið dr. Valtýr Guð-
mundsson.
Þeir, sem fóru í gegnum íslenzka skólakerfið
um miðja 20. öldina, fengu mjög skýra og ein-
falda mynd af þessum átökum í kennslustundum
í Íslandssögu, hvort sem var í gagnfræðaskólum
eða menntaskólum. Hún var svona: Hannes Haf-
stein var hinn glæsti foringi, þjóðhetjan, mað-
urinn, sem færði Íslendingum heimastjórnina
1904 og ráðherra, sem hafði búsetu á Íslandi.
Annar maður kom við sögu. Það var dr. Valtýr
Guðmundsson. Hann vildi heimastjórn en að ráð-
herrann hefði aðsetur í Kaupmannahöfn.
Dr. Valtýr var ekki hátt skrifaður í þessari
sögukennslu. Hann var í augum hinna ungu nem-
enda maðurinn, sem vildi ekki að ráðherra Ís-
lands hefði aðsetur á Íslandi.
Þegar saga Hannesar Hafstein eftir Kristján
Albertsson kom út í þremur bindum í upphafi
Viðreisnaráratugarins var þessi söguskoðun
undirstrikuð enn frekar. Þá gekk yfir landið
hrifningaralda og Hannes hylltur ekki sízt í huga
ungs fólks þeirra tíma. Ég er ástfangin sagði ung
stúlka við ungan mann á þeim árum. Nú, sagði
ungi maðurinn, ástfangin í hverjum? Hannesi
Hafstein var svarið. Ráðherra? Já. En hann var
uppi um aldamótin. Já, svaraði stúlkan. Hann er
glæsilegasti maður, sem uppi hefur verið á Ís-
landi.
Þessi litla saga er til marks um þau hughrif,
sem ungt fólk varð fyrir á þessum árum, þegar
umræðurnar stóðu sem hæst um aldamótapóli-
tíkina vegna bóka Kristjáns Albertssonar.
Það er mikill missir, að ekki skuli vera til upp-
taka af fundi Stúdentafélags Reykjavíkur í Sjálf-
stæðishúsinu við Austurvöll, um aldamótapólitík-
ina, en sá fundur var haldinn í tilefni af útkomu
bóka Kristjáns. Þar blossuðu deilur aldamótanna
upp. Þar tókust 2. og 3. kynslóð ættarveldanna á.
Þar voru dætur Hannesar Hafstein meðal fund-
armanna. Kannski er til upptaka af þessum fundi
hjá Ríkisútvarpinu?
Í öllum þessum umræðum lá einn maður
óbættur hjá garði. Maðurinn, sem tapaði. Mað-
urinn, sem ekki varð ráðherra. Dr. Valtýr Guð-
mundsson, fátækur sveitapiltur, sem frá unga
aldri var nánast einn í lífinu en barðist frá fátækt
til bjargálna af einstökum og ótrúlegum dugnaði.
Fyrir tæpu ári var hlutur dr. Valtýs réttur með
mjög myndarlegum og athyglisverðum hætti í
bók Jóns Þ. Þór sagnfræðings um dr. Valtý. Með
þeirri bók er komið jafnvægi í umræður um alda-
mótapólitíkina. Þar er dregið fram framlag dr.
Valtýs Guðmundssonar til lokasóknar sjálfstæð-
isbaráttunnar með þeim hætti að ekki verður
fram hjá því gengið.
Guðjón Friðriksson sagnfræðingur hefur
skýrt frá því, að hann vinni að nýrri ævisögu
Hannesar Hafstein. Það kom mörgum á óvart í
ljósi sögu Kristjáns Albertssonar. En við nánari
umhugsun er ekkert óeðlilegt að ný kynslóð
skoði þessa sögu frá sínum sjónarhóli. Það verð-
ur forvitnilegt að sjá hverjar söguskýringar Guð-
jóns verða. Hann mun ekki geta horft fram hjá
því sjónarhorni á þessa sögu, sem Jón. Þ. Þór
bregður upp. Og raunar engin ástæða til að ætla
að hann vilji horfa fram hjá þeirri söguskoðun.
Með bók Jóns Þ. Þór um dr. Valtý hafa helztu
sögupersónum stjórnmálaátaka aldamótanna
verið gerð skil. Þetta er saga, sem ekki má
gleymast. Og þess vegna tímabært að huga að
því að gera þessum atburðum skil bæði á leik-
sviði og í kvikmynd. Ragnar Arnalds, fyrrver-
andi alþingismaður og ráðherra, hefur skrifað
leikrit, þar sem sumar sögupersónur þessara ára
koma til skjalanna, leikritið Uppreisnin á Ísa-
firði, sem sýnt var í Þjóðleikhúsinu á sínum tíma.
