Tíminn - 31.05.1972, Síða 8

8
TÍMINN
Miðvikudagur 31. mai. 1972.
Norilsk
stórborgin norðan
heimsskautsbaug
Nikkelverksmiðjan i Norilsk
Rússneski jarðfræðingurinn
Nikolaj Urvantséf reisti sér á
árinu 1920 lítinn kofa úr grann-
vöxnum lerkitrjám á 69. baug
norðlægrar breiddar, langt innan
þess svæðis, þar sem jörðin losn-
ar aidrei úrklakaböndum Á þess-
um stað er nú risin blómieg borg,
Norilsk. Þá voru engir vegir á
þessum slóðum og einu sjáanlegu
troðningarnir voru sporin sem
hreindýr, úlfar og tófur skildu eft-
ir sig i snjónum. 1 dag liggja vegir
og járnbrautateinar um freö-
mýrarnar, gasleiösla og há-
spennulina, i lofti heyrast drun-
um í flugvélum. Fljótið mikla,
Jenísej, er einhelztasamgönguæð-
in cn mcð hreindýrasleðum, sem
komast að kalla hvert sem er, er
fluttur allskyns varningur til
þeirra byggðafsem risið hafa upp
þarna á auðugum námusvæðum.
Geysistór svartur steinn, al-
settur gullnum rákum eða æðum,
stendur upp úr blómabreiðu á
aðaltorginu i Norilsk. Bjargið var
flutt þangað frá nálægu fjalllendi
og er að efnasamsetningu sams-
konar og þaö málmgrýti, sem
borgin á tilveru sina og frægð aö
þakka. I grjótinu er að fihna 35
tegundir málma eða málmblend-
is og eru 14 þeirra unnar til nytja.
Nikel, kopar og kóbalt, það eru
hinir þrir stóru sem lögðu grunn-
inn að þessum merkilega bæ,
langtnorðan viðheimsskautsbaug
þar sem túndran botnfrýs að
vetrarlagi en er forarfen á sumr-
in og ákjósanlegur samastaður
moskitóflugunnar.
Málmnám og iðjuver Norilsk,
eins og verksmiðjusamstæðurnar
nefnast, er aðalframleiðandi
nikkels, eirs og kóbats i Sovét-
rikjunum. Vegna margvislegra
nota af málmgrýtinu er vinnsla
þess mjög hagkvæm fjárhags-
lega, svo að hagnaður af rekstri
iöjuveranna skiptir á ári hverju
hundruðum milljóna rúblna — og
það þótt staðurinn sé mjög af-
skekktur og þrátt fyrir harðbýli
heimsskautalandsins.
Norilsk er eins og vin i miðri
freðmýrinni. Næsta höfn er við
skipgenga á og er borgin tengd
henni með 122 km langri járn-
braut, einhverri hinni hlykkjótt-
ustu í heimi, en brautin er sveigð
og beygð fyrir og meðfram og
milli ótal vatna og dýja. Flughöfn
er i nágrenni Norilsk, þyrluvöllur
og aðstaða fyrir sjóflugvélar.
Að öllum jafnaði leiðum við
sjaldan hugann að þvi, hve lang-
an veg, marga kilómetra, varan
sem við kaupum i verzluninni á
að baki áður en hún er komin inn
á heimili okkar: hálsbindið, is-
skápurinn eða bara sendiferða-
bifreiðin sem varninginn flutti. 1
Norilsk gat ég eiginlega aldrei
hætt að hugsa um það, að allt,
sem i kringum mig var þarna,
hafði orðiö að flytja þúsundir
kilómetra á sjó og eftir fljótum:
hús, verksmiðjur, járnbrautar-
teina, fortjaldiö i leikhúsinu,
tómatsafa, skyrtuhnappa, matar-
diska, húsgögn, með öðrum orö-
um: allt sem tií nauðsynleg ustu
hluta má telja á heimili, vinnu-
stað eða i leikhúsi þarf að flytja
þennan langa veg til Norilsk meö
ærnum kostnaði — fyrir rikissjóð
auðvitað.
