Morgunblaðið - 15.08.2005, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 15. ÁGÚST 2005 27
MINNINGAR
LEGSTEINAR
Steinsmiðjan MOSAIK
Hamarshöfða 4 • 110 Reykjavík
sími 587 1960 • www.mosaik.is
REYNSLA • UMHYGGJA • TRAUST
Þegar andlát ber að höndum
Önnumst alla þætti útfararinnar
ÚTFARARSTOFA
KIRKJUGARÐANNA
Vesturhlíð 2 • Fossvogi • Sími 551 1266 • www.utfor.is
LEGSTEINAR
Englasteinar
Helluhrauni 10
220 Hfj. S. 565-2566
þess voru dæmi að menn héldust
ekki við í návist við samingamanninn
– og báru við heilsufarsástæðum.
Einhverju sinni á lokasprettinum of-
bauð Dr. Frans Andriessen, utanrík-
isviðskiptakommisar framkvæmda-
stjórnarinnar, svo þvergirðings-
háttur Íslendinga að hann kallaði yfir
salinn svo að ekki fór framhjá nein-
um: „Þið skuluð ekki halda, Íslend-
ingar, að þið fáið hér allt fyrir ekk-
ert.“ Andstæðingar EES-samnings-
ins, þessir sem nú lofa hann og prísa
kvölds og morgna og miðjan dag,
eignuðu mér ranglega þessi ummæli
um að við hefðum fengið „allt fyrir
ekkert“. En það sem Andriessen var
að skamma okkur Íslendinga fyrir
hefur síðar verið skilgreint af fræði-
mönnum sem „ofbeldishneigð lítil-
magnans“. Það skírskotar til þess að
almenningsálitið leyfi ekki að Golíat
neyti aflsmunar við Davíð – og smá-
þjóðir geti skákað í því skjólinu. Ís-
lendingar lærðu þessi bellibrögð í
þorskastríðum sínum við Breta og
beittu þá þessum brögðum með góð-
um árangri. Það minnir okkur á að
viðurkenning 200 mílna lögsögu
strandríkja yfir auðlindum sjávar að
þjóðarrétti og EES-samingurinn við
Evrópusambandið eru stóru tindarn-
ir á vegferð Íslendinga sem sjálf-
stæðrar þjóðar hingað til, í samskipt-
um okkar við aðrar þjóðir.
Embættismennirnir, sem héldu fram
málstað Íslands í samningum við aðr-
ar þjóðir í þessum stórmálum, hétu
Hans G. Andersen og Hannes Haf-
stein. Að öðrum ólöstuðum hljóta
þeir að teljast bera höfuð og herðar
yfir aðra embættismenn í þjónustu
Íslendinga á lýðveldistímanum.
Þessir menn uxu af verkum sínum.
Íslenska þjóðin mun lengi njóta
þeirra verka.
Fyrr á þessu ári minntust okkar
fyrrverandi bandalagsþjóðir í
EFTA, Finnar, Svíar og Austurrík-
ismenn, þess að tíu ár voru liðin frá
því að þær yfirgáfu EFTA og gengu í
Evrópubandalagið árið 1995. Fram-
sögumenn á málþinginu voru allir
fyrrverandi samstarfsmenn í EFTA
og í samningunum um EES. Þeir
voru Franz Vranitsky, fv. kanzlari
Austurríkis, Matt Hellström, fv.
