Tíminn - 03.03.1972, Blaðsíða 11

Föstudagur 3. marz 1972.
TÍMINN
11
IGNAR I
ÐÁR
Austfirzkir bændur fá oft heimsóknir hreindýra, og hcr á myndinni sjáift þift hreinkálf, scm kom aft Kyjólfs-
stöftum i Berufirfti fyrir nokkrum árum. Bóndinn á bænum handsainafti kálfinn, hann ílentist á Kyjólfsstöft-
um. Hann varft gæfur og eins og sjá má, fór vel á meft honum og litlu heimasætunni á Eyjólfsstöftum. Ilún er
hér aft gefa kálfinum heytuggu. (Ljósmynd Alda Jónsdóttir)
lega 60% efta úr 357 þúsundum i 140
þúsund fjár.
Hefur þvi verið ærin ástæfta til aö
svipast um eftir hverju þvi, sem
verfta mætti til bjargar i þeim
vofta, sem aft bústofni landsmanna
steftjafti, og ekki óliklegt,aft menn
hafi talift reynandi aft láta nú verfta
af þvi aft flytja hreindýr til lands-
ins, ef af þeim mætti hafa nytjar,
þrátt fyrir harfta veftráttu og mik-
inn felli af völdum sjúkdóms i sauft-
fjárstofni landsmanna.
Fyrsti hreindýrahópurinn kom
siftan til Vestmannaeyja 1771 og i
elzta mánaftarriti islenzku,
Islandske Maanedstidender, 2. árg.
1775, birtir Magnús sýslumaftur
Ketilsson frásögn um þaft, og ber
mikift lof á Thodal stiftamtmann
fyrir framtakssemina og hvetur
aftra til aö fylgja fordæmi hans.
Ekki er vitaft,hvar efta hvernig
hreindýrin i Rangárvallasýslu dóu
út, en um efta upp úr Móðuharftind-
unum hurfu þau. Flest munu þau
hafa orftift 16.
Næstu þrír
hreindýrahóparnir
Næsti hreindýrahópur, 6 tarfar
og 24kýr var sendur hingaft og lifftu
23 af flutninginn. Þorkell Fjeldsted
(f. 1740 eða 1741 aft Felli i Slét-
tuhlift), amtmaftur á Finnmörku,
annaöist þessi kaup fyrir stjórnina.
Dýrin voru sett i land i Hafnarfirfti
if
og tóku sér bólfestu i fjöllunum þar
upp af, aft þvi er Bjarni Sæmunds-
son segir i bók sinni, Spendýrin.
Hreindýrum þessum f jölgaöi ört
og leituftu viftar um. Ebenezer
Henderson, sem hér var 1814, getur
þess i feröbók sinni „Iceland, or the
Journal of a residence in that
iland”, aft hreindýrunum hafi
fjölgað svo siftan þau hafi flutt til
landsins, aft þau myndi nú stórar
hjarftir.
Helgi Valtýsson, rithöfundur,
getur þess i bók sinni ,,A hrein-
dýraslóftum”, aft sjö árum eftir
flutning Reykjanesshreindýranna
til landsins, hafi sézt á aft gizka
500—600 dýr i hópi vift Bláfjöll.
Sama heimild segir siöast hafa orft-
ift vart hreindýrs úr Reykjaness-
hjörftinni skömmu fyrir 1930, er
gömul hreinkýr, aflóga, fylgdist
meft fjárhópi á Bolavöllum
skammt fyrir neftan Kolviftarhól.
Haföi piltur þvælt hana á hesti og
handsamaft hana, tannlausa og
kollótta. Taliö er aö flest hreindýr á
Reykjanesfjallgaröi hafi fallið
harfta veturinn 1880—81. Þó hafi hin
fáu, sem af lifðu,nokkuft aukift kyn
sitt, þvi 15—20 dýr sáust viö Bláf jöll
1899. Afkomendur hreindýranna,
sem sett voru á land við Hvaleyri
1777, virðasthafa oröið aldauða skö-
mmu fyrir 1930, og hefur aðalor-
sökin örugglega verift veiftar.
Arift 1783 efta 1784 komu enn
hreindýr til landsins, 30—32 talsins
og voru sett á land vift Eyjaf jörft og
sleppt á Vaðlaheiði, þar höfftust
þau vift lengi og dreifftust viða um
Þingeyjarsýslur. Þennan hóp mun
tslendingurinn, séra Ólafur
Jósepsson Hjort hafa gefift hingaft,
en hann var prestur á Finnmörk og
siftar i Noregi. Ólafur hafði áður
1778, skrifaft itarlega grein um
hreindýrin i Lærdómslistafélags-
riti. Hann var sæmdur verðlauna-
peningi úr gulli fyrir hreindýra-
gjöfina.
A riö 1787 kom siöasti hreindýra-
hópurinn til landsins og var settur á
land á Vopnafirfti, en ekki Djúpa-
vogi eins og ranglega var hermt i
frétt i blaðinu fyrir skömmu. Það
hefur raunar verift nokkuft út-
breiddur misskilningur, en Djúpa-
vogur var á þessum tima mikill at-
hafna-og verzlunarstaftur, þótt
Skúla Magnússyni litist ekki meira
en svo á sig þar. Skúli segir i bréfi:
„Kom 9. sept. á Djúpavog, út-
skúfaftur og slitinn frá góftum ná-
ungum og fornöjelegum vinum á
þennan afkjálka. Hef ég hér aö
dragast meö næsta svo villt fólk,
sólgift i rætur og jagsteyt”. — En
þaft er önnur saga.
Þessi hreindýr voru frá lappan-
um Per Jansen i Avojarre á Finn-
mörku. Gaf hann hingaft 30 hrein-
dýr en seldi fimm tarfa og hlaut
silfurbikar i vifturkenningu.
I ráði að flytja
hingað Lappa
I sambandi vift hreindýrakaup
þessi var i ráfti aft fá Lappafjöl-
skyldu frá Finnmörku til landsins
til þess að kenna Islendingum
hreindýraeldi á þann hátt, sem þá
tiftkaðist. Þorkell Fjeldsted, sem á
þessum tima var stiftamtmaður,
lagðist gegn þeirri fyrirætlan og
taldi ekki liklegt að íslendingar
hefðu önnur not af hreindýrum en
sem veiðidýrum. Var þá horfið frá
þvi að senda Lappafjölskyldu hing-
að til að annast dýrin, þar sem skil-
yrði myndi skorta til hjarð-
mennskulifs á Islandi.
Frá þessum hreindýrum og e.t.v.
þeim, sem sett voru á land við
Eyjafjörð 1783/84, eru komin hrein-
dýr þau, sem hafast við á öræfum
Múlasýslna. Eru hreindýr nú
hvergi til á Islandi nema þar, og
hefur svo lengi verið ef frá eru tald-
ir örfáir hreinkálfar, sem hand-
samaðir hafa verið eystra og aldir
upp i öðrum landshlutum og eru nú
aldaufta, nema þeir sem eru i Sæ-
dýrasafninu i Hafnarfirfti.
Meðan hreindýrin voru mörg
eystra fyrr á árum, dreifftust þau
suður um dalina. Héldu þau sig oft
inn af Hamarsfiröi og Berufirfti,
einnig nú hin siöari ár, eftir aft
þeim fór aö fjölga á ný, enda
skammt þaftan á aðalstöftvar
þeirra vift Snæfell og i Kringilsárr-
ana.
Sjálfsagt hafa hreindýr ekki ver-
ift veidd fyrstu árin eftir flutning
þeirra til landsins en 1787 koma i
fyrsta sinn fram fyrirætlanir um
refsingar vift þvi aft skjóta hreind-
ýr. Fóru þær eftir efnum og ástæft-
um þeirra brotlegu. Engin gögn
hafa fundizt um, aft sett hafi verift
fyrirmæli um friöun hreindýra aft
þessu sinni, en þeirra var skammt
aft bifta, þótt friftunarsagan sé
blettuft á köflum af skilningsleysi
og skammsýni okkar sjálfra.
Hinn 19. mai 1790 var g’efin út til-
skipun til þriggja ára, er heimilar,
aö veidd séu 20 hreindýr árlega og
eingöngu norðanlands. Kýr og kálf-
ar voru friðuö og brot vörftuftu sekt-
um.
Meft tilskipun 1849 var leyft aö
elta og veiða hreina hvar sem er.
Voru hreindýr þar flokkuð með ó-
argadýrum!
