Tíminn - 10.01.1974, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Fimmtudagur 10. janúar 1974
Fimmtudagur 10. janúar 1974
TÍMINN
11

.

:
\

Guömundur Sigvaldason.
Ttmamynd Gunnar.
Norræna eldfjallastöðin er enn
ung stofnun að árum og þvi hefur
tiltölulega litið verið um hana
rætt og ritað á opinberum vett-
vangi. Það var þvi með nokkurri
eftirvæntingu, sem við heimsótt-
um Guðmund Sigvaldason jarð-
efnafræðing, þegar aðeins lifðu
fjórir dagar gamla ársins, en
Guðmundur hefur verið ráðinn
forstjóri hinnar ungu visinda-
stofnunar. Það er bezt að vinda
sér strax að efninu og bera upp
fyrstu spurninguna.
Aðdragandinn
— Hver var aðdragandinn að
stofnun Norrænu eldfjalla-
stöðvarinnar, Guðmundur?
Það , sem hér liggur raun-
verulega til grundvallar, er áhugi
jarðfræðinga á Norðurlöndum á
þvi, að stúdentar i jarðfræði geti
kynnzt ferskum jarðeldamyndun-
um . 1 Skandinaviu hafa menn
ekki fyrir augum nein slik fyrir-
bæri, en hins vegar mikið af
gömlu bergi, sem myndazt hefur
við eldgos, en er núna mjög rask-
RÆTT VIÐ FORSTJORA
NORRÆNU
ELDFJALLASTÖÐVARINNAR
að vegna jarðlagsbyltinga fyrr á
ttmum. Það er þess vegna orðið
erfitt að ráða i sögu þessa bergs,
nema þvi aðeins að menn hafi
einhverja þekkingu á þvi, hvernig
það leit út i upphafi.
Stofnað var til námsferða norr-
ænna jarðfræðinga og jarðfræði-
stúdenta til tslands, og hafa nú
komið hingað hópar manna á
hverju sumri siðustu tiu árin, til
þess að skoða landið undir leið-
sögn islenzkra jarðfræðinga. t
þessum ferðum skapaðist áhugi
fyrir þvi að veita norrænum jarð-
fræðingum kost á að dveljast eitt-
hvað lengur á tslandi og gera ýt-
arlegri athuganir en hægt er á
stuttu ferðalagi. Þessi áhugi varð
meðai annars til þess, að árið 1967
kom fram tillaga i Norðurlanda-
ráði um að setja á stofn norræna
eldfjallarannsóknarstöð á ts-
landi, þar sem nokkrir Norður-
landamenn gætu fengið rann-
sóknaraðstöðu um skamman
tima i einu, til dæmis eitt ár.
Þessu máli var visað til jarð-
visindamanna á Norðurlöndum,
og fékk mjög góðar undirtektir.
Það var rætt i nefnd, sem var sér-
staklega til þess kjörin að kanna
grundvöllinn fyrir slikri stofnun.
Sú nefnd skilaði áliti 1971 og það
álit var aftur sent stofnunum á
öllum Norðurlöndunum til um-
sagnar, og þegar jákvætt álit
hafði borizt var ákveðið að ganga
skrefi lengra og setja upp bráða-
birgðastjórn, sem gerði nánari
tillögur um það, hvernig stofnun-
in skyldi skipulögð. Endanleg
ákvörðun um að setja eldfjalla-
stöðina á stofn, var tekin árið
1972. Seint á þessu ári, 1973, var
svo hafizt handa, stofnuninni
skipuð stjórn til næstu þriggja
ára, forstjóri ráðinn og annað
starfsfólk.
Verksvið stofnunarinn-
ar.
— Hvert er starfssvið þessarar
stofnunar, að undan teknu því,
sem þú þegar hefur nefnt?
— Það má segja, að verksvið
eldfjallastöðvarinnar sé tviþætt.
Annars vegar er kennsluhlut-
verkið, eins og ég gat um hér að
framan, það er að segja að leið-
beina stúdentum, sem koma til
dvalar við stofnunina, og veita
þeim þá þjálfun sem getur komið
þeim að gagni, hvort heldur sem
þeir starfa að rannsóknum á at-
vikum eða fornum eldfjallasvæð-
um.
