Tíminn - 12.05.1974, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 12. mai 1974.
Sunnudagur 12. mai 1974.
Ljósm. Gunnar
Hörður Ágústsson listmálari
MENNINGAR-
ARFLEIFÐ
í HÚSA-
GERÐARLIST
— Rætt við Hörð Ágústsson listmdlara
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, enda hefur oft verið um
það rætt, að byggingarefni Is-
lendinga hefur öldum saman ver-
ið litt varanlegt. Veggir úr torfi
og grjóti hrundu, þegar þeim var
ekki lengur haldið við, tóftirnar
fylltust smátt og smátt og grasið
greri yfir allt saman. Þvi hefur
lika verið trúað á landi hér, að við
ættum ekki neinar umtalsverðar
þjóðminjar um húsagerð, utan
þær sem jörðin geymir.
Fyrstu friðunaraðgerðir
En reyndar er málið ekki alveg
svona einfalt, og þar sem nú er
vaxandi hreyfing i þá átt að
geyma þaö.sem geymt verður, og
bjarga þvi, sem bjargað veröur,
þótti okkur vel við eiga að
heimsækja Hörð Ágústsson list-
málara, en hann er flestum núlif-
andi mönnum fróöari um islenzka
húsagerð, bæði fyrr og siðar.
Hörður var góöur heim að sækja,
og nú er bezt að hefja spurning-
arnar:
— Hvenær hefst friðun húsa á
tslandi?
— Bein friöun hefst ekki fyrr en
1930, en aöhlynning að menning-
arsögulega merkum húsum hefst
i rauninni árið 1921, þegar
Matthias Þórðarson þjóðminja-
vörður gerir við Bessastaða-
kirkju. Ég tel þetta sögulegt ár-
tal, upphaf þess aö hugað sé að is-
lenzkum húsum sem menningar-
sögulega merkum hlutum. En
eins og ég sagði, þá hefst ekki
skjalleg friðun fyrr en árið 1930,
þegar bænhúsið á Núpsstað var
friðað. Það er fyrsta hús hér á
landi.sem er formlega friðað.
Mér finnst rétt að láta það
koma fram, að Matthias Þórðar-
son hafði áður gert tilraunir i
þessa átt. Hann reyndi að friða
stofu á Espihóli i Eyjafirði, en
það tókst ekki, og er ástæðulaust
að rekja það nánar. Hins má
einniggeta — og það er ákaflega
mikilvægt fyrir sögu islenzkrar
byggingarlistar — að hann hjálp-
aði Skúla bónda á Keldum til þess
að byggja upp bæinn eftir jarð-
skjálftann 1912, þannig að Skúli
varð i rauninni einn af fyrstu
mönnum, sem um þessi mál
hugsuðu og lét sig þau varða, og
við stöndum i ómældri þakkar-
skuld við hann, vegna þess að á
Keldum á Rangárvöllum eru
langsamlega merkilegustu hús
á Islandi að þvi leyti, að þau eru
elzt og að þar er ásamt tveim eða
þrem stöðum örðum að finna
lykilinn að uppbyggingu torfhús-
anna á miðöldum.
— Hversu gamall er hann,
bærinn sem núna er á Keldum?
— Þessari spurningu er ákaf-
lega vandsvarað. Það er vegna
as, að islenzki torfbærinn var i
ninni alltaf i byggingu. Hús
gengu tiltölulega fljótt úr sér, en
ipisjafnlega fljótt þó, og hvert hús
Það er ekki neitt smáræði, sem Hörður Ágústsson
listmálari hefur unnið i þágu íslenzkrar húsa-
gerðarlistar og til þess að auka þekkingu okkar á
henni. Með þrotlausum lestri gamalla máldaga og
úttekta á jörðum hefur hann komizt á snoðir um
stærð og gerð heilia sveitabæja og einstakra húsa
svo hundruðum skiptir. Hann hefur gert grunn-
teikningar, mælingar og útlitsteikningar af
gömlum og löngu föllnum húsum með slíkri
nákvæmni, að litlu mun skakka, og í mörgum
tiivikum engu. Allt er þetta miklu meira verk en
svo, að nokkur leið sé að gera þvi skil í þeim tveim
blaðagreinum, sem hér fara á eftir, enda hefur
Hörður lítinn hug á því að tala um sjálfan sig og sín
verk. Það er íslenzk húsagerðarlist, sem hann er að
fræða okkur um, en ekki það óhemjumikla starf,
sem hann hefur á sig lagt til þess að öðlast þá
vitneskju, sem hann býr yfir. Að sjálfsögðu er hér
aðeins rætt um nokkurn hluta þessa mikla máls,
enda virði hver sem vill.
var endurbyggt svo oft sem þurfa
þótti. Sum hús stóðu þó býsna
lengi, eins og dæmin sanna.
