Tíminn - 06.09.1972, Blaðsíða 9

Miövikudagur 6. september 1972
TÍMINN
9
i var
jorðið
ia Kötlu
V í s a r a ö
rannsóknastöðvum
Eru þá ekki aörar slikar
stöðvar á landinu?
Ekki svo heitið geti. Þó eru til
visar að náttúrurannsóknastöðv-
um á nokkrum stöðum, en Katla
er eina stöðin, sem hefur verið
starfrækt opinberlega til þessa, f
Surtsey rekur Surtseyjarfélagið
svonefndaj kerfisbundnar rann-
sóknir á gosinu og afleiðingum
þess og fylgist með landnámi lif-
vera á eyjunni. Þetta sama félag
innréttaði lika rannsóknastofu i
náttúrugripasafninu i Eyjum. Að
þvi hlýtur að koma, að þarna
verði sett upp rannsóknarstöð,
enda er aðstaða til sliks óviða
betri er. i Vestmannaeyjum. Þá
má nefna þessa norrænu jarð-
eldarannsóknastöð, sem mönnum
hefur orðið tiðrætt um sem von
er, þvi að lsland er kjörið land til
eld f j a lla r an nsók na . Mér
sýnist samt, að þetta verði
fremur rannsóknastofnun en
rannsóknastöð, þvi að flestir is-
Tæki til þess aö ná jarðvegs-
dýrum úr moldinni, smiðað
sérstaklega vegna rannsókna á
jarðvegslifi sumarið 1969.
lenzkir jarðfræðingar virðast
telja hana bezt komna i Reykja-
vik. Náttúruverndarráð hefur, að
undirlagi Finns Guðmundssonar.
fuglafræðings, samþykkt að
komið skuli upp vatnaliffræðistöð
við Mývatn, sem á lika að annast
fuglalif og jarðfræðileg fyrirbæri.
Þetta þrennt hefur vakið mikla
athygli útlendra visindamanna,
enda er öll rannsóknaraðstaða i
þessum efnum einstök hér á landi
frá náttúrunnar hendi.
Flogið hefur fyrir, að Háskólinn
sé að undirbúa sjóliffræöistöð á
Reykjanesskaga, en gamli
Garðsskagavitinn hefur verið
notaður til fuglarannsókna. Það
hefur lika verið rætt um sjólif-
fræðistöðvar við bæði Faxaflóa og
Breiðafjörð. Guðmundur Ólafs-
son, sem er einn af eigendum
Kötlu, er um þessar mundir i
Flatey á Breiðafirði við sjávar-
dýrarannsóknir i samráði við há-
skólann i Stokkhólmi, og ég veit,
að hann hefur hug á að koma þar
upp rannsóknastöð i likingu við
Kötlu. Loks má nefna rjúpna-
rannsóknastöð Finns Guðmunds-
sonar i Hrisey og rannsóknar-
stofu Gisla Sigurbjörnssonar i
Hveragerði, þar sem fengizt er
við rannsóknir á jarðvarma.
Þetta eru þeir stöðvavisar, sem
mér er kunnugt um.
Fjölbreytt náttúruskilyrði
Er Katla vel i sveit sett sem
rannsóknastöð?
Tvimælalaust. I flestum fjörð-
um norðanlands liggja sjávar-
fallastraumar inn með landinu
vestanverðu en út að austan.
Þorvaldsdalur er kjörið rannsóknarsvæði til jarðfræðilegra, jöklafræðilegra og liffræðilegra athugana.
Þannig er þetta lika i Eyjafirði,
svo að ferskur úthafssjór berst si-
fellt upp að Árskógsströndinni.
Sjávargróður er þess vegna
mikill og dýralif fjölskrúðugt. Ég
held lika að hvergi i Eyjafirði sé
strandlengjan jafn fjölbreytileg
að gerð og hér. Umhverfið á landi
er heldur ekki eins fábreytt og
mönnum kann að þykja við fyrstu
sýn. Hér eru mýrar og fen, pollar
og tjarnir. Lækir eru margir og
sjávarlón íiggur fyrir botni
Arnarnesvikur. Uppi á Kötlufjalli
austan Þorvaldsdals er
heimskautagróður keimlikur
gróðri á Grænlandi norðaustan-
verðu. Þar hafa menn fundið fá-
gætar háfjallajurtir eins og
fjallabláklukku og hreisturstein-
brjót. Merkilegastur finnst mér
samt Þorvaldsdalurinn. Það er
leitun á heppilegri stað til jarð-
fræðilegra, jöklafræðilegra og lif-
fræðilegra athugana svo að ekki
sé minnzt á vistfræðilegar rann-
sóknir. Ég vildi helzt, að Kötlu
yrði tryggður dalurinn sem rann-
sóknarsvæði og þannig um hnút-
ana búið, að eðlilegu náttúrufari
þar yrði ekki hróflað.
Margvísleg verkefni
Hvernig er verkefnavali hátt-
að?
Stöðinni er ekki ætlað að stunda
þær rannsóknir, sem vanalega
eru kallaðar hagnýtar, heldur
svonefndar grundvallarrann-
sóknir. t reglugerð stöðvarinnar
segir, að reynt skuli eftir föngum
að kanna, skilja og útskýra það
samræmi, sem rikir i hinum
margþættu lifheildum i umhverfi
hennar og kynna það almenningi.