Hitt aðalhlutverk stofnunarinn-
ar eru rannsóknir. Þessi stofnun
mun reyna að halda uppi starf-
semi sem spannar yfir eins vitt
svið innan eldfjallafræðanna og
nokkur kostur er á. Að sjálfsögðu
verður lögð mikil áherzla á að
kanna virk eldfjöll, en með þvi er
átt við eldfjöll, sem hafa verið
virk á sögulegum tima, en einnig
verða eldri eldfjallasvæði rann-
sökuð, einkum þó á Norður-
Atlandshafi. Við gerum ráð fyrir
þvi að sinna verkefnum frá Græn-
VISINDALEGAR
RANNSÓKNIR
ELDGOSUM
landi, Færeyjum og hugsanlega
einnig frá Skandinaviu. Meg-
inhluti starfseminnar verður þó
væntanlega bundinn tslandi og
rannsóknarverkefnum sem
snerta jarðfræði þess.
1 upphafi er gert ráð fyrir að
leggja megináherzlu á þá hlið
eldfjallafræðinnar, sem lýtur að
jarðfræði, bergfræði og jarðefna-
fræði, og þau tæki, sem stofnunin
hefur fengið nú þegar og mun fá á
næstu tveim árum, verða einkum
miðuð við þessar greinar. Að
tveimur árum liðnum er svo gert
ráð fyrir að leggja út i verkefni á
sviði jarðeðlisfræði og hefja þá
kaup á tækjum og hugsanlega að
ráða einnig fólk til rannsókna á
þvi sviði.
Hvenær eru eldfjöll
út brunnin?
— A nýliðnu ári hafa hugir
manna hér á landi beinzt meira
að eldgosum en oft áður, og þarf
ekki nánar um að ræða. En urð-
uðþiðekki hissa, þegar Helgafell
I Vestmannaeyjum var allt i einu
farið að gjósa?
— Þvi er ekki að neita, að eld-
gosið i Vestmannaeyjum kom
mjög óvænt. Hins skyldu menn þó
minnast, að það má bókstaflega
við öllu búast á virkú eldfjalla-
svæðunum á Islandi. Við drögum
linur frá Melrakkasléttu i norðri
suður að Vatnajökli, og aftur frá
Vatnajökli til Vestmannaeyja
annars vegar og hins vegar frá
Vatnajökli um Langjökul og það-
an suður á Reykjanestá. A öllu
þvisvæði, sem verður innan þess-
ara hugsuðu lina, er enginn stað-
ur. þar sem ekki má búast við
eldgosi hvenær sem er. Það er þvi
I sjálfú sér ekki svo mikil ástæða
til þess að undrast, — eldgos á
borð við Heimaeyjargosið kemur
að visu alltaf óvænt og verkar á
menn sem reiðarslag, ekki sizt
þar sem svo mikið er i húfi sem i
Vestmannaey jum.
— Hvað töldu menn að langt
væri liðið siðan Helgafell hafði
gosið siðast?
— Þaðeru að likindum fimm til
sex þúsund ár, siðan siðast gaus á
þessu svæði. Þó getur verið óvar-
íegt að binda sig um of við Helga-
fell sjálft. Að visu er þaö nokkur
spurning, hvað við eigum að kalla
eina eldstöð, við getum jafnvel
leyft okkur að kalla allan Vest-
mannaeyja hópinn eina eldstöð,
og samkvæmt þvi væri Surts-
eyjargosið siðasta gosið á þessu
svæði.
— Er þá kannski seint eða
aldrei hægt að segja, að eldfjöll
séu útbrunnin og óvirk.?
— Jú, það getum við sagt. Nú
eru uppi nýjar kenningar i jarð-
fræði. sem veita okkur mun ná-
kvæmari og skýrari mynd en við
höfðum áður af þvi, hvar búast
megi við eldgosum á yfirborði
jarðar. Þessi kenning, sem kölluð
hefur verið plötukenningin, geng-
ur út frá þvi, að jarðskorpunni sé
skipt niður i reiti eða plötur, sem
markast af miklum sprungum.