Nýlega las ég grein i
I.iteratúrnaja Gazéta, þar sem
segir, að árlega sé varið af al-
mannafé 473 rúblum meira til
jafnaðar á hvern ibúa i Norilsk en
á hvern ibúa Krasnojarsk við
Jenisej, einnar af gömlu borgun-
um i Siberiu. Höfundur greinar-
innar er yfirmaður við hagfræði-
stofnun eina, sem vinnur að
áætlanageröum, og var hann að
reyna að gera sér grein fyrir þvi,
hver væri æskilegasti fjöldi ibúa i
byggð þarna á nyrztu norðurslóð-
um. Fyrirsögn greinarinnar var
reyndar: „Hve mörgum Norð-
lendingum þurfum við á að
halda?”
„Nyrztu byggðir Sovétrikjanna
eru ákaflega dýrar”, sagði
greinarhöfundur. „Allt — hús-
næði, almannaþjónusta, heil-
brigðismál, menntun, skemmtan-
ir — allt kostar þetta þrisvar
sinnum meira en annarsstaðar.
Þar að auki má nefna stórbætt
lifskjör ibúanna þarna nyrðra á
tiltölulega skömmum tima, en sú
staðreynd merkir,að til jafnaðar
kostar hver ibúi i Norilsk rikið 106
rúblum meira á ári hverju en fyr-
ir áratug.”
Höfundur greinarinnar ber hag
rikissjóðs að vonum fyrir brjósti,
en hann leiðir hugann jafnframt
að þeim einstæðu lifsskilyrðum
og kjörum, sem ibúarnir i norðri
verða að búa við. Hann er hlynnt-
ur kerfi, sem byggist á þvi að fólk
sinni,,virkri þjónustu, eins og þaö
hefur verið orðað, á „útkjálka-
stöðum” ákveðin timabil i senn,
en á milli komi timaskeið, þegar
fjölskyldurnar dveljast i borgum
sunnar i landinu, þar sem veður-
far er mildara.
Hugsanlega mætti beita þessu
kerfi með árangri i þeim norður-
héruðum, þar sem þróun byggða-
mála og atvinnu er skammt á veg
komin og þar sem menn verða að
búa við hin frumstæðustu kjör, en
kerfið hentarekki ibúum Norilsk,
sem er i sjálfu sér einskonar mið-
stöö landnáms eða nýlendu
verkamanna, sem vinna að lagn-
ingu jarðgasleiðslu i auðnum
freðmýranna um 240 kilómetra i
burtu. Þegar verkamennirnir,
sem þarna starfa, hafa lokið
tveggja vikna „virkri þjónustu”
eiga þeirréttá að fara til Norilsk,
þar sem tækifæri og aðstaða er til
hverskonar tómstundaiðju og
gamans: félagsheimili, skemmti-
staðir, veitingahús, iþróttasalir,
sundhöll og bókasöfn með alls um
2.500.000 bindum bóka.
Jean Chrétien, sá ráðherra i
rikisstjórn Kanada,sem fer með
málefni er varða frumbyggja
landsins og norðurhéruð, heim-
sótti fyrir nokkru Norilsk og sagði
eftir á^að hann hefði hrifizt sér-
staklega af þeirri alúð, sem lögð
væri við að sjá borgarbúum fyrir
sem beztri aðstöðu til tómstunda-
iðkana.
Jú, vissulega má taka undir
þau orð: meðan sumir borgarbú-
ar vinna viö námugröft eða
bræðslu málmgrýtisins, stjórna
járnbrautarlestum eða aka stór-
um flutningabilum, þá eru aðrir
jafn önnum kafnir við þjónustu-
störf vegna tómstunda þeirra.
Verksmiðjurnar og verkalýðs-
félögin verja árlega 900 þúsund
rúblum til heilsugæzlumiðstöðvar
i gróðurlendinu skammt frá borg-
inni, en þar fá 3500 verkamenn
læknismeðferð á ári hverju.
Hverskonar heilsugæzlustarf hér
er unnið,má marka m.a. af þvi, að
24 daga vist með læknisþjónustu
og öllu öðru sem tilheyrir, kostar
250 rúblur. Verkafólkið sjálft
greiðir aðeins 17 rúblur af þessari
upphæð, en fimmti hver dvalar-
gestur hlýtur ókeypis vist sem
verðlaun fyrir mikil og góð vinnu-
afköst. Þá hafa verka-
mennirnir yfir heilsuhæli i Sotsi
við Svartahaf að ráða og þar geta
dvalizt árlega 12.000 manns.
I Norilsk er að heita má allur
rekstur kostaður af rikisfé —
iþróttahöllin, heilsuverndar-
stöðvar, tónlistarskólar, iþrótta-
leikvangur, kvöldskóli i tækni-
fræðum og iðngreinum, sjúkra-
hús, heilsugæzlumiðstöðvar og
Ungherjahöllin. Margir verka-
menn fá ókeypis máltiðir, mjólk
og kaffi i námunum og verk-
smiðjunum.
Áður var á það minnzt,að vistir
og varningur er að langmestu
leytifluttur til Norilsk eftir fljóta-
leiðum á þeim árstima, sem
árnar eru skipgengar. Þessir
flutningar eru afar kostnaðar-
samir, en rikissjóður stendur
undir öllum kostnaði. Verð á mat-
vöru og öðrum neyzluvarningi og
gjald fyrir almenna þjónustu og
samgöngur er hið sama og i aðal-
hluta rússneska sambandslýð-
veldisins. Á hinn bóginn eru laun
tvisvar til tvisvar og hálfu sinni
hærri en i veðursælli héruðum.
En stendur þá sá eir, nikkel, kó-
balt, platinum, selenium, telluri-
um og allir þeir málmar aðrir,
sem unnir eru úr jörðu á þessum
slóðum,undir öllum þessum mikla
kostnaðarauka? Já, ef á heildina
er litið. Nú standa yfir athuganir
á þvi, hvernig auka megi fram-
leiðsluna en draga jafnframt úr
framleiðslukostnaðinum.
Við fyrstu sýn kann sitthvað i
þvi.sem hér er sagtiað virðast
þversagnakennt. Fjöldi þeirra,
sem búa og starfa i Norilsk eykst
hröðum skrefum, vegna þess
m.a.,að upp er risinn nýr 12 þús-
und manna bær, Snezhnogorsk
(Snjóborg) i 150 km fjarlægö frá
Norilsk, svo og nokkur önnur
sveitarfélög annarsstaðar, en til
þess að sjá þessum byggðum öll-
um fyrir nauðsynlegum vistum
og varningi þarf hundruð báts-
ferða til viðbótar.
Hagfræðingar hafa reiknað það
út, að ef verksmiðjurnar i Nor-
ilsk, raf- og varmastöðvar, opin-
berar stofnanir, ibúðarhús og
skemmtistaðir hyrfu frá kolaupp-
hituninni, en fengju i hennar stað
hitagjafa úr jarðgasi, sem nýlega
hefur fundizt i verulegu magni við
Messojakha-ána i 240 km fjarlægð
frá borginni, þá myndu sparast 40
milljónir rúblna árlega i eld-
sneytiskostnaði. Aðrir kostir, sem
hagnýting jarögassins hefði i för
með sér yrði aukið framleiðslu-
magn i málmvinnslunni, meiri
gæði, aukin framleiðni og minni
mengun andrúmsloftsins á
borgarsvæðinu.
En þar sem hér var um að ræða
fyrstu tilraun, sem gerð hefur
verið i Sovétrikjunum til að
leggja gasleiðslu á þessu svæði,
þar sem freri fer aldrei úr jörðu,
voru uppi efasemdir um það,
hvort framkvæmdirnar myndu
heppnast. Menn veltu þvi
lengi fyrir sér, hvernig bezt væri
að ganga frá undirstöðu pipanna.
Oll þessi vandamál tókst þó að
leysa farsællega: leiðslan var
lögð á rúmu ári, pipurnar festar á
sérstakar uppistöður.
