Morgunblaðið - 15.08.2005, Blaðsíða 26

26 MÁNUDAGUR 15. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Hannes ÞórðurHafstein fæddist
í Reykjavík 14. októ-
ber 1938. Hann lést
á gjörgæsludeild
Landspítala – há-
skólasjúkrahúss
sunnudaginn 7.
ágúst. Foreldrar
hans voru Ásgerður
Sigurðardóttir Haf-
stein húsfreyja, f.
10. október 1914, d.
8. október 1976, og
Sigurður Tryggvi
Hafstein skrifstofu-
stjóri, f. 6. janúar 1913, d. 21.
ágúst 1985. Bróðir Hannesar er
Sigurður Hafstein, f. 11. október
1940.
Hannes kvæntist 26. nóvember
1960 Ragnheiði Valdimarsdóttur,
f. 26. apríl 1941. Foreldrar hennar
voru Ásta Júlía Andrésdóttir hús-
freyja, f. 16. desember 1913, d. 15.
nóvember 1996, og Valdimar Stef-
ánsson ríkissaksóknari, f. 24. sept-
ember 1910, d. 23. apríl 1973. Börn
Hannesar og Ragnheiðar eru: 1)
Ásgerður Katrín, f. 7. júní 1963.
Maður hennar er Carl Heggli f. 9.
janúar 1963. Dætur þeirra eru
Margaux, f. 8. september 1991,
Christina, f. 26. nóvember 1993, og
Alexandra, f. 3. september 1999. 2)
Ásta Ragnheiður, f. 16. mars 1967.
Maður hennar er Jón Kristinn
Guðmundsson, f. 22. október 1965.
Synir þeirra eru Hannes Ingi, f.
28. maí 1991, og Valdimar Krist-
inn, f. 18. september 1992. 3)
Valdimar Tryggvi, f. 12. október
1972. Kona hans er Birna Anna
Björnsdóttir, f. 18. apríl 1975. 4)
Soffía Lára, f. 23.
janúar 1976. Maður
hennar er Árni Þór
Árnason, f. 11. apríl
1975. Dætur þeirra
eru Eva Örk, f. 26.
október 1996, og
Tara Sól, f. 17. maí
2000.
Hannes lauk lög-
fræðiprófi frá Há-
skóla Íslands árið
1965. Hann starfaði
lengst af í utanríkis-
þjónustunni. Hann
hóf störf í sendiráði
Íslands í Stokkhólmi árið 1965,
starfaði eftir það sem varafasta-
fulltrúi í Brussel og sem skrif-
stofustjóri í ráðuneytinu en var
skipaður sendiherra árið 1981. Ár-
ið 1983 varð hann sendiherra
gagnvart alþjóðastofnunum í Genf
og jafnframt ýmsum Afríkuríkj-
um. Hannes tók við starfi ráðu-
neytisstjóra árið 1987. Hann var
aðalsamningamaður Íslands í
samningaviðræðum milli EFTA og
Evrópusambandsins sem leiddu til
EES-samningsins og helgaði sig
því starfi eingöngu frá 1990. Hann
tók við starfi sendiherra í Belgíu,
Lúxemborg og Liechtenstein og
gagnvart Evrópusambandinu í
Brussel árið 1991 og lagði þar m.a.
grunn að aðild Íslands að Scheng-
en-samningnum. Árið 1997 var
Hannes skipaður í framkvæmda-
stjórn ESA. Hann varð síðar for-
seti stofnunarinnar og gegndi því
starfi til dauðadags.
Útför Hannesar verður gerð frá
Dómkirkjunni í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.