Þessar sprungur hrislast um yfir-
borð jarðar. Island liggur einmitt
á einni slikri sprungu. Mið-
Atlandshafssprungunni, eða Mið-
Atlandshafshryggnum.
Plöturnar, sem liggja sin hvoru
megin við Mið-Atlandshafs-
sprunguna, eru i sifelldri myndun
og myndunin fer fram með þeim
hætti, að hraunkvika ryðst upp i
sprunguna og bætir sifellt við
plötukantana. Við þetta ýtast
plöturnar hvor frá annarri með
hraða, sem nemur um það bil ein-
um sentimertra á ári til hvorrar
handar. Við getum sagt, að hér sé
ekki aðeins um eina sprungu að
ræða, heldur kerfi af sprungum,
sem er um fimmtiu til sjötiu kiló-
metrar á breidd. Nú myndast eld-
fjöli á sprungunum, og þau eld-
fjöll, sem á beltinu liggja, eru
virk, og má búast við að þau gjósi
hvenær sem er. En smám saman
færast þau til hliðar, og þegar þau
hafa færzt útfyrir þetta sprungu-
belti, eru likurnar á þvi að þau
gjósi, orðnar fremur litlar. Þann-
ig eru eldfjöll, sem liggja upp af
Austfjarðahálendinu, til dæmis
Snæfellið, sennilega útdauð, þótt
ógerningur sé að segja það með
öruggri vissu, fyrr en lengra er
komið frá sprungubeltinu. En þau
eldfjöll, sem liggja innan þessa
tiltölulega þrönga beltis, verðum
við að telja hugsanlega virk, jafn-
vel þótt þau hafi ekki gosið i þús-
undir ára.
Að sjá eldgos fyrir
— Eru einhver tök á þvi að sjá
eldgos fyrir?
— Eins og stendur er mjög erf-
itt að gefa ákveðið svar við þess-
ari spurningu. Segja má, að eitt
af meginmarkmiðum rannsókna
á sviði eldfjallaíræði sé einmitt að
finna leiðir til þess að segja fyrir
um eldgos. Þar kemur margt til,
en þó einkum það, að með þvi að
vita um eldgos með nokkrum
fyrirvara, má oft bjarga manns-
lifum, jafnvel þótt erfitt sé eða ó-
gerlegt að bjarga fjárhagslegum
verðmætum, að minnsta kosti
ekki föstum mannvirkjum. Það
verður þannig alltaf ótvirætt
gagn af þvi að vita um yfirvofandi
eldgos með nokkrum fyrirvara.
Til þess að leysa þetta vanda-
mál hafa verið reyndar margar
leiðir. Flestar eru þær jarðfræði-
legar, en nokkrar jarðefnafræði-
legar aðferðir, hafa einnig verið
reyndar. Fyrsta og einfaldasta
leiðin, sem að sjálfsögðu veitir þó
ekki neina nákvæma vitneskju
um væntanlegt eldgos, er sú að
kanna sögu eldfjallsins, Ef saga
fjallsins er þekkt með nokkurri
nákvæmni langt aftur i timann, er
hægt að fá mynd af hegðun þess,
og um likurnar á þvi, hvort gos
muni verða innan einhvers á-
kveðins tima.
Við höfum tiltölulega góö dæmi
um þetta hér á Islandi, þar sem
eru rannsóknir dr. Sigurðar Þór-
arinssonar á Heklu, en hún er
eitthvert bezt þekkta eldfjall ,
sem um getur. Við vitum, að
Hekla hefur gosið með nokkuö á-
kveðnu millibili og viö þekkjum
sögu hennar i allt að þúsund ár.
Hekla virðist vera það regluleg i
hegðun.'að segja megi með nokk-
urri nákvæmni um likurnar á eid-
gosi. Þessi þekking er þó ekki svo
nákvæm, að hún veiti neina hjálp
I sambandi við brottflutning fólks
frá svæöinu, ef um slika hættu
væri að ræða. Hér verður þvi að
beita nákvæmari aðferöum, ef við
viljum vita hvert hætta er á gosi
og hvar það muni koma upp.
Jarðskjálftamælingum hefur
mikið veriö breitt, enda eru jarð-
skjálftar ætið samfara eldgosi og
þeir koma oft, — en ekki þó alltaf
— fram á mælum einhvern tima
áður en gosið byrjar. Þetta bygg-
ist á þvi, að hraunkvikan, sem
leitar til yfirborðsins, fer af stað á
dýpi, sem oft getur numið tugum
kílómetra, sennilega nokkrum
dögum áður en hún nær til yfir-
borðsins. Með nákvæmum jarð-
skjálftamælum er hægt að fylgj-
ast með hreyfingum kvikunnar til
yfirborðsins, og ef hegðun kvik-
unnar i einhverju tilteknu eld-
fjalli er þekkt frá nokkrum fyrri
gosum, aukast likurnar á þvi að
hægt sé að segja gosið fyrir með
nokkurri nákvæmni.
Aðrar aðferðir
önnur aðferð, sem lika hefur
verið notuð, byggist á þvi, að þeg-
ar hraunkvikan leitar upp á yfir-
borð jarðar, bólgnar yfirborðið
litið eitt, áður en kvikan nær að
brjótast upp. Þessi hreyfing jarð-
skorpunnar er jafnvel ekki nema
nokkrir millimetrar, en nóg til
þess, að hægt er að mæla
þensluna og fylgjast með henni,
unz hún nær hámarki, sem gefur
þá væntanlega til kynna, að gosið
sé um það bil að brjótast út. Þessi
aðferð hefur verið notuð með
árangri, en sama máli gegnir hér
og um það sem ég nefndi áðan, að
menn þurfa heizt að hafa til við-
miðunar reynslu af fyrri gosum i
sömu eldstöðvum, ef hægt á að
vera að segja fyrir um það næsta.
Enn er sá möguleiki að kanna
samsetningu lofttegunda, sem
berast frá eldfjallinu og jarðhita-
svæðum, sem þvi eru tengd. 1
sambandi við öskjugosið 1961
varð vart við mjög mikið út-
streymi lofttegunda um það bil
hálfum mánuði áður en gosið
brauzt út. Aður hafði ekki orðið
vart við neins konar hveravirkni
á þessu svæði og þar af leiðandi er
hægt að segja, aö þetta gos hafi
gert raunverulega veruleg boð á
undan sér.
Það er lika hægt að fá hug-
myndir um væntanlegt gos með
þvi að mæla hita i gigsvæðum.
Hækkandi hiti er oft visbending
um það, að hraunkvika sé að ber-
ast upp til yfirborðsins. En allar
þessar aðferðir, sem ég nú hef
lýst, eiga það sameiginlegt, að
þær verður raunverulega að
byggja á reynslu, sem hefur feng-
izt i fyrri gosum.
Hér á Islandi er þetta sérstak-
lega erfitt, þvi að okkar eldstöðv-
ar eru svo illa afmarkaðar. Við
getum búizt við eldgosi hvar sem
er á virkum gosbeltum landsin.
Með takmörkuðum fjölda mæli-
tækja getur verið erfitt að ákveða
hvaða eldfjöll eigi að vakta.
Gæti Reykjavik
verið i hættu?
— Það er þá ekki um neina
„stefnu” að ræða i þvi, hvar slik
tæki yrðu fyrst sett upp?
— Jú, að sjálfsögðu. Vitanlega
myndi athygli fyrst og fremst
beinast aö þeim stöðum, þar sem
eru bústaðir manna, mikil mann-
virki og þar af leiðandi mikið i
húfi, bæði frá fjárhagslegu
sjónarmiði og i sambandi við ör-
yggi fólks.
— Þú sagðir áðan, að gos gæti
orðið „hvar sem er” á svæði inn-
an tiltekinna markalina. En
hversu bókstaflega má taka þessi
ummæli? Gæti eldur komið upp
inni i miðri Reykjavik?
— Það eru engar likur til þess,
að gos komi upp inni i Reykjavik
sjálfri. Aftur á móti getur gos
hæglega orðið i nágrenni Reykja-
vikur. Næstu hugsanlegu gos-
stöðvarnar eru Búrfell, ef til vill
einhvers staðar i Heiðmörk.