Koparverksmiðjan hefur, er
þetta er ritað, þegar hætt kola-
brennslu en notar jarðgasið i
staðinn — og tveir risastórir
reykháfar varma- og raforkuvers
nr. 1 eru hættir að spúa kola-
reyknum út i andrúmsloftið. 1
bæjarblaðinu Zapolyarnaja
Pravda mátti lesa eftirfarandi
klausu hinn 31. júli sl.: „I gær var
siðasti kolavagninn dreginn upp á
yfirborðið i stærstu námunni. A 28
liðnum árum hafa 19.000.000 lest-
ir kola verið unnar i námu þess-
ari”.
Margir námuverkamenn hafa
flutzt til Talnakh, þar sem þeir
vinna i nýjum námum um 20 km
frá borginni. Hráefnið^sem þar
fæst er sagt mun auðugra —
málminnihaldið hlutfallslega
meira — en f þeim námum, sem
áður hafa verið nýttar.
Þannig er framtið verksmiðj-
anna og borgarinnar tryggð
næstu aldirnar. 1 núgildandi
fimm ára áætlun er gert ráð fyrir
verulegri stækkun verksmiðj-
anna i Norilsk. Hafnar eru fram-
kvæmdir við byggingu nýrrar
nikkel-verksmiðju, sem á að vera
stærri og fullkomnari en sú/Sem
fyrir er. Sú viðbótar raforka, sem
nauðsynleg er vegna þessa, verð-
ur fengin frá nýrri vatnsaflstöð,
sem er að risa við Khantaika-
fljótiö, eina af þveránum sem
f alla i Jenisej. Fyrstu rafalarnir
eru nú þegar farnir að framleiða
rafmagn og margir verkamann-
anna, sem við smiði raforkuvers-
ins störfuðu vinna nú við bygg-
ingu nýju nekkelverksmiðjunnar.
Borgin Snezhnogorsk, sem þarna
hefur risið, á að verða vel búin
miðstöð landbúnaðar i allstórum
stil á þessum slóðum og verður
áherzla lögð á búfjárrækt og
hænsna, svo og loðdýrarækt. Þeg-
ar þessi áform hafa verið fram-
kvæmd verður Norilsk ekki leng-
ur jafn háð flutningi nauðsynleg-
ustu matvæla óravegu frá öðrum
landshlutum og áður.
Khantaika-orkuverið og gas-
leiðslan frá Messojakha áttu sinn
rika þátt i þvi/að unnt var að stiga
mikilvægt skref fram á leið
þróunar Norilsk-iðnaðarhéraðs-
ins.
Forsætisráðherra Kanada,
Pierre Elliott Trudeau, lét svo um
mælt eftir heimsókn sina til Nor-
ilsk i maimánuði á liðnu vori, að
sá árangur sem borgarbúar heföu
náð þarna i harðbýlu héraði við
hinar erfiðustu landfræðilegu og
veðurfræðilegu aðstæður væri eitt
af undrum heims á vorum dög-
um, fordæmi sem allar þjóðir
gætu fylgt við landnám á norður-
slóðum. I. TsyganovtAPN)
r
Staðreyndir i fáum orðum:
+ Illaut borgarréttindi árið 1953
+ íbúafjöldi: 155.000, þar af 45.000 börn
+ Meðalaldur borgarbúa: 31 ár
+ Meðalhúsaleiga 3 manna fjölskyldu á ári: 44 rúblur og 55
kópekar
+ Verzlanir: 92 með 1043 söludcildum
+ Uppbituð gróðurhús: 12.100 fermetrar
+ Grænmetisframleiösla: 520 lestir á ári
+ Dagleg vatnsnotkun: 330 litrar á hvert mannsbarn
+ Lengd gatna: 30.917 metrar
+ Lengd hitaveitulciöslna: 85,7 km
+ Strætisvagnar: 196
+ Leigubilar: 61
+ llver borgarbúi fer til jafnaðar 26 sinnum i leikhús og kvik-
myndabús á ári hverju