Hreindýrin friðuð,
en þeim heldur áfram
að fækka
1882 voru samþykkt lög á Alþingi
um friðun fugla og hreindýra, er
fólu i sér friðun frá 1. jan. til 1.
ágúst ár hvert. Giltu þau til
1901 er hreindýr voru alfriðuð og
hélzt svo um fjörutiu ára skeið. A
þessu timabili hélt dýrunum samt
áfram að fækka. Ekki er ósennilegt
að talsvert hafi verið skotið af
hreindýrum á þessu timabili þrátt
fyrir friftunina. önnur orsök fækk-
unarinnar gat verið sú, að fjórum
sinnum á þessu fjörutiu ára alfrið-
unartimabili voru dýrin ófriðuð,
ýmist i heil ár i senn eða hluta úr
ári.
Friðun og eftirlit
A Alþingi 1939 bar Eysteinn Jóns-
son ráðherra, 1. þingmaöur Suftur-
Múlasýslu, fram i neftri deild frum-
varp til laga um friftun hreindýra
og eftirlit meft þeim. Sumarift áftur
haffti aft tilhlutan rikisstjórnarinn-
ar verift farinn leiftangur undir
stjórn Helga Valtýssonar rithöf-
undar til þess aft rannsaka hve
mikift af hreindýrum hefftist vift á
öræfum norftaustan lands. En hug-
myndir manna um fjölda og vift-
gang hreindýra voru mjög á reiki.
Leiftangursmenn komust aft raun
um aö hreindýrin væru um 100, og
var augljóst, aft þeim haffti fækkaft
mjög undanfarin ár.
Þetta frumvarp var samþykkt
sem lög og olli það gjörbreytingu i
hreindýramálinu. Áður haföi
Hannes Jónsson, þingmaður
Vestur-Húnvetninga borið fram
frumvarp, sem fór i svipaða átt en
náöi ekki fram að ganga.
Nú voru hreindýrin friöuö, en
heimilt að láta veiða hreintarfa, ef
sérstök ástæöa virtist til. Þá var
Friðrik Stefánsson, bóndi að Hóli i
Fljótsdal, skipaður eftirlitsmaður
með hreindýrunum. Gegndi hann
þvi starfi til 1956 er Egill Gunnars-
son tók við. Hafa þeir báðir gegnt
starfinu með mestu prýfti aft sögn
yfirmanna sinna.
Dýrunum fjölgar,
ráðstafanir til verndar
Hreindýrunum fór brátt að fjölga
upp úr 1940, hvort sem tarfafækk-
unin, sem framkvæmd var frá 1943,
hefur átt i þvi mikinn hlut eða iit-
inn. Hitt er hafið yfir allan el'afað
starf hreindýraeftirlitsinanna
hefur verið mjög mikilvægt t.d. i þá
átt að tryggja,að friðun dýranna
væri virt.
Vift fjölgun dýranna hófust
kvartanir um, aft þau spilltu beiti-
löndum og búfjárhögum. Voru þau
lika orðin svo mörg, aö timabært
var að gera sér grein fyrir, á hvern
hátt þau yröu hagnýtt. Var aug-
ljóst, aö ef ekki yrfti að gert, myndi
dýrunum fjölga svo innan tiðar, að
sami leikur hæfist og jafnan áður,
þegar þeim fjölgaði mjög, aft allir
teldu syndlaust, ef ekki sjálfsagt,
aft veifta þau og ganga þá svo hóf-
laust fram, að stofninum gæti orðið
hætta búin áöur en varöi.
Þvi þótti timabært árið 1954 að
breyta hreindýralögunum þannig,
aö heimiid til hreindýraveiða yrði
gerft vifttækari. Myndi stofninn nú
þola verulega aukna veiði, en það
ætti aftur á móti,er stundir liðu.aö
sýna fram á arftsemi dýranna.
Stefnt var að þvi frá upphafi að
bændur, sem lönd eiga að aðalbit-
haga dýranna.nytu fyrst og fremst
arðs af veiðunum, enda mikið undir
þvi komið, að þeir vilji ekki hrein-
dýrastofninn feigan. Þar næst ættu
sveitar- og sýslufélög Norður- og
Suður-Múlasýslu að njóta arfts af
dýrunum, þvi að þau rása vitt um.
Áhugi á útbreiðslu
Ahuga hefur gætt hjá ýmsum að
dreifa hreindýrunum um landið á
Frh. á bls. 18.