Gleði og örlæti eru orðin sem fyrst
koma upp í hugann þegar ég hugsa
um heimili tengdaforeldra minna,
Hannesar og Ragnheiðar. Ég hafði
heyrt talsvert af þeim hjónum áður
en ég hitti þau sjálf í fyrsta sinn og
virtist öllum mjög í mun að segja mér
frá því hvað þau væru einstök. Vinir
barna þeirra lýstu því hvernig heim-
ili þeirra hefði alltaf staðið þeim öll-
um opið og iðulega verið fullt út úr
dyrum dag og nótt, allan ársins
hring. Þeir sem höfðu kynnst þeim í
starfi þeirra erlendis lýstu því hvað
Hannes og Ragnheiður hefðu alltaf
verið boðin og búin að hýsa, keyra,
hjálpa, vera til staðar fyrir alla þá
sem þess þurftu hverju sinni. Þegar
ég síðan kynntist þeim sjálf skildi ég
allt það sem mér hafði verið sagt og
svo miklu meira til. Þarna voru hjón
sem sýndu í orði og verki að heimili
þeirra væri líka heimili allra sem
þangað komu og þar skyldi öllum líða
vel. Sem var vissulega raunin, enda
annað ekki hægt í návist þeirra hjóna
sem sjálfum leið svo augljóslega vel.
Það er auðvelt að tala um Ragn-
heiði og Hannes í sömu andrá. Þeim
sem þekktu þau er ljóst að þau sáu
ekki sólina hvort fyrir öðru. Svipur-
inn á Hannesi þegar Ragnheiður var
að segja frá einhverju rosalegu er
svipur sem er gaman að muna.
Hvernig hann brosti út í annað og
réð sér svo varla fyrir kæti þegar
sögunni lauk. Jafnvel þó að hann
hefði heyrt hana áður og hún væri
sögð til að setja nýrri fjölskyldumeð-
limi inn í málin og/eða skemmta gest-
um.
Það fór heldur ekki á milli mála
hvað Hannes var börnum sínum og
barnabörnum hlýr og ástríkur pabbi
og afi. Hann var jafnframt mikill og
náinn vinur þeirra. Það var líka eft-
irtektarvert hvað hann sýndi prakk-
araskap barnabarna sinna mikinn
skilning og þolinmæði og fannst hon-
um þau eiginlega alltaf mjög fyndin,
sama hversu langt var gengið. Enda
átti hann trúnað þeirra og þau sögðu
honum óhikað frá öllum uppátækjum
sínum. Hannes sagði skemmtilega
frá og var mikill og lúmskur húm-
oristi. Hann talaði mikið við börnin í
fjölskyldunni og kenndi þeim svo ótal
margt sem þau eru lánsöm að búa að.
Afi er ennþá með okkur því hann
er í hjörtum okkar, sagði ung dótt-
urdóttir Hannesar fyrir nokkrum
dögum. Hún hefur rétt fyrir sér og
Hannesar verður minnst vel og lengi
í gleði og af þakklæti. Guð blessi
minningu hans.
Birna Anna Björnsdóttir.
Fáir menn hafa haft eins afgerandi
og mótandi áhrif á utanríkisþjónustu
Íslands og Hannes Hafstein. Á
starfsferli sínum sem spannaði lið-
lega fjörutíu ár kom hann víða við og
markaði á hverju skeiði spor sem enn
sér stað.
Hann hélt beint frá prófborði til
starfa við sendiráð Íslands í Stokk-
hólmi árið 1965. Þetta voru ár ólgu og
stúdentaóeirða og íslenskir stúdent-
ar sem vekja vildu athygli á kröfum
sínum brugðu á það ráð að taka
sendiráð Íslands. Það varð ekki gert
nema með því að bera hinn unga
sendiráðsritara út með valdi. Einn
hinn róttæku tökumanna sagði mér
löngu síðar að engan mann hefði
hann síðar virt jafn mikils og þennan
jafnaldra sinn sem hann tók þátt í að
bera út sem fulltrúa hins borgara-
lega Íslands.
Það varð hins vegar verkefni
Hannesar sem deildarstjóra heima í
ráðuneyti frá 1970 að vinna að rót-
tækum kerfisbreytingum á fyrir-
komulagi og starfsháttum sendiráða,
sem miðuðu að því að tryggja stöð-
ugleika, jafnræði og gagnsæi við
ákvörðun kjara og aðbúnaðar starfs-
manna og má segja að sá grunnur
sem þar var lagður standi enn. Hann
hafði og umsjón með flutningum
ráðuneytisins í nýtt og betra hús-
næði.
Það er þó frammistaða Hannesar í
EES-viðræðunum sem að öðrum af-
rekum hans ólöstuðum mun halda
nafni hans á lofti um ókomin ár.
Hann kom ekki vanbúinn að því
verki. Hann aflaði sér dýrmætrar
reynslu sem varafastafulltrúi í fasta-
nefnd Íslands gagnvart NATO og í
sendiráði í Brussel á átakatímum
1974–1979 við eftirmál þorskastríða
og þróun þátttöku Íslands í evr-
ópskri fríverslun. Síðar var hann
skrifstofustjóri ráðuneytisins og
samningamaður í fiskveiðisamning-
um 1979–1983 og sem fastafulltrúi
gagnvart alþjóðastofnunum í Genf
1983–87 tókst honum eftir mikið
samningaþóf að ná samstöðu innan
EFTA um fríverslun með sjávaraf-
urðir. Reyndist það ómetanlegt
veganesti þegar kom að samninga-
viðræðum við Evrópusambandið. Við
starfi ráðuneytisstjóra tók hann
1987.
EES-viðræðurnar voru eitthvert
stærsta verkefni íslenskrar stjórn-
sýslu. Þrjátíu ára uppsafnaða laga-
arfleifð Evrópusambandsins þurfti
að greina og bera saman íslenska
löggjöf, skilgreina íslenska hagsmuni
og markmið og tryggja þeim braut-
argengi í flóknum samningaviðræð-
um þar sem fyrst þurfti að fá hljóm-
grunn fyrir íslensk sjónarmið innan
EFTA og síðan tryggja þá áheyrn
sem þurfti í viðræðum við Evrópu-
sambandið. Þar reyndist ekki nóg að
sannfæra framkvæmdastjórnina
heldur þurfti að tryggja baklandið
hjá aðildarríkjum ESB og Evrópu-
þinginu. Ekki var síður mikilvægt að
ná sátt innanlands um hverjar
áherslurnar ættu að vera og ekki
alltaf auðvelt að leggja málin upp
með þeim hætti að hægt væri að
sannfæra ólíka hagsmunaaðila um
hvaða leið skyldi fara. Pólitísk
ábyrgð lá að sjálfsögðu hjá ráðherra
og ríkisstjórn og þar var stefnan rétt
af eftir því sem þurfti enda átti
Hannes trúnað pólitískra yfirboðara
sinna, ekki aðeins Jóns Baldvins
Hannibalssonar utanríkisráðherra
heldur ríkisstjórnarinnar allrar.
Hæfileikar og reynsla Hannesar
nýttust til hins ýtrasta í hlutverki
hans sem verkstjóri og aðalsamn-
ingamaður í öllu þessu ferli. Skipu-
lögð vinnubrögð og nákvæmni sam-
fara einstökum hæfileika við að skilja
kjarnann frá hisminu öfluðu honum
virðingar allra samstarfsmanna sem
gat á stundum verið nokkrum ótta
blandið því hann átti bágt með að
þola óþarfa vífilengjur eða undan-
brögð og gat þá verið skorinorður
svo undan sveið. Orð þjóðskáldsins,
afa hans og nafna, áttu hér við;
þú loftilla, dáðlausa lognmollu hrekur og
lífsanda starfandi hvarvetna vekur.
Þegar kom að samningaviðræðum
gat hann haldið spilunum þétt að sér
eins lengi og þurfti og kippti sér
hvorki upp við þrýsting né hörð við-
brögð viðsemjenda. Hann undi sér
vel á ystu nöf eins lengi og stætt var
þar en gat þó líka höggvið á hnútinn
þegar útséð var um það hversu langt
yrði komist. Því fer fjarri að bestur
árangur náist í samningaviðræðum
með fláttskap eða flærð. Þvert á móti
voru það heilindi Hannesar og tiltrú
og traust viðsemjenda sem skilaði
þeim árangri sem náðist. Hann sagði
ekki annað en það sem hann gat stað-
ið við og átti innistæðu fyrir.
