Morgunblaðið - 14.08.2005, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 2005 29
Valtýr forgöngu um að leita frekari samninga er
hann kom til Kaupmannahafnar um haustið. Á
Alþingi hafði hann hins vegar enga ástæðu til að
draga frumvarp sitt til baka eða láta fresta af-
greiðslu þess, þótt fréttir hefðu borizt um stjórn-
arskipti í Danmörku. Hann vissi ekki fremur en
aðrir hvað vinstrimenn myndu bjóða en taldi
óráðlegt að hvika frá því, sem Danir höfðu þegar
fallizt á að veita. Hann mun og ekki hafa trúað
því fyrr en eftir hádegisverðinn með Alberti í
ársbyrjun 1902, að nýju valdhafarnir í Kaup-
mannahöfn ætluðu að ganga svo langt að bjóða
Íslendingum heimastjórn enda var slík fram-
koma herraþjóðar gagnvart hjálendu einsdæmi
og fram til þessa hafði engin hjálenda eða ný-
lenda Evrópuríkis hlotið heimastjórn. Eftir á að
hyggja er auðvelt að benda á, að Valtýr hefði get-
að brugðið á annað ráð sumarið 1901, en eins og á
stóð tók hann þann kostinn, sem skynsamleg-
astur virtist.“
Sögulegt
endurmat
Bók Jóns Þ. Þór kallar
á sögulegt endurmat á
þessu tímabili. Hún
markar að því leyti til
þáttaskil í umfjöllun sagnfræðinga um aldamóta-
árin, að ekki verður hjá því komizt að endurskoða
hvernig saga þessara ára er sett fram gagnvart
börnum og unglingum í sögukennslu í skólum. Í
því felst ekkert vanmat á Hannesi Hafstein eða
öðrum þeim, sem hlut áttu að máli. Heldur ein-
faldlega hitt að það er ástæða til að hafa jafnvægi
í umfjöllun um þetta tímabil.
Nú hundrað árum seinna getum við leyft okk-
ur að horfa á atburði þessara ára úr meiri fjar-
lægð en áður var hægt og kannski leggja skyn-
samlegra mat á málefnastöðuna í
sjálfstæðisbaráttu þessara ára. Við þurfum ekki
að upphefja einn á kostnað annars. Við þurfum
heldur ekki að fella neinn af stalli.
Því má ekki gleyma að allir þessir menn voru
fulltrúar ákveðinna sjónarmiða. Allir stefndu
þeir að einu og sama marki en eins og stundum
vill verða greindi þá á um leiðir. Í návíginu varð
barátta þeirra stundum illvíg og þau harkalegu
átök entust landsmönnum langt fram eftir 20.
öldinni. En í upphafi 21. aldar er hægt að horfa á
atburðina og meta aðstæður af meiri rósemi og
það gerir Jón Þ. Þór í bók sinni.
Dr. Valtýr Guðmundsson á rétt á því, að hon-
um verði skipað til sætis í fremstu röð þeirra,
sem leiddu þjóðina til lokasóknarinnar. Þótt
hann hafi ekki orðið ráðherra áttu málefnaleg
sjónarmið hans mikinn þátt í því í hvaða farveg
þessi lokakafli fór. Ævisaga hans sýnir líka, að
hann var framfarasinnaður umbótasinni á mörg-
um öðrum sviðum íslenzkra þjóðmála.
Fyrir áhugamenn um sögu Morgunblaðsins
má finna forvitnilega hluti í bók Jóns Þ. Þór.
Hann segir:
„Á þeim árum er Valtýr var í Heiðarseli
bjuggu á Heiði hjónin Stefán Stefánsson og Guð-
rún Sigurðardóttir ásamt börnum sínum. Annar
sona þeirra, Stefán, var þremur árum yngri en
Valtýr og tókst með þeim vinátta, sem entist ævi-
langt. Lét Stefán son sinn heita í höfuð bernsku-
vini sínum.“ Og ennfremur:
„Að loknu þingi 1905 hélt Valtýr að vanda aft-
ur til Kaupmannahafnar. Að þessu sinni sigldi
hann með gufuskipinu Ceres og í fylgd með hon-
um var ungur drengur, nafni hans, Valtýr Stef-
ánsson, sonur Stefáns Stefánssonar, skólameist-
ara frá Heiði. Hann átti að leita sér lækninga við
augnsjúkdómi og ganga á skóla í Kaupmanna-
höfn um veturinn.“
Þetta var Valtýr Stefánsson, sem síðar varð
ritstjóri Morgunblaðsins um fjögurra áratuga
skeið.
Í ævisögu dr. Valtýs segir ennfremur:
„Heimildir geta hvorki framgöngu né afstöðu
Valtýs Guðmundssonar í þessu máli en afar lík-
legt verður að telja, að hann hafi fylgt Sigurði
Stefánssyni og samherjum hans að máli. Sigurð-
ur, sem síðar varð prestur og alþingismaður og
er tíðast kenndur við Vigur í Ísafjarðardjúpi, var
frá Heiði í Gönguskörðum og bróðir Stefáns Stef-
ánssonar, bernskuvinar Valtýs.“
Sr. Sigurður Stefánsson í Vigur var afi Sig-
urðar Bjarnasonar alþingismanns frá Vigur, sem
jafnframt var ritstjóri Morgunblaðsins um ára-
bil.
Enn segir í bók Jóns Þ. Þór:
„Eftir að Stefán Stefánsson frá Heiði kom til
Hafnar haustið 1884 höfðu þeir Valtýr jafnan
mikið saman að sælda og haustið 1886 bættist Jó-
hannes Jóhannesson í hópinn. Allir héldu þessir
piltar saman og virðast hafa haldið sig nokkuð út
af fyrir sig.“
Jóhannes Jóhannesson var mágur dr. Valtýs
og afi Matthíasar Johannessen, ritstjóra Morg-
unblaðsins í rúma fjóra áratugi.
Þrír afkomendur þessa vinahóps, sem kom svo
mikið við sögu í aldamótapólitíkinni, komu við
sögu Morgunblaðsins í þrjá aldarfjórðunga.
Tilviljun?!
Morgunblaðið/Sverrir
Fyrir tæpu ári var
hlutur dr. Valtýs
réttur með mjög
myndarlegum og at-
hyglisverðum hætti
í bók Jóns Þ. Þór
sagnfræðings um
dr. Valtý. Með þeirri
bók er komið jafn-
vægi í umræður um
aldamótapólitíkina.
Þar er dregið fram
framlag dr. Valtýs
Guðmundssonar til
lokasóknar sjálf-
stæðisbaráttunnar
með þeim hætti að
ekki verður fram
hjá því gengið.
Laugardagur 13. ágúst