Elzta ártal, sem ég hef fundið á
torfhúsi, er á syllu á Keldum, það
er 1634. Þetta þýðir, að það er ver-
ið að smiða upp skálann á Keld-
um árið 1634. Syllan er að
minnsta kosti áreiðanlega til,
þegarárataliðergrafið i hana, og
enginn efi er á að fleiri hlutir eru
frá þeim tima eða jafnvel enn
eldri.
Nokkurs konar handrita-
fundir
Þegar Keldur ber á góma, er
óhjákvæmilegt, aö manni detti
fleiri bæir i hug. Ég hef stundum
sagt, þótt sumum finnist það öfg-
ar, að húsin á Keldum, gamli
Hólabærinn i Eyjafirði og gömlu
bæjarhúsin hans Skúla fógeta á
Stóru-ökrum, séu eins konar
handritafundir. Við finnum i
þeim spýtur, samsetningar, strik
og skreyti, sem segja okkur,
hvernig þessar byggingar hafa
verið gerðar á sinum tima — mið-
öldum Islands. Umskiptin ,
byltingin á nitjándu öld, og
reyndar á þeirri átjándu lika, var
svo mikil, að heita má, að dregið
hafi verið tjald fyrir skilning Is-
lendinga á þvi, hvernig bæir voru
byggðir hér fyrr á öldum. Ég hef
nefnt þennan byggingarhátt staf-
verk. Það geri ég til þess að
tengja hann hinu norræna staf-
verki, sem greinilega má sjá i
norsku stafkirkjunum og vissum
norskum húsum, sem byggð eru
með stafverkslagi. Ég ^et ekki
skýrt þetta nánar, allíd sizt i
stuttu máli, ég verð aðeins að
treysta á aðm menn trþi mér. En
þetta er það timburverk, sem var
ráðandi á Islandi allar miðaldir
og fram á 18 öld.
— En svo við vikjum aftur að
friðunarmálunum. Hverjar voru
næstu aðgerðir I þeim efnum, á
eftir þvi sem þú nefndir áðan?
— Það er skemmst af þvi að
segja, að Þjóðminjasafnið og
þjóðminjaverðir hafa haft forystu
um friðun þeirra húsa flestra,sem
nú eru friðuð. Þetta ber að meta
og þakka þessum mönnum alveg
sérstaklega. Matthias Þórðarson
var þeirra fyrstur og hafði frum-
kvæðið. 1 hans tiö voru meðal
annars friðlýst bænhúsið á Núps-
stað, Viðimýrarkirkja árið 1934
og bæjarhúsin á Kéldum um likt
leyti, skömmu siðar Glaumbær
og Sto’ru-Akrar. Við skulum ekki
þreyta lesendur með alltof langri
upptalningu nafna, en þarna er
gert stórátak til þess að bjarga
torfbænum.
Verkinu var haldiö áfram
Næsti maður á eftir Matthiasi
var eins og kunnugt er dr.
Kristján Eldjárn, núverandi for-
seti Islands. Hann hélt áfram á
sömu braut, og það var geysimik-
iðfriðaðihans tið. Þá er það, sem
timburkirkjurnar koma inn i
þessa mynd. Reyndar hafði næsta
verkefni Matthiasar, eftir að
hann tók Bessastaðakirkju tak,
verið Hóladómkirkja. Saga Hóla-
staðar hafði verið með ýmsu
móti, og er litlu við að bæta hina
frábæru lýsingu Hannesar
Péturssonar, skálds og rithöfund-
ar, þegar menn reyndu jafnvel að
berja og brjóta niður dómkirkj
una. Það tókst reyndar ekki, en
stuttu siðar tóku sig til einhverjir
dugnaðarmenn og hreinsuðu
innan úr henni allt innventarið.
En sem sagt: A áratugunum á
milli 1920 og 1930kemur Matthias
Þórðarson til skjalanna, og það
liggur við, að maður sjái hann á
hlaupum á milli Hóla og Bessa-
staða, bætandi fyrir annarra
syndir, og þó fengu verk hans
ekki að standa, eins og mörgum
er kunnugt. Eitt af stórslysum i
langri slysasögu er þaö, þegar
Bessastaðakirkja er rúin innan-
búnaði sinum i kringum 1940, en
okkar ágæti Guðjón Samúelsson,
lætur þar i staöinn þessa annar-
legu smiðjSem þar er nú og sem
ég tel að ætti að fjarlægja, en
setja hið upprunalega aftur. Fyr-
ir þessu vil ég færa tvær rök-
semdir. 1 fyrsta lagi það, að þetta
var i fyrsta skipti, sem
menningarsögulega merku húsi
var gert til góða,i öðru lagi vegna
þess að þetta er ein af okkar
fyrstu steinkirkjum, hún er frá 18.
öld. Enn mætti nefna það, að ég
tel, að núverandi innanbygging
kirkjunnar samsvari ekki á nokk-
urn hátt eðli hennar sem húss.
En svo ég haldi áfram aö tala
um þjóðminjaverðina, þá ber þvi
sizt að gleyma, að núverandi
þjóðminjavörður, Þór Magnússon,
er mikill áhugamaður um friðun
húsa og fylgir dyggilega fordæmi
þeirra ágætu manna, sem á und-
an honum voru i þessu embætti.
Fyrir frumkvæði Methúsalems
Methúsalemssonar á Burstafelli i
Vopnafirði var sá bær friðaður á
sinum tima, en svo glöggt stóð, að
það munaði aðeins einu atkvæði á
alþingi Islendinga, að málið næði
fram að ganga. Það hefur löngum
verið þungur róður I friðunarmál-
um á íslandi.
Segja má,að torfhúsin hafi ver-
ið I sviðsljósinu á landi hér lengi
vel. En svo fara menn að veita
timburkirkjunum athygli smátt
og smátt. En siðar timburhúsun-
um.
Sem dæmi um þetta má nefna
stokkaskemmuna á Hofsósi, sem
ég hef haldið fram, að væri eitt
elzta hús á Islandi, þótt ég hafi
ekki getað fullkannað það ennþá.
Þá má nefna Staðarkirkju á
Reykjanesi, sem vafalaust er eitt
af okkar beztu verkum. Hún mun
að öllum likindum vera eftir gull-
og silfursmið, sem Magnús hét.
Árbæjarsafn og Viöeyjar-
stofa
Það var mikill atburður, þegar
rikið keypti Viðeyjarstofu og af-
Fyrri
grein
henti hana þjóðminjaverði til
uppbyggingar. Sú starfsemi
stendur enn yfir og á vafalaust
eftir að gera það nokkur ár i við-
bót.
Arið 1958 var byggðasafnið i
Arbæ stofnað. Það þekkja flestir
og er óþarft að fara um það
mörgum orðum. Þá má og
nefna endurskoðun þjóðminja-
laganna og húsafriðunarnefnd,
sem aðeins hefur starfað i fjögur
ár, en á hennar vegum hafa þó
nokkur hús verið friðuð.
— Hver eru þau?
— Ég get nefnt norska húsið i
Stykkishólmi, skemma iólafsvik,
og svo núna siðast hin virðulegu
hús i Reykjavík, Dómkirkjan,
Alþingishúsið, Stjórnarráðið,
Landsbókasafnið, Menntaskólinn
og bókasafn Menntaskólans,
Iþaka.
Rétt er að minnast einnig á
frumkvæði annarra aðila. Ragn-
hildur Pétursdóttir og Halldór
Þorsteinsson i Háteigi keyptu
Húsið á Eyrarbakka og björguðu
þvi alveg þar með. Fyrir þetta
ágæta framtak eiga þau skilið
þökk og virðingu allra þeirra,
sem einhverju láta sig varða
menningarlega geymd.
Þá var Bessastaðastofa endur-
nýjuð i tilefni þess, að íslending-
ar öðluðust fullveldi og stofnuðu
forsetaembætti. Eins og ýmsir
muna, þá gaf Sigurður Jónasson
Bessastaði og Gunnlaugur
Halldórsson endurbætti staðinn á
mjög smekkvisan og menningar-
legan hátt. — Siðan þetta var4hafa
augu manna smám saman verið
að opnazt fyrir gildi friðunar, og
að þeim málum hafa ýmsir
einkaaðilar unnið, sem of langt
yrði upp að telja.
Sumir héldu okkur vera
öfgaseggi
— Þetta er sem sagt fortiðin.
En hvað er verið að gera nú á lið-
andi stund?
— Fyrst er frá þvi að segja, að
fyrirfrumkvæði stjórnar Arbæjar
og skipulagsyfirvalda borgarinn-
ar fór fram mjög umfangsmikil
könnun á gamla Miðbænum i
Reykjavik, og I rauninni er þvi
verki ekki lokið, þvi að niðurstöð-
urnar liggja fyrir borgarráði og
menntamálaráðherra. Þetta er i
raun og veru stærsta verkefni,
sem nú er unnið að, þvi að hér er
um að ræða mesta átak,sem gert
hefur verið til þess að friða hús i
þéttbýli á Islandi. Það verður að
segjast, þótt mér finnist hlutirnir
ganga seint, þá hafa þeir þó
mjakazt áfram. Og ég ber ekki á
móti þvi, að mér þótti mjög
ánægjulegt að vinna þetta verk
ásamt Þorsteini Gunnarssyni, en
það vorum við, sem það gerðum
á sinum tima. Þaö var mikil sam-
vinna á milli okkar og borgarráðs,
við sýndum niðurstöðurnar við
hver áfangaskil, ræddum við hina
raunverulegu stjórnendur
borgarinnar, kynntum þeim okk-
ar sjónarmiö og þeir aftur sin á
móti. Mér fannst afstaða manna
yfirleitt vera mjög jákvæð, og skil
ég þar ekkert á milli stjórnmála-
flokka. Að visu voru sumir i upp-
hafi nokkuð efagjarnir, héldu
kannski.að við værum einhverjir
öfgaseggir, sem vildu geyma
hvaða kofa sem væri, og þvi mið-
ur hefur þeim áróðri verið hald-
ið uppi gegn okkur, en þegar þeir
sáu,að við lögðum tram ákveðnar
tillögur, sem virtust skynsamleg-
ar, var strax farið að hlusta á
okkur.
Þetta hefur meðal annars haft
það i för með sér, að menn hafa
almennt fallizt á að friða um-
hverfi Tjarnarinnar, svo og Stýri-
mannastiginn. Um hitt stendur
ennþá nokkur styr, það er að
segja um hina frægu linu:
Lækjargata frá Stjórnarráði og út
i Láufásveg. Hluti af þessu svæði
er Bernhöftstorfan sæla, sem
flestir landsmenn hafa vist heyrt
talað um. Þá er það Þingholts-
strætið og krikinn við Tjörnina,
þar sem Ráðhúsið átti að koma á
sinum tima.
— Má ég spyrja einnar
nærgöngullar spurningar:
Hvernig leizt þér á þá hugmynd
að láta nýja ráðhúsið ná út I
Tjörnina?
— Já, það máttu. Og mér er
ekki nein launung á svarinu. Ég
barðist á móti þeirri vitleysu á
fundum og i blöðum og hef alltaf
verið hugmyndinni andvigur.
Bændur og sjómenn eru
ráðþægnari en ráðherrar
— Þú spurðir áðan, hvað væri
verið að gera. A vegum Þjóð-
minjasafnsins er verið að vinna
að uppbyggingu selsins I Skafta-
felli. Nýlokið er viögerð á Kirkju-
vogskirkju og Auðkúlukirkju. Og
fyrst ég hef tækifæri til, langar
mig að koma á framfæri þakk-
læti, eða að minnsta kosti viður-
kenningarorðum til þeirra
sóknarnefnda, sem ég hef unnið
með. Ég hef sagt það áður, og get
endurtekið það hér, að mér finnst
bændur og sjómenn vera ráð-
þægnari en ráðherrar. Ég nefni
sem dæmi sóknina i Hvammi i
Norðurárdal og sóknina i Kirkju-
vogi I Höfnum. Þessar sóknir eru
kannski ekki bláfátækar i venju-
legri merkingu þess orðs, en þær
eru að minnsta kosti fámennar.
Þó hafa þær i rauninni lagt miklu
meira fram til varðveizlu is-
lenzkrar menningararfleifðar
en flestir eða allir aðrir. Það
eru kempur eins og Guðmund
ur Sverriss. og Jósep Borgarsson,
sem mér hefur þótt einna ánægju-
legast að vinna með. Annar er
bóndi og hinn er sjómaður. Annar
hafði forystu um endurbyggingu
Hvammskirkju, hinn stjórnaði
endurbyggingu Kirkjuvogskirkju
i Höfnum.
Næst langar mig að minnast
dálitið nánar á húsafriðunar-
nefnd og hvernig staðan er á lið-
andi stund. Ég hef lagt fram
ákveða athugun á þvi hvað gert
hefur verið i friðunarmálum, og
lika á hinu, hvað til er á tslandi af
menningarsögulega merkum
minjum. Húsafirðunarnefnd
er núna að athuga þessi gögn og
mun sfðan leggja þau fyrir
menntamálaráðherra til athug-
TÍMINN

1 þessu húsi var einu sinni starfræktur kvennaskóii, hinn fyrsti I Reykjavik. Seinna var húsið forskallaö
og hét lengi Sjálfstæðishúsið en siðar Sigtún — og munu flestir kannast við það undir þeim nöfnum báð-
um.
unar. En hér kemur það til eins og
viðar i okkar ágæta þjóðfélagi, að
við viljum gera allt i einu. Vist er
ekki neitt út á það að setja i sjálfu
sér, þótt hugur sé i okkur Is-
lendingum, en vandkvæðin við
þetta eru aftur á móti þau, að
stofnanir eins og Þjóðminjasafn-
ið. Arbæjarsöfn, Húsafriðunar-
nefnd og ýmis söfn úti á lands-
byggðinni eru i fjárhagslegu
svelti. Ég hef áður lagt á það
áherzlu og skal itreka það enn á
ný hér, að ef eitthvað á að gera af
viti i þessum málum i framtið-
inni, verður frumvarp þeirra
Þórarins Þórarinