Tíminn - 19.01.1974, Qupperneq 9

Laugardagur 19. janúar 1974.
TtMINN
9
eins bærinn, sem var i hættu,
heldur einnig höfnin, en án hafnar
væri bærinn dauðadæmdur.
Fyrsta tilraunin til að kæia
hraunið með vatnsdælingu var
gerðhálfum mánuði eftir að gosið
hófst, en þá var hraunið farið að
nálgast hafnarmynnið. Slökkvi-
liðið tók þá að sprauta sjó á
hraunjaðarinn úr öflugri vatns-
byssu, sem send hafði verið til
Eyja frá slökkviliðinu á Kefla-
víkurflugvelli. Mönnum virtist
svo sem vatnsbunan hefði nokkur
áhrif á hraunstrauminn og gæti
heft framrás hraunjaðarsins
a.m.k. um stundar sakir þar sem
bununni var beint að.
Þessar fyrstu tilraunir urðu til
þess að allt kapp var lagt á, að fá
dælui; rör, slöngur og sprautu-
stúta til að hægt væri að auka
dælinguna á hraunið. Einnig voru
notaðar jarðýtur til að ryðja upp
varnargörðum til að hefta för
hraunsins i átt til bæjarins. Á
þessum tima rann hraunið aðal-
lega þar sem áður hafði verið sjór
og sótti norður með ströndinni i
átt að hafnarmynninu, en jafn-
framt tók hraunjaðarinn að
þrýstast til hliðar upp á ströndina
í átt til bæjarins. Varnargarði var
þvi ýtt upp meðfram ströndinni
frá Skansinum framhjá Leiðar-
vörðu og upp á móts við Vilpu, og
á hann lagt vatnsrör, en úttök úr
þvi tengd við brunaslöngur, sem
enduðu i venjuleguin brunastút-
um, sem sprautuðu vatninu upp i
hraunjaðarinn. Vatnsbunurnar
urðu þess valdandi að út úr seig-
fljótandi hraunkantinum uxu
steindrjólar, sem svo storknuðu
og brotnuðu af, svo að urð varð af
við hraunjaðarinn. Þegar hraun-
jaðarinn mjakaðist að varnar-
garðinum lagðist urðin á garðinn
og varð til að styrkja hann. Þann-
ig myndaðist mikil mótstaða við
hraunjaðarinn, en það kom ekki i
veg fyrir að hraunið hélt áfram að
streyma að bak við jaðarinn, svo
• að hraunkanturinn varð hærri og
hærri. Við og við pressaðist bráð-
ið hraun út úr hraunkantinum, en
þaö komst aldrei langt áður en
vatnið hafði náð að kæla það,
enda var vörður við hraunjaðar-
inn bæði dag og nótt.
t þessu þófi stóð i meira en
mánuð. Hraunjaðarinn hafði þá
alls staðar komizt upp á varnar-
garðinn og víðast eitthvað yfir
hann. Hraunbrúnin var orðin um
20 metrar á hæð og ennþá ótraust.
Þarna var dælt um 100 1/s á 500 m
langan hraunjaðar, er bezt gekk
en vatnið nýttist ekki vel og vildi
renna niður af hrauninu án þess
að gufa upp. Það sem á vantaði
var að koma vatninu upp fyrir
hraunbrúnina, en bæði var, að
dælurnar voru ekki nógu kraft-
miklar til að sprauta þangað upp,
og eins hitt að hraunjaðarinn var
erfiður viðfangs, brattur, laus og
heitur, og var þvi ekki hlaupið að
þvi, að leggja slöngur upp á
hraunbrúnina. Útk. varð sú, að
hinn kældi jaðar var alltaf of
þunnur til að standast vel þrýst-
ing hraunsins á bakvið. Siðar kom
'i ljós að baráttan á þessum vig-
stöðvum hafði engin áhrif á loka-
stöðuna, þar sem annað hraun
átti eftir að renna meðfram
jaðrinum að vestan.
A meðan á þessu gekk mjakað-
ist hraunið norður með ströndinni
I átt að innsiglingunni. 1 upphafi
var hraunrennslið svo mikið, að
það rann eftir hafsbotninum en
brátt hægði það á sér og sjórinn
náöi að kæla það, sem i hann fór.
Það hindraði þó ekki, að sá hluti
hraunsins, sem var ofansjávar,
héldi áfram að renna og fylla upp
I sjóinn framan við hraunjaðar-
inn. Hættulegasta hrauntotan
stefndi beint á hafnargarðinn og
hætta var á að hafnarmynnið gæti
lokazt. Var þá ákveðið að reyna
að dæla sjó á hrauntotuna bæði
frá hafnargarðinum og beint frá
sjónum. Til þess var notaður
slökkviliðsbill, hafnarbáturinn
„Lóðsinn” með sinum dælum og
slöngum á við og dreif. Austast dælir pramminn Vestmannaey, þá eru
dælur á Nausthamarsbryggju og vestast er vatn frá dælum á Bása-
skersbryggju. Þarna er tekið að draga úr gufumyndun og bendir það til
að vatn renni út af hrauninu eða niður i gegnum það. Nálægt miðri
mynd stendur eitt einstakt hús við Bakkastig i kvos á milli hrauntung-
unnar, sem rann yfir bæinn,og eldra hrauns, sem pressazt hafði upp á
gömlu ströndina. Sunnan við húsið er há hraunbrún, þar sem vatni var
dæit i einn sólarhring á meðan hraunskriðan staldraði við. Þegar
hraunið fór aftur af stað stóö þessi hluti skriðunnar fastur. Norðan við
húsið var nýja hraunið aldrei kælt, þar er hraunjaðarinn lágur og
afliðandi. (Landmælingar islands 6/4 1973)
einingar. Þetta svarar til að
hvert kg af vatni kæli 1.7 kg af
hrauni, eða að hver rúmmetri
vatns kæli um 0.7 rúmmetra
hrauns. Hér er reiknað með að
bergið kólni niöur i 100 gr. vegna
þess að yfirborð hrauns, sem er i
snertingu við vatn, fær mjög fljótt
þetta hitastig, auk þess sem
vatnið kemst ekki inniglufur og
sprungur i berginu fyrr en hita-
stigiðhefur falliðniður i 100 gr. C.
Sé reiknað með að vatns-
straumur, sem nemur 100 1/s
dreifist yfir 6000 ferm. svæði og
gufi þar upp, svara ofangreindar
tölur til þess að kælda hraunlagið
þykkni um 1 m á sólarhring að
meðaltali. Þessi kælingarhraði
kemur vel heim við niðurstöður
hitamælinga i borholum, sem
boraðar voru i hraunið eftir að
kælingu lauk. I þeim borholum
náði kælingin niður i 13—15 m
dýpi, en þar hafði kælivatnið legið
á hrauninu um hálfan mánuð. Ein
hola var boruð á svæði, sem ekki
hafði verið kælt, en þar náði bráð-
ið hraun upp undir yfirborð.
Enda þótt vatnskælingin fari
sér tiltölulega hægt, þá þyrfti þó
um hundraðfalt lengri tima til að
kæla hraunið svona langt niður ef
aðeins væri um varmaleiðslu
bergsins að ræða.
Af þessu getum við dregið þá
veigamiklu ályktun, að vatnið
hljóti að smjúga niður i hraunið
Þorbjörn Sigurgeirsson
eftir sprungum og glufum, sem
myndast við kælinguna. Þessi
skoðun hefur verið staðfest þar
sem hraunið hefur verið fjarlægt i
hrauntotunni, sem rann að fisk-
vinnslustöðvunum við höfnina.
Sárið sýnir hvita salttauma i öll-
um sprungum eftir sjóinn, sem
þar hefur gufað upp. Næst hraun-
jaðrinum ná salttaumarnir niður
I gegnum hraunið og sýna að kæl-
ingin hefur verið komin i gegn.
Þar sem vatnskælingin nær til, er
hraunið yfirleitt mjög sprungið.
Það sama má sjá i hrauninu við
Kirkjubæ, þar sem það varð mjög
úfið eftir kælinguna og stórar gjár
opnuðust langt niður i það. Ætla
má aö vatnskælingin gengi hraö-
ar niður i hraunið, ef það er á
hreyfingu þar sem hreyfingin
opnar sprungurnar og flýtir fyrir
þvi að vatnið komist niður.
Framkvæmdir
Eftir að fólki hafði verið bjarg-
að i land I byrjun gossins beindust
björgunaraðgerðir á Heimaey
fyrst i stað einkum að þvi að
koma i veg fyrir ikveikjur húsa af
völdum glóandi loftsteina og að
varna þvi að hús hryndu undan
öskufarginu. Brátt varð þó ljóst
að aðalhættan stafaði af hraun-
rennslinu, og þar var það ekki að-
(Landmælingar Islands)
þvermál. Þau verða aðeins flutt
með vélknúnum tækjum og var
þvi byrjað á að senda jarðýtu upp
á hraunið, sem ennþá var á ferð
og glóandi heitt upp undir yfir-
borðið. Það hjálpaði þó að aska
var á hrauninu og dró hún úr hit-
anum. Líklega er þetta i fyrsta
skipti, sem jarðýtu er ekið út á
rennandi hraun. Fyrsta tilraunin
gekk raunar skinandi vel, þvi
Framhald-, á bls. 13
Heimaey að gosi loknu.
Ljósu skellurnar i hrauninu mitt á milli Eldfells og Ystakletts eru afleiöingar sjávarins, sem veitt var á
hraunið. (Landmælingar tslands 8/9 1973)
Hraunkvislar við Heiðmerkurgirðinguna.
dæluskipið „Sandey”, sem kom
til Vestmannaeyja 1. marz. Við
þessar aðgerðir stöðvaðist hraun-
jaðarinn að mestu, en tók um leið
að hækka og bólgna út, þar sem
rennsliö i hrauninu á bak við hélt
áfram.
Sandeyjan var með einn stóran
sprautustút og úr honum féll heill
foss af sjó á hraunið og kældi
mjög vel það sem hanh náði til.
Magnið af vatninu rann þó aftur
i sjóinn án þess að koma að gagni.
Til að bæta úr þessu og til aö
reyna að draga ur aðrennsli
hraunsins, var nú ráðizt i aö
leggja vatnsleiðslu inn á hraun-
breiðuna um 200 m aftan við
hrauntotuna.
Þetta reyndist ákaflega erfiö
framkv. Rörin, er notuð voru i
leiðsluna, voru sömu stálrörin og
Sandeyjan notar til að dæla sandi
á land og eru yfir hálfur metri i