Umsvif mannkynsins eru orðin
svo mikil og margháttuð, að viða
veit nú enginn, hvað er eðlilegt
umhverfi — af þvi að þvi hefur
verið tortimt og ekki höfð sú
fyrirhyggja að kanna það, á með-
an timi var til. tsland er hins
vegar stórt og þjóðin svo fámenn
og allt til þessa svo vanmáttug á
flestan hátt, að við höfum ekki
unnið eins hörmuleg spjöll á
okkar landi og sumar þjóðir aðrar
á sinum, þótt auðvitað megi viða
sjá hérlendis afleiðingarnar af
andvaraleysi og slóðaskap i þess-
um efnum. Það þarf ekki annað
en að rölta um fjörurnar hérna i
Eyjafirðinum til þess að sjá, að
enn finnst fólk, sem heldur að
sjórinn sé ruslakista, þangað sem
fleygja megi alls konar drasli.
Auðvitað verður ekki hjá þvi
komizt að breyta náttúrunni á
einhvern hátt, og þá kemur undir-
stöðuþekking af þvi tagi, sem við
reynum að afla, að notum, af þvi
að allar breytingar verður að
gera þannig að sem minnstu verði
raskað, ef ekki á illa að fara.
Annars höfum við unnið að
margvislegum verkefnum allt
siðan 1966, að Katla fæddist, en
skipulegar rannsóknir hófust ekki
að marki fyrr en sumarið 1969. Þá
voru rannsakaðar lifverur i jarö
veginum.
Smíöa sjálfir tæki
Þegar hér er komið sögu sýnir
Helgi okkur rannsóknastofu
Maurar úr einu jarövegssýni
frá sumrinu 1969.
stöðvarinnar. Þar rekum við
augun i glertrektir fullar af mold
og förum að hnýsast i þær og for-
vitnast um hvað þarna sé á döf-
inni.
Þetta eru tæki, sem við settum
saman hér i stöðinni vegna jarð-
vegsrannsóknanna. Fyrst tökum
við jarðvegssýni, sem svo eru
látin i trektarnar, en undir hverri
trekt er dálitil dós. Þessu næst
kveikjum við ljós yfir trektunum.
Þau kvikindi, sem i moldinni eru
leita þá niður á við, af þvi að
þau fælast ljósiö, auk þess sem
moldin þornar smám saman ofan
frá og hitnar og þessum dýrum
geðjast hvorugt. Þau hafna þess
vegna i dósinni, þar sem við get-
um gengið að þeim. Sömu aðferð
er beitt við orma, nema hvað þá
er trektin fyllt með vatni og svo
tappað af, þegar hentar. Siðan
teljum við og greinum dýrin og
gerum svo skýrslur og linurit.
Auk þessara rannsókna byrj-
uðum við rannsóknir við Mývatn
sumarið 1970 i sambandi við
Laxármálið. Iðnaðarmálaráðu-
neytið tók við þeim athugunum
árið eftir. Við höfum lika fengið
kafara til þess að athuga botndýr
og sjávargróður hérna út af
Vikurbakkanum og stöðugt er
unnið að söfnun fjörudýra og þör-
unga, svo að eitthvað sé nefnt.
Sumt af þessu er unnið i sam-
vinnu við útlenda visindamenn,
sem hingað koma til rannsókna,
eða koma hér við á námsferða-
lögum með nemendum sinum.
Stöðinni er nefnilega likað ætlað
að vera kennslustofnun, þvi að
náttúran sjálf er langbezta
hjálpartækið við alla liffræði-
kennslu. Það eitt að skoða hið
haglega gerða hús hrúðurkarlsins
er á við langa lexiu.
Þröngur fjárhagur
Á stöð eins og þessi ekki örðugt
um vik fjárhagslega?
Akureyrarbær og sveitarfélög-
in við Eyjafjörð hafa verið stöð-
inni mjög hliðholl, en framlag
rikisins er hins vegar ekki ýkja-
hátt. Við félagar, sem keyptum
þessi býli, höfum gert stöðina að
sjálfseignarstofnun og gefið henni
rannsóknarhúsið, og ætlunin er að
jörðin renni lika til stöðvarinnar.
Mér þætti bezt að náttúrugripa-
safnið á Akureyri og Katla rynnu
saman i eitt og úr yrði náttúru-
fræðistofnun Norðurlands. En
það yrði litlu bæjarfélagi eins og
Akureyri ofviða. Þess vegna
finnst mér að breyta þurfi fyrir-
komulagi á framlögum rikisins til
náttúrufræðistofnana úti á landi,
þvi að það er mjög óréttlátt eins
og er. t Reykjavik eru margar og
stórar náttúrufræðistofnanir, en
Reykjavikurborg þarf ekkert til
þeirra að leggja. Sveitarfélögin
úti á landi verða hins vegar að
greiða nær allan kostnað af sinum
náttúrufræðistofnunum. Mér
finnst, að á þessu ætti að vera
svipað fyrirkomulag og er á fjár-
veitingum til byggðasafna.
Það er heldur ekki laust við að
ég hafi orðið þess var að helztu
forráðamenn náttúrufræðirann-
sókna á þessu landi véfengi allar
þær rannsóknir, sem ekki er stýrt
frá Reykjavik.
Náttúrumin jaskrá
Helgi hefur mörg járn i eldinum
eins og sjá má og er þó ekki allt
talið. Hann er lika forstöðumaður
náttúrugripasafnsins á Akureyri,
sem sinnir margvislegum verk-
efnum öðrum en söfnun og varð-
veizlu náttúrugripa. Nýlega hóf
Frámhald á bls. 13
Rannsóknarstööin Katla á Árskógsströnd.