Í tvígang komust EES-samningar
í uppnám eftir að niðurstaða hafði
náðst í samningaviðræðum. Annars
vegar þegar Evrópudómstóllinn
hafnaði þeim lausnum sem fundist
höfðu um rekstur sameiginlegs dóm-
stóls og hins vegar þegar Svisslend-
ingar felldu EES-samninginn í þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Í báðum
tilfellum litu samstarfsþjóðir okkar
ekki síst til Hannesar til að finna þær
lausnir sem dygðu. Það féll í hans
hlut að semja fyrir hönd EFTA-ríkja
um nýjar lausnir og rekstur sérstaks
EFTA-dómstóls. Hann getur því
með réttu kallast guðfaðir samnings-
ins ekki aðeins á Íslandi heldur al-
mennt.
Við lok starfsævi sinnar sat Hann-
es sem stjórnarmaður og síðar for-
seti ESA. Á þeim vettvangi talaði
hann af þeim þunga að orð hans voru
ekki í efa dregin. Þar stóð hann vörð
um grundvallaratriði samningsins til
síðustu stundar.
Þótt Hannes flíkaði ekki tilfinning-
um sínum lét hann sér annt um sam-
starfsfólk sitt og gat sýnt fádæma
natni og alúð þegar á þurfti að halda.
Raunin var reyndar sú að gamalt
samstarfsfólk leitaði til hans löngu
eftir að samstarfi lauk enda var hann
með eindæmum ráðhollur. Hann gat
verið meinfyndinn og laumaði frá sér
kviðlingum við tækifæri. Söngmaður
var hann góður og ef Puccini-aríur
heyrðust flautaðar á göngum ráðu-
neytisins vissi maður að Hannes var
þar á ferð. Hann var gæfumaður í
einkalífi sínu, átti gáfaða og glæsi-
lega konu og fjögur mannvænleg
börn. Þau hjónin Ragnheiður og
Hannes voru sem eitt, hans styrkur
óx í skjóli hennar. Þegar allt lék í
lyndi gat hann ekki án hennar verið.
Þegar veikindi herjuðu á tók hann
þeim með æðruleysi en reiddi sig á
stuðning hennar og kærleika.
Utanríkisráðuneytið er stolt af því
að hafa átt afburðamann sem Hann-
es í röðum sínum. Minning hans mun
lengi lifa og æ vera starfsmönnum
þess hvatning til dáða.
Gunnar Snorri Gunnarsson,
ráðuneytisstjóri.
Fundum okkar Hannesar bar
fyrst saman í nefnd um starfsemi
Eftirlitsstofnunar EFTA og EFTA-
dómstólsins árið 1995. Hann var þá
sendiherra Íslands gagnvart Evr-
ópusambandinu og mér var kunnugt
um að hann hafði verið aðalsamn-
ingamaður landsins í löngum og
ströngum viðræðum sem leiddu til
undirritunar EES-samningsins.
Hannes tilheyrði því hópi EFTA-
brautryðjenda sem höfðu áorkað því
sem margir töldu ómögulegt á þeim
tíma, þ.e. að koma á tengslum milli
EFTA og Evrópusambandsins með
það að leiðarljósi að þegnar og fyr-
irtæki í EFTA-ríkjunum nytu
óhindraðs aðgangs að innri markaði
ESB.
Það reyndi ekki einungis á diplóm-
atíska hæfileika Hannesar þegar
dómstóll Evrópubandalaganna sendi
frá sér neikvætt álit varðandi EES í
desember 1991 heldur kom traust
lagaþekking hans þar einnig að góð-
um notum. Framlag hans skipti
sköpum þegar leitað var lausna á
ýmsum þeim vandamálum sem steðj-
uðu að EES-samningnum. Þá hefur
mér einnig verið sagt að þegar útlit
var fyrir að Austurríki, Finnland,
Noregur og Svíþjóð gengju í ESB
haustið 1994 hafi Hannes einn og
sjálfur samið við framkvæmdastjórn
ESB um áframhaldandi starfsemi
EES þar sem Ísland yrði eina
EFTA-ríkið.