— Er ekki óhjákvæmilegt, að
gos á þessum slóðum valdi Reyk-
vikingum þungum búsyfjum?
— Það myndi vafalaust hafa
ýmis óþægindi i för með sér, en þó
er ekki sennilegt að um yrði að
ræða tjón i neinni likingu — hlut-
fallslega — við það, sem varð i
Vestmannaeyjum.
— Er lfklegt, að hraunrennslu
frá Búrfelli, til dæmis, næði alla
leið inn i Reykjavik?
— Við vitum ekki, hvað
Reykjavik á eftir að teygjast yfir
stórt svæði, en eins og bæjar-
mörkin eru núna, eru ekki
miklar likur til þess, að hraun frá
Búrfelli nái til bygginga. Hins
vegar er liklegt, að hraunið gæti
rofið allar rafmagnsleiðslur og
samgöngur til bæjarins sömuleið-
is. Einnig er hugsanlegt, að
vatnsleiðslur eyðilegðust. Ef raf-
magnið fer, verða dælur. Hita-
veitunnar óvirkar og þar með er
orðið kalt i flestum húsum bæjar-
ins, þeim sem eingöngu eru hituð
upp með hitaveitu. Þannig gæti
eldgos haft mjög alvarlegar af-
leiðingar fyrir Reykvikinga, jafn-
vel þótt það ógnaði ekki bygging-
um, hvað þá mannslifum.
Hvar
næst?
gys
— Ef við nú litum á fengna
reynslu, hvert islenzkra eldfjalla
heldur þú þá að verði liklegast til
þess að gjósa næst?
— Ja, ég hef lengi veðjað á
öskju, að hennar væri von fljót-
lega aftur. Hitt hlýt ég að játa, að
það er mjög erfitt og i rauninni ó-
gerlegt að hafa þar uppi neina
spádóma af viti: það er allt eins
ltklegt, að næsta eldgos verði
álika óvænt og tvd þau siðustu,
Surtsey og Heimaey.
Hins vegar hefur spákona i
Hafnarfirði haldið þvi fram, að
Katla muni gjósa núna i desem-
ber, Og þótt nú séu að visu að
verða siðustu forvöð fyrir þann
spádóm að koma fram, þá er
hann i sjálfu sér engu verri en
minir spádómar.
— VS
Sagan af AliBaba
og ræningjunum
fjörutíu
Á dögum Saladdins Soldáns,
þegar Krossinn og hálfmáninn
börðust. skeði margt skemmti-
iegt i Austurlöndum nær.
Biblian er ein fra“gasta saga
heims^og svo er einnig um
„Þúsund og eina nótt”, þvi að þar
er meira grin en i guðspjiillunum,
þótt að Sr. Jakob fengi Doktors-
gráðu út á grinið i Bibliunni.
En nú er iildin iinnur, en þegar
tiaukur bjó á Stiing og hraunið
rann yfir byggðir Þjórsárdals,
þegar Bólu Hjálmar lysir beina
beru Fjallkonunni með fiilar
kin nar.
En nu hefur þessi fámenna
þjóð, i stóru og góðu landi, lilað
eins og brjáheðingar frá striðs-
byrjun. Það var t.d fra'gt i
Gautahorg, þegar einn isl „gull-
rass” bjó á Hótel Eggerz, að ef
þjónn lyfti tiisku eða snéri sér við
iyrir tslendinginn lékk hann Skr.
I()() nú isl kr. 1800 þjórlé.
Jalnvel ameriskir miiljónerar
haga sér ekki eins og Islendingar
hala olt gert erlendis Við erum
aðeins 200 þús. en eyðslan og
óhólið per nef er algert heims
mel, nema e.t.v. hja Oliulurstum
austurlanda með sin kvennabúr,
og vopnaframleiðendum i
Ameriku
Allar giitur i Reykjavik eru
þaktar bilum og siimuleiðis
uthverli og iill þorp Suðvestur-
lands. A þaki vorugeymslu Eim-
skips er bilabreiða, sem allir
mega sjá, og ver/.lunarhallir
margfaldast. E.t.v bjargar ein-
hverju i sumar einvigi
aldarinnar" og uppáta'ki
Fisehers, og getur það nánast
kallast Munehhausen-æfintýri.
Aður en þessi vinstri stjórn tók lil
starfa voru nelndir hjá
„Viðreisn” það margar, að ekki
varð tiilu á komið, það var álika
og Breiðaljarðareyjar, viitnin i
Tvidægru eðá Vatnsdalshólar
Við hiilum a.m.k. 9 sendisveitir
erlendis og otal ra'ðismenn og
flestir þessir herrar búa eins og
kalilar i rándyrum húsum, og eru
mjiig vel haldnir i mal og drykk
slunda boð og hafa boð inni.Þaö
másegja: „Miklir menn erum við
llrollur minn."
Erlendar þjóðir vita um þetta
framlerði Islendingar. Allar flug-
velar eru lullar um hábjarg
ræðistimunn með l'ók, til þess að
liggja i sól á slriindum Suður
landa og það um vorbjartanótt á
lslandi. En á hverju byggist þessi
dýrð'’ ()g hvað getur hún staðið
lengi ? Vegna legu landsins
hiifum við þá aðstöðu að geta
slegið lán á lán ofan vestra, og
mjólkað hina amerisku
Aiiðluimlu eftir vild. Keflavik
með sinum framvkæmdum gel'ur
hundruöum manna vinnu fyrir
litil stiirf, og er i raun l'áta'kra
framfa'ri lyrir Islendinga Það
eru hundruðir milljóna. sem
koma úr þeim digra speuaárlega
og engin hættu er á að við hendum
honum ut ur okkur, þótt ymsir sóu
með kjaftahátt og látaheti. Þeir
sem hrópa hæst um her úr landi
vilja lyrir hvern mun hafa lier i
lanili það er þeirra lifibrauð.
Að skaðlausu mætli fækka em-
bættismiinnum hins opinbera um
fitl'V, og sendiráðsfólki um sömu
prósentu. Bankakerlið er hlægi-
legt með allri sinni ofboðslegu
véíva'ðingu. Ef nú áað fara að
leggja Arnahól undir enn einn
nyjan hanka, kastar fyrst
tólfunum. Fyrir nokkrum árum
annaðist útihú Landsbankans á
Eskifirði öll viðskipti frá Horna-
lirði til Seyðisl jaröar með fjóra
starlsmenn. Nú eru á sama sva'ði
margir bankar með um 20 30
starfsmenn.
Við hiilum 7 raðherra og
aðstoðarráðherra, 7 ráðuneytis
stjóra fulltrua og undirfulltrúa,
velritunardiimur og sendla. allt
er þetta lcgio!! Auk þess 60 þing-
menn með liist árslaun tyrir
liálfsársvinnu!! Svo er búin til
Iramkva'indastolnun, sem er
aðcins „Bruðuleikhús” fyrir
verðuga flokksga-ðinga en ræður
liúkstaflega engu. Það eru
haukarnirsem eru hið raunveru-
lega vald og ihela peningum út, að
þvi er virðist fyrirhyggjulaust.
Sagt er, að leiga á slórhýsi fyrir
frainkva'indaslofnunina,
Kauðararstig 31 kosti skattþegna
landsins kr 169 þusund á mánuði.
llvilik lorsmán! Leggjum slikt
„humbug” niður og einnig þjóð-
hátiöarncfnd. Báðar þessar
stolnanir tnega lara i rusla-
kiirfuna. Ilyrl'i þjoðhátiðar-
nefndin va'ri e.t.v. unnt að bjarga
þjóðinni Irá þvi að haldiö yrði
eftir 2ár eitt allsherjar ball og til-
heyrandi „fylleri" a Þingvöllum
tíl þess að minna á „feðranna
Ira'gð og frjalslvndi hetjanna
göðu". Það er þess vegna tillaga
min að þessi þjöðhátiðarnefiid
verði „almunstruö hið fyrsta" og
tiver goður islendingur verði
heima hja ser eða l'ari i bcrjamó
eða a grasafjall. eir.s og Siguröur
bondi i Dal i Skugga Sveini
lljálintyr l*eiiirsson
Linunar á þessu korti geta menn athugaö og haft um leiöíhuga þaösem um þær segir í viötalinu.