utanríkisviðskiptaráðherra Svía, og
Pertti Salolainen, fv. utanríkisvið-
skiptaráðherra Finna og náinn per-
sónulegur vinur. Fyrir utan fram-
sögumennina brá fyrir mörgum
kunnuglegum andlitum úr samn-
ingagengjum EFTA-þjóða forðum
daga, sem minnti mig á hvað EFTA
var eitthvað notalegur klúbbur með-
an hann var og hét. Allir heilsuðust
(að íslenskum sið) að fyrra nafni og
hittust öðru hverju með mökum og
gerðu sér glaðan dag. Ósjaldan þáðu
menn m.a.s. heimboð hver hjá öðr-
um. EFTA var, eftir á að hyggja, eins
konar holdgervingur hins búddíska
mottós um að smátt sé fagurt. Samt
munaði heldur betur um EFTA-
þjóðirnar sameiginlega á markaðs-
torgi heimsviðskiptanna. Þær voru
fyrirferðarmeiri í viðskiptum við
Evrópusambandið á þessum árum en
Bandaríkin og Japan til samans. Það
munar um minna. En þrátt fyrir
þessa búsæld var bírókratíið undir
stjórn – og stutt í brosið. Þetta var
allt svo lókalt og í mannlegum skala.
Hversu oft hef ég ekki hitt gamla
EFTA-félaga þessi síðustu ár á mál-
þingum í Evrópu þar sem við löð-
umst enn hver að öðrum í krafti sam-
eiginlegra minninga um gamla góða
daga. Og þannig var það líka á tíu ára
afmælishátíðinni í Helsinki í tilefni af
inngöngunni í Evrópusambandið. En
af því að margir þessara EFTA-for-
kólfa eru nú orðnir fyrrverandi hitt
og þetta höfðu menn tíma til að setj-
ast saman utan við formlega ráð-
stefnudagskrá til þess að bera saman
bækurnar.
Framsögumennirnir fóru að vísu
samviskusamlega með rök sín fyrir
því af hverju það bar brýna nauðsyn
til fyrir þeirra þjóðir að stíga skrefið
til fulls og ganga í Evrópusambandið.
Og reyndar er það rétt: Þessum
þremur (Austurríki, Svíþjóð og Finn-
landi) hefur vegnað þar vel. Þetta eru
þjóðir sem skara fram úr. Þær eru
ekki haldnar neinni uppdráttarsýki.
Þær eru flinkar á brimbrettum al-
þjóðavæðingarinnar og þurfa ekki að
kvarta. Samt gat ég ekki að mér gert
að stríða mínum gömlu félögum með
því að þylja yfir þeim EFTA-stat-
istík: Um hagvöxtinn, þjóðartekjur á
mann, hátæknidreifinguna og sam-
keppnishæfnina og sagði svo: „Top
that, laggards!“
Þá kvað við hljóð úr horni í finnsk-
um baritón: „Þó nú væri að þið Ís-
lendingar getið borið ykkur manna-
lega. Það er allt af því að þið börðuð í
gegn með okkar hjálp svo rosalega
góðan samning í EES. Fenguð þið
ekki allt fyrir ekkert? Hvað hét hann
aftur þessi Evrópuskelfir ykkar?
Kölluðum við hann ekki hr. Nei – hr.
Hafstein, var það ekki? Með þess
konar þrjóskuhunda við samninga-
borðið á Evrópusambandið ekki
sjens. Við reyndum að apa eftir hon-
um þegar við sömdum um inngöngu
okkar í ESB 1995. En við gátum það
ekki. Okkur vantaði karakterinn.“
Það tók sig upp gamalt bros. Ég
var greinilega í góðum félagsskap.
Við lyftum glasi og skáluðum fyrir
„hr. Nei“ Hafstein aðalsamninga-
manni. Þeir hafa ekki gleymt honum
enn.
Við Bryndís flytjum Ragnheiði,
börnum þeirra, barnabörnum og fjöl-
skyldu allri hlýjar samúðarkveðjur
um leið og við minnumst hins mæta
manns með virðingu og eftirsjá.
Jón Baldvin Hannibalsson.
Mér eru minnisstæð þau fyrstu
skipti er ég sá Hannes Hafstein er
hann kom í afgreiðslusal Lands-
banka Íslands við Austurstræti til að
hitta heitkonu sína Ragnheiði sem ég
vann með sem sumarstarfsmaður í
sparisjóðs- og ávísanadeild bankans.
Ég kynntist Hannesi lítt á þeim tíma
en mér fannst hann glæsimenni á
velli og þau sem kærustupar einstak-
lega myndarlegt fólk.
Við starfsbyrjun mína í utanríkis-
þjónustunni rúmum áratug síðar
kynntist ég svo náið persónu hans og
þeim miklu mannkostum sem hann
hafði til að bera. Skrifstofur okkar
voru samliggjandi á efri hæð
Stjórnarráðsins við Lækjargötu og
með okkur tókust afar góð kynni og
vinátta. Hann vann þá nánast í hjá-
verkum með rekstri hinnar almennu
skrifstofu ráðuneytisins við að rita
nýja leiðbeiningabók fyrir starfsfólk
utanríkisþjónustunnar. Sú bók hefur
lengst af síðan verið grundvallarrit
fyrir yngri sem eldri starfsmenn
þjónustunnar. Að honum á svo ung-
um aldri var falið þetta erfiða verk-
efni lýsir því trausti sem til hans var
borið. Hann reyndist mér þá að
sönnu góður leiðbeinandi og fyrir-
mynd eins og síðar er hann var ráðu-
neytisstjóri og ég sem skrifstofu-
stjóri ráðuneytisins var staðgengill
hans. Á þeim árum hófst Hannes
handa um undirbúning viðræðna um
inngöngu Íslands í Evrópska efna-
hagssvæðið sem hann síðan leiddi
sem aðalsamningamaður Íslands.
Það starf hans var einnig brautryðj-
andastarf og hefur reynst þjóðinni
heilladrjúgt og ómetanlegt til fjár.
Starfsferill Hannesar og þeirra
hjóna á erlendum vettvangi var
einkar giftudrjúgur og þau komu
fram fyrir landið okkar hvarvetna
með glæsibrag. Við berum fram
bænir og þakkir fyrir það sem okkur
er gefið og við Heba þökkum fyrir að
hafa átt Hannes að vini og samferða-
manni. Við biðjum Guð að blessa
minningu hans og styrkja Ragnheiði
og börnin í sorg þeirra.
Helgi Ágústsson.
Þegar litið er yfir starfsferil Hann-
esar Hafstein, sendiherra og fyrrver-
andi ráðuneytisstjóra, standa tveir
veigamiklir þættir upp úr, sem vert
er að þakka, við hið ótímabæra fráfall
hans.
Hinn fyrri er sú mikla fórnfúsa
vinna, sem hann lagði sig fram við, á
tímabilinu 1970–74 við að færa rétt-
indi og kjör starfsmanna utanríkis-
þjónustunnar til betri vegar, en fram
til þess tíma höfðu starfskjör í utan-
ríkisþjónustunni verið nánast handa-
hófskennd og algjörlega ósamræmd.
Pétur J. Thorsteinsson, sem var
ráðuneytisstjóri á þessum tíma, sá
vel hvað í Hannesi bjó og fékk hann
Hannes sér til aðstoðar til þessara
starfa sem lauk með útgáfu á viða-
miklu riti – Fyrirmæla- og leiðbein-
ingabók utanríkisþjónustunnar.
Þessa allsherjar uppstokkun á kjör-
um, réttindum og skyldum starfs-
manna búa þeir enn við að mestu
leyti.
Hinn síðari er aðkoma Hannesar
að gerð EES-samningsins, samning-
ur sem hefur lagt grundvöll að efna-
hags- og viðskiptalegum tengingum
Íslands við Evrópu og á sinn þátt í
þeirri velmegun sem við njótum í
dag. Flestir Íslendingar taka það nú-
orðið sem sjálfsagðan hlut, að geta
flutt til ríkis innan evrópska efna-
hagssvæðisins og geta hafið vinnu,
sjálfstæðan rekstur eða nám nánast
á komudegi. Ástandið var allt öðru
vísi fyrir 15–16 árum þegar margvís-
leg höft og leyfi voru ennþá við lýði.
Undirbúningsstarfið sem hófst í
janúar 1989 og lauk með EES- samn-
ingnum þegar hann tók gildi 1. jan-
úar 1994 er samofið starfi Hannesar,
fyrst sem ráðuneytisstjóra og síðar
sem aðalsamningamanns Íslands í
viðræðum við Evrópusambandið.
Það var hans hlutskipti að setja sam-
an íslensku samninganefndina úr
ólíkum ráðuneytum sem fékk það
verkefni að ná bestu kjörum fyrir
hönd Íslands, en Hannes var um leið
aðalráðgjafi ríkisstjórnarinnar.
Stjórnmálamenn ákváðu stefnuna og
mótuðu almenningsálitið, en Hannes
og einvala lið embættismanna lögðu
sig fram við að ná fram bestu kjörum
fyrir hönd Íslands. Það tókst og vel
það. Það var ekki síst fyrir þraut-
seigju, úthald og samningaaðferðir
Hannesar að ýmsum verulegum
hindrunum, sem birtust meðan á
samningsgerðinni stóð, var rutt til
hliðar Íslandi til góðs. Hin eðlislæga
hlédrægni Hannesar gerði það að
verkum að hans ómetanlega framlag
er ekki á allra vitorði og því eðlilegt
að árétta það hér.
Þótt atvikin höguðu því þannig að
við Hannes störfuðum sjaldnast sam-
an á 35 ára starfsferli bundust fjöl-
skyldur okkar traustum vinabönd-
um. Hannes var skemmtilegur að
umgangast í þröngum vinahópi,
barngóður með afbrigðum og glettn-
in aldrei langt undan. Við Guðný og
dætur okkar nutum góðs af nánu
sambýli við Hannes og Ragnheiði í
nokkur ár. Dætur okkar geyma með
sér ljúfar minningar um innileika
beggja hjóna gagnvart þeim. Þannig
minnumst við vinar okkar Hannesar
Hafstein.
Sverrir Haukur Gunnlaugsson.
Þegar kvaddur er góður vinur,
fallinn frá fyrir aldur fram, vakna
minningar um liðna daga. Þær eru
allar góðar. Margs er að minnast eft-
ir næstum hálfrar aldar vináttu, þótt
samskiptin hafi verið slitróttari en
skyldi síðustu árin vegna starfa
beggja í ólíkum heimshlutum.
Stundum finnst okkur að lífið sé
allt ein tilviljun og atvikin raðist sam-
an af lítt skiljanlegu handahófi.
Kannski er það þó alls ekki þannig.
Júlídag í sumar heyrði ég nafnið mitt
nefnt á bílastæði fyrir utan matvöru-
verslun í borginni. Þar voru Hannes
og Ragnheiður á ferð. Sannarlega
óvæntir endurfundir. Hann nýkom-
inn af sjúkrahúsi eftir erfiða aðgerð
og allt virtist horfa til betri vegar.
Bæði voru þau glöð og reif svo sem
þeirra var háttur. Eins og ævinlega
var stutt í brosið hjá Hannesi og
grunnt á gamansemi enda þótt það
leyndi sér ekki að hann var búinn að
vera mikið veikur. Þetta spjall í sól-
inni á bílastæðinu er mér nú meira
virði en mig þá óraði fyrir. Það var
eins og við hefðum síðast hist í gær,
enda þótt ár hefðu liðið milli endur-
funda. Það er aðal og einkenni þeirra
vináttubanda, sem bundin eru á ár-
unum um og fyrir tvítugt.
Á kveðjustund leita myndir liðinna
stunda á hugann. Árin í MR, þegar
við B-bekkingar í máladeild vorum
ekki alltaf sérstakir afreksmenn til
bókarinnar eða mikil latínuljón.
Hannes sá að ekki mátti við svo búið
standa. Einhenti sér að Cesari og
Ciceró og dúxaði í latínu á stúdents-
prófi, muni ég rétt, og virtist ekki
hafa mikið fyrir því. Árin eftir stúd-
entspróf, briddsklúbbur okkar skóla-
bræðranna, þar sem skýr rökhugsun
Hannesar og stálminni kom vel fram
við spilaborðið því enginn okkar
hinna stóðst honum snúning í spila-
mennskunni. Miðvikudagarnir fyrir
skírdag þegar við spiluðum fram
undir morgun og voru eina skiptið á
árinu sem guðaveigar fylgdu spila-
mennskunni og gætti þess kannski
nokkuð í sagngleði og bjartsýni þeg-
ar leið á nóttu.
Að loknu laganámi kom Hannes til
starfa í utanríkisþjónustu íslenska
lýðveldisins. Það var vel ráðið. Hér
skal glæsilegur ferill diplómatsins
Hannesar Hafsteins ekki rakinn.
Fljótlega fóru þau hjónin til starfa í
sendiráði Íslands í Stokkhólmi.
Haustið 1968 komum við Eygló til
nokkurra mánaða dvalar í Stokk-
hólmi. Svo illa tókst til að við lentum í
klónum á óprúttnum húsaleiguokr-
ara, kjötkaupmanni sem rak verslun
í húsinu þar sem íbúðarkytran var.
Hannes tók málin í sínar hendur. Ég
stóð hálfvandræðalegur við hlið hans
þegar hann las yfir sænska kaup-
manninum í búðinni hans, talaði um
„ockershyra“ og hótaði að kæra hann
fyrir húsaleigunefnd borgarinnar
fyrir svívirðilegt okur. Kaupmaður-
inn lyppaðist niður, endurgreiddi
okurleiguna og með góðri hjálp
þeirra Hannesar og Ragnheiðar
fundum við helmingi stærri og ódýr-
ari íbúð þessa Stokkhólmsmánuði.
Hannes stóð ekki einn. Ung að ár-
um gengu þau Ragnheiður í hjóna-
band sem varð farsælt og hamingju-
ríkt og þau áttu barnaláni að fagna.
Hún studdi hann dyggilega í starfi.
Það er vandasamt og reyndar van-
metið starf, sem eiginkonur sendi-
herra Íslands á erlendri grund inna
af höndum. Ragnheiður hefur gert
þetta með sjaldgæfum glæsibrag og
þeir eru margir sem notið hafa róm-
aðrar gestrisni þeirra hjóna heima
og heiman og eiga um það góðar
minningar.
Starfsferill Hannesar í utanríkis-
þjónustunni reis líklega hæst er hann
var aðalsamningamaður okkar við
gerð EES-samningsins, en hann var
ráðuneytisstjóri er það ferli hófst.
Þar á þjóðin honum þakkarskuld að
gjalda. Það var ekki að ástæðulausu
að þáverandi forsætisráðherra Nor-
egs, Gro Harlem Brundtland, er sögð
hafa heimtað að fá að sjá þennan
Hannes Hafstein sem alltaf segði
nei! Hann sagði vissulega ekki alltaf
nei, en hann kunni að semja.
Við áttum samtöl þegar þessir
samningar voru að hefjast, því hon-
um fannst strengir þeirra Jóns Bald-
vins, þáverandi utanríkisráðherra,
ekki alveg samstilltir. En það var
fljótt að breytast. Þessir tveir sterku
einstaklingar lærðu að meta kosti
hvors annars og fljótlega myndaðist
með þeim traust trúnaðarsamband
og vinátta, sem átti áreiðanlega sinn
þátt í hversu farsælar málalyktir
urðu í þessum mikilvægustu samn-
ingum okkar á seinni helmingi síð-
ustu aldar. Hannes var verkstjóri í
þessum samningum og hélt þannig á
þjóðarhagsmunum okkar að ekki
hefðu aðrir betur gert. Ég veit að ég
er ekki einn um þá skoðun.
Hannes Hafstein var um marga
hluti sérstakur maður. Við fyrstu
kynni virtist sumum hann fjarlægur
og lítt opinskár. Hann var kannski
ekki allra, ekki alltaf, en engan veit
ég sem var meiri vinur vina sinna er
á reyndi. Hann hafði ríkan húmor og
mikla hlýju. Hann átti líka þann eig-
inleika sem er fegurst mannlýsing
Íslendingasagna; hann var drengur
góður.
Líkt afa sínum og nafna mun
Hannes Hafstein lifa í verkum sín-
um, þótt ólík séu. Við leiðarlok er
hugurinn hjá Ragnheiði og börnum
þeirra og fjölskyldum. Þeim sendum
við Eygló innilegar samúðarkveðjur.
Megi sá sem öllu ræður veita þeim
styrk á sorgarstundum. Eftir stend-
ur minning um góðan dreng og þau
forréttindi að hafa átt vináttu hans
um langan aldur.
Blessuð sé minning Hannesar
Hafstein.
Eiður Guðnason.
Í dag er kvaddur Hannes Hafstein
sendiherra. Hann var í senn vinur og
félagi í marga áratugi og starfsbróðir
í rúmlega hálfan annan áratug á sam-
eiginlegum vettvangi Evrópumál-
efna. Við hjónin kveðjum vininn sem
veitti okkur margar gleðistundir. Ís-
land kveður einn af sínum bestu son-
um.
Hannes Hafstein helgaði utan-
ríkisþjónustu Íslands krafta sína.
Strax að loknu lögfræðiprófi réðst
hann þar til starfa og starfaði innan
hennar eða sem fulltrúi hennar alla
starfsævina. Hann var slyngur dipló-
mat og snjall samningamaður. Sem
slíkur skilaði Hannes Íslandi ríkuleg-
um arði. Að mínum dómi reis ferill
hans hæst í samningunum um Evr-
ópska efnahagssvæðið (EES) og
reyndar einnig varðandi aðild Ís-
lands að svonefndu Schengen-svæði.
Mér hlotnaðist að fylgjast með hon-
um í þessum samningum, og þá
einkar náið varðandi EES. Það var
bæði gaman og lærdómsríkt. Hann
gerði sér fljótt grein fyrir að þessir
samningar yrðu erfiðir og miklu
skipti hvernig niðurstaðan yrði.
Efnahagslega var augljóst að við-
skiptakjör fyrir fisk skiptu Ísland
mjög miklu, og ekkert annað EFTA-
landanna sex ætti viðlíka hagsmuni á
því sviði. Þótt Noregur væri reyndar
stórútflytjandi á fiski var efnahags-
legt mikilvægi þess hlutfallslega
mun minna en fyrir Ísland. Hinn
pólitíski mælikvarði á árangur samn-
inganna á Íslandi var afdráttarlaust
útkoman varðandi fiskinn. Önnur at-
riði áttu nánast enga athygli. Þess
vegna var nauðsynlegt að vinna slag-
inn um fiskinn, og það reyndar í sam-
keppni við Noreg. Hitt vissum við
mætavel að áhrifin og afraksturinn
af samningnum lægi til lengri tíma
ekkert síður á öðrum sviðum. Hann-
es kunni öll ráð til þess að sækja
hagsmuni Íslands. Hann hélt fast á
sínu. Þótti stundum óvæginn, en
ávann sér virðingu annarra samn-
ingamanna, jafnvel samtímis því sem
þeir kveinkuðu sér undan skeytum
hans. Hann kunni vel að nýta sér fé-
lagsskapinn og fá hin EFTA-ríkin til
þess að gera kröfur Íslands að sínum
og ná þannig fram ýmsu sem Ísland
átti engan möguleika á að vinna án
félagsskaparins og þeirrar viktar
sem hann hafði. Hannesi var lagið að
nýta óformleg samtöl til viðbótar við
SJÁ SÍÐU 28