Raunar hefur Matthías Johannessen, fyrrver-
andi ritstjóri Morgunblaðsins, vikið að leikritun í
þessu sambandi. Í upphafi ritsins: Klofningur
Sjálfstæðisflokksins gamla 1915 – undanfari og
afleiðing, segir Matthías:
„Sjálfstæðisbarátta íslenzku þjóðarinnar fyrri
hluta þessarar aldar hefur að vonum dregið að
sér athygli þeirra, sem nú lifa, enda má margt af
henni læra, ef hún er litin réttum augum … Auð-
vitað getur það verið skemmtileg sagnfræði að
gefa sér forsendur, leiða síðan atburðarásina inn
í þær og velja og hafna heimildum samkvæmt
forskriftinni. Slík sagnfræði skapar oft hetjur,
sem gnæfa yfir alla aðra, eða þá ómerkinga, sem
hverfa inn í skuggann af sjálfum sér. Síðan er
skilið við þetta fólk eins og í leikriti, sem endar
auðvitað á þann veg einan, sem höfundurinn
ákveður.
En þó að sagnfræði og leikritun eigi vafalaust
ýmislegt sameiginlegt er vafasamt að rugla al-
gjörlega saman skáldskap og sagnfræði. Engum
kemur til hugar að nota leikrit Shakespeares fyr-
ir sögulegar heimildir, þó að þau séu auðvitað
merkari lýsing á fólki og atburðum en þær heim-
ildir, sem til eru réttastar.“
Það er spurning, hvort opinberir aðilar eigi í
þágu menntunar og upplýsingar að hafa for-
göngu um að um þetta tímabil verði skrifað leik-
rit og gerð kvikmynd, þar sem helztu söguhetjur
birtast og sjónarmið þeirra leidd fram í þessum
miklu átökum. Efniviðurinn er til í þeim bókum,
sem skrifaðar hafa verið, og nú er orðið auðvelt
að fá jafnvægi í þessa mynd.
Átök nýs og
gamals tíma?
Mikilvægi bókar Jóns
Þ. Þór um dr. Valtý
Guðmundsson felst
ekki sízt í því, að nú er
að fást jafnvægi í þá mynd, sem við höfum af
stjórnmálaátökum aldamótanna fyrir hundrað
árum. Þetta er ekki spurning um að leggja mat á
hver hafði rétt fyrir sér og hver rangt í þeim
átökum. Niðurstaðan varð heimastjórn og ráð-
herra með aðsetur á Íslandi. Hins vegar hefur
Jón Þ. Þór tryggt með bók sinni, að nútímafólk
hefur meiri yfirsýn yfir þessi átök og umfjöllunin
um einstaklingana, sem við sögu komu, verður
sanngjarnari.
Í ævisögu dr. Valtýs segir höfundur m.a.:
„… vel má líta á stjórnmálabaráttuna um alda-
mótin 1900, baráttuna um valtýskuna, sem átök
nýja og gamla tímans, annars vegar gróinna
valda- og embættismannaætta, sem í skjóli
danskra yfirráða höfðu ráðið flestu á Íslandi alla
19. öldina, og hins vegar nýrra manna, sem sóttu
fram í krafti menntunar og höfðu að bakhjarli
þjóðfélagshugmyndir, borgaralegar og sósíalist-
ískar, sem ruddu sér til rúms í Evrópu á síðari
hluta aldarinnar. Magnús Stephensen og
Tryggvi Gunnarsson voru öðrum fremur fulltrú-
ar gamla ættarveldisins, Stefánunga og Briem-
ara. Þeir kærðu sig ekki um neins konar „sys-
temskifte“ á Íslandi og var í mun að halda
valdaþráðunum í höndum sinna manna en inn-
lend stjórn í nýjum stíl leysti af hólmi embættis-
mannastjórn gömlu aldarinnar. Í þeirra augum
var Valtýr Guðmundsson nánast „ættlaus“ slett-
ireka, hálfgerður uppivöðsluseggur og helztu
stuðningsmenn hans töldu þeir vera af sama
sauðahúsi, jafnvel enn hættulegri, þótt sumir
þeirra væru af embættismönnum komnir og
hefðu gegnt embættum um lengri eða skemmri
tíma.
Foringjar gamla ættarveldisins gátu ekki
hugsað sér að láta völdin í hendur þessum mönn-
um og þess vegna leituðu þeir logandi ljósi að
ráðherraefni úr eigin röðum, manni, sem þeir
treystu til að gæta þess að völdin héldust áfram í
„réttum“ höndum og að stjórnarskiptin yllu ekki
of skörpum skilum í íslenzku þjóðlífi. Þar var
Hannes Hafstein sem kjörinn og lágu til þess
ýmsar ástæður, auk ættartengslanna …“
Sú mynd, sem Jón Þ. Þór dregur hér upp, er
gömul saga og ný á Íslandi. En stundum gerist
það að utangarðsmennirnir verða að ættarveld-
um og standa nokkrum áratugum seinna frammi
fyrir nýjum utangarðsmönnum, sem berja að
dyrum!
Í bók sinni ræðir Jón Þ. Þór um hlutskipti dr.
Valtýs í þessum átökum og segir:
„Þegar litið er á gang stjórnarskrármálsins á
árunum 1901–1903 er erfitt að verjast þeirri
hugsun, að Valtý Guðmundssyni hafi þá verið bú-
in grimmari örlög en flestum öðrum íslenzkum
stjórnmálamönnum fyrr og síðar. Allir þeir
fræðimenn, sem fjallað hafa um örlög valtýsk-
unnar og átökin á Alþingi á þessum árum, munu
sammála um, að hefðu vinstrimenn ekki komizt
til valda í Danmörku sumarið 1901 hefði Valtýr
örugglega verið skipaður Íslandsráðgjafi fyrstur
Íslendinga þá um haustið. Sumir hafa jafnvel lát-
ið að því liggja, að hið sama hefði líklega gerzt ef
hann hefði „… frestað afgreiðslu stjórnarskrár-
frumvarpsins á þinginu 1901, þegar fall hægri-
stjórnarinnar spurðist, og sjálfur haft forgöngu
um að leita frekari samninga“.
Þetta getur í sjálfu sér verið rétt en hafa ber í
huga að eins og þegar hefur komið fram hafði
ÁKÆRUR BIRTAR
Fréttablaðið birti í gær í heildákærur í svonefndum Baugs-málum. Birting ákæranna var
með þeim hætti að eftir hvern ákæru-
lið eru birtar athugasemdir sakborn-
inga. Jafnframt birtir blaðið viðtöl
við þá Jóhannes Jónsson og Jón Ás-
geir Jóhannesson, tvo sakborninga,
um ákærurnar.
Sú ákvörðun sakborninga í Baugs-
málinu að birta ákærurnar með þess-
um hætti kemur ekki á óvart. Þeir
hinir sömu eiga ráðandi hlut í útgáfu-
fyrirtæki Fréttablaðsins og hafa ber-
sýnilega komizt að þeirri niðurstöðu,
að það henti hagsmunum þeirra bezt
að birta ákærurnar að eigin frum-
kvæði í eigin blaði. Við því er ekkert
að segja.
Þessi aðferð við birtingu á ákær-
unum undirstrikar tengsl þeirra við
blaðið, sem öllum eru út af fyrir sig
ljós, en mun vafalaust gera Frétta-
blaðinu erfitt um vik að sannfæra les-
endur sína um að umfjöllun blaðsins
verði hlutlæg á næstu mánuðum og
misserum en það er svo sem vandi,
sem fleiri fjölmiðlar hafa lent í. Svo er
ekkert víst að Fréttablaðinu sé það
eitthvert sérstakt kappsmál að sann-
færa lesendur sína um slíkt. Í forsíðu-
frétt blaðsins í gær um ákærurnar er
sáralítið fjallað um ákæruatriðin en
þeim mun meira um málsvörn sak-
borninga, sem vissulega eiga fullan
rétt á að koma henni á framfæri.
Það er hins vegar umhugsunarefni
fyrir réttarkerfið, hvort eðlilegt sé af
þess hálfu, að einn og hálfur mánuður
líði frá því tilkynnt er að ákærur hafi
verið birtar sakborningum í svo stóru
máli og þar til þær eru gerðar op-
inberar af þess hálfu, en það verður
ekki fyrr en á miðvikudag í næstu
viku.
Þetta geta tæpast talizt eðlileg
vinnubrögð eins og Morgunblaðið
hefur áður bent á. Hér er um stórt
mál að ræða í okkar samfélagi og
þungbært fyrir sakborninga og eðli-
legra hefði verið að ákærurnar hefðu
verið birtar um leið og ljóst var að
þær höfðu verið birtar öllum sak-
borningum. Hér er einfaldlega um að
ræða upplýsingar, sem almenningur
á rétt á að fá frá ákæruvaldinu sjálfu.
Þetta er þeim mun athyglisverðara,
sem engin lög banna slíka birtingu af
hálfu ákæruvaldsins, heldur byggist
þessi aðferð á vinnureglum, sem
þessi embætti hafa sett sér. Er þess-
um stofnunum ómögulegt að laga sig
að breyttum aðstæðum í þjóðfélag-
inu?!
Hvað sem því líður er það ákveðinn
léttir fyrir alla aðila, að ákærurnar
hafa verið birtar og umræður um
þetta mál geta nú farið fram á grund-
velli fram kominna staðreynda en
ekki sögusagna og dylgna. Það er
spor í rétta átt. Í þessum umræðum
öllum ber að hafa í huga að um er að
ræða ákærur en ekki dóm. Það veit
enginn á þessari stundu hver niður-
staða dómstóla verður.
Það er ljóst af þeim aðferðum, sem
forsvarsmenn Baugs nota við birt-
ingu á ákærum, fyrst frásögn í
brezku dagblaði í gær og nú birting á
ákærununum með sérstökum hætti í
eigin málgagni, að þeir telja miklu
skipta að hafa áhrif á almenningsálit-
ið. Það sjónarmið er skiljanlegt hjá
þeim, sem standa frammi fyrir þung-
um ásökunum. En því má ekki
gleyma, að dómur fellur ekki hjá al-
menningi heldur hjá dómstólum. Þar
verður þessu máli lokið á hvern veg
sem það verður og þar fæst niður-
staðan. Þess vegna getur barátta um
almenningsálitið haft einhverja þýð-
ingu um takmarkaðan tíma en þegar
upp er staðið er það niðurstaða dóm-
stólanna, sem máli skiptir.