Nefnd um starfsemi ESA og
EFTA-dómstólsins er skipuð sendi-
herrum þeirra þriggja EFTA-ríkja
sem aðild eiga að EES-samningnum.
Nefndin gegnir veigamiklu hlutverki
í stjórnkerfi EES einkum þegar
kemur að skipun fulltrúa í fram-
kvæmdastjórn ESA og dómara við
EFTA-dómstólinn. Verkefni nefnd-
armanna eru flókin og margþætt.
Staða þeirra sem sendiherrar landa
sinna býður þeim að verja hagsmuni
ríkisstjórna landanna en jafnframt
ber þeim að tryggja sjálfstæði ESA
og dómstólsins gagnvart þessum
sömu ríkisstjórnum en það skiptir
meginmáli fyrir framkvæmd EES-
samningsins. Það liggur í hlutarins
eðli að þessar stofnanir eru á tíðum
umdeildar í EFTA-ríkjunum. Hann-
es sinnti báðum þessum hlutverkum
með aðdáunarverðum hætti og af
þeirri kostgæfni og trúmennsku sem
einatt einkenndi störf hans.
Hannes var skipaður í fram-
kvæmdastjórn ESA árið 1997. Stofn-
unin á að tryggja efndir EES/EFTA-
ríkjanna á skuldbindingum þeirra
samkvæmt EES-samningnum og
hefur hún náið samstarf við fram-
kvæmdastjórn ESB. Sú mikla virð-
ing sem Hannes hafði áunnið sér í
samningaviðræðunum við fram-
kvæmdastjórnina sem staðfastur en
sanngjarn samningamaður kom sér
einkar vel í þessu nýja starfi.
Hannes tók við embætti forseta
Eftirlitsstofnunar EFTA árið 2004. Í
forsetatíð hans jókst samstarf ESA
við ESB á sviði samkeppnismála
vegna fyrirhugaðra breytinga og nú-
tímavæðingar á því sviði innan ESB.
Hannes hafði næmt auga fyrir mik-
ilvægi þróunar innan EES og gerði
sér grein fyrir því að væri EFTA
ekki þátttakandi í nýju samevrópsku
neti á sviði samkeppnismála gæti það
dregið úr mikilvægi EES-samnings-
ins.
Frá efnahagslegu sjónarmiði hef-
ur EES-samningurinn borið ríkuleg-
an árangur. Eitt dæmi um þennan
árangur er uppgangur á fjármagns-
markaði á Íslandi og hefur þróunin
þar orðið til þess að nú er vísað til ís-
lenskra fjárfesta í Evrópu sem
„nýrra víkinga“. Öll þrjú EES/
EFTA-ríkin hafa náð góðum árangri
á sviði efnahagsmála. Hannes átti
stóran þátt í því að gera þennan ár-
angur mögulegan með starfi sínu
sem aðalsamningamaður í EES-við-
ræðunum og vegna starfa sinna í
framkvæmdastjórn ESA og sem for-
seti ESA.
Þekking Hannesar á málefnum
sem varða EES var í sérflokki. Hann
var ötull talsmaður þess að grund-
vallarmarkmið EES um einsleitni og
gagnkvæmni væru virt og honum var
vel ljóst að ESA og EFTA-dómstóll-
inn gegndu veigamiklu hlutverki í
þessu sambandi. Á 10 ára afmælishá-
tíð EFTA-dómstólsins í október sl.
flutti Hannes létta kvöldverðarræðu
með bros á vör. Hárfínt skopskyn
hans fór ekki framhjá neinum þegar
hann sagði að Eftirlitsstofnun EFTA
væri að sönnu sjálfstæð stofnun og
lyti aðeins tvenns konar yfirvaldi:
Guði almáttugum og EFTA-dóm-
stólnum.
EFTA-dómstóllinn kveður með
djúpri virðingu einstakan fagmann,
diplómat og vin.
Carl Baudenbacher,
forseti EFTA-dómstólsins.
„Ert þú þessi frægi Hannes?“ –
spurði Gro Harlem Brundtland, for-
sætisráðherra Noregs, þegar ég
kynnti fyrir henni Hannes Hafstein,
aðalsamningamann Íslands í samn-
ingum EFTA-ríkjanna við Evrópu-
sambandið um Evrópska efnahags-
svæðið. Það sem við köllum EES í
daglegu tali. Tónninn gaf til kynna að
henni þætti nokkuð til þess koma að
taka í höndina á þessum alræmda
samningaþjarki Íslands. Þeir eru
ekki margir, embættismenn íslensk-
ir, sem forsætisráðherrar í útlöndum
leita uppi á alþjóðafundum til þess að
mega kasta á þá kveðju. Stjórnmála-
foringjum, hverrar þjóðar sem þeir
eru, er yfirleitt flest annað betur gef-
ið en örlæti í garð annarra. Þessi
saga segir því meira en mörg orð um
þau bæði – Gro Harlem og Hannes.
Starf aðalsamningamanns Íslands
í EES-samningunum við Evrópu-
bandalagið var hápunkturinn á
starfsferli Hannesar Hafsteins. Hafi
einhverjir haft um það efasemdir fyr-
irfram, að Hannes væri réttur maður
á réttum stað í því vandasama hlut-
verki, þá velktist enginn í vafa um
það eftir á. Hvorki við, sem bárum
pólitíska ábyrgð á samningsgerðinni,
né viðsemjendur okkar, hið harð-
snúna samningagengi Evrópusam-
bandsins, sem hefur samningatækni
að atvinnu alla daga ársins. Ísland
fór í þrígang með forystu fyrir
EFTA-ríkjunum á samningstíman-
um, þ.á m. bæði í upphafi og á enda-
sprettinum. Áður en sest var að
samningaborði lak það út í sænsku
pressunni að sænski utanríkisvið-
skiptaráðherrann þáverandi, Ulf
Dinkelspiel, væri með böggum hildar
yfir því að eiga þjóðarhagsmuni
sænska ríkisins undir „litla“ Íslandi.
Þær raddir þögnuðu fljótlega. „Þessi
frægi Hannes“ – sem Gro Harlem
vildi fá að berja augum – lét ekki að
sér hæða. Hvað var það sem gerði
Hannes Hafstein að rómuðum samn-
ingamanni fyrir hönd EFTA-
ríkjanna og Íslands? Var hann svona
miklu snjallari lögfræðingur en hið
þrautreynda lagaklækjagengi ESB í
Brussel? Áreiðanlega ekki. Kunni
hann tollskrá Evrópusambandsins
betur en höfundar hennar? Varla.
Hvað var það þá? Hann vissi einfald-
lega flestum öðrum betur hvað skipti
máli – og hvað ekki – fyrir umbjóð-
endur sína. Hann gat verið sveigj-
anlegur þegar kom að aukaatriðum
og kunni að láta það líta út sem fórn-
fýsi í nafni sanngirni. En þegar kom
að aðalatriðum – þessu sem við köll-
um þjóðarhag – var hann óhaggan-
legur með öllu svo að jaðraði við
ósvífni. Þá dugðu engar fortölur,
engar umvandanir, engar skírskot-
anir. Ekkert hreif. Jafnvel þótt
samningamenn samstarfsþjóða, sem
sátu okkar megin við borðið, sár-
bændu okkur í nafni samstöðunnar
að sýna sanngirni og slá af ýtrustu
kröfum, sat Hannes klossfastur við
sinn keip. Því til áréttingar lagði
reykjarkófið úr pípu „Hr. Nei“, eins
og hann var stundum uppnefndur,
fyrir vit viðsemjenda svo að þeim
súrnaði í augum og þeir sáu vart
handa sinna skil. Ég hef stundum
velt því fyrir mér síðar, hvernig farið
hefði, ef reykingar hefðu þá þegar
verið bannaðar í kanselíum Evrópu.
Það er engan veginn sjálfgefið, því
HANNES ÞÓRÐUR
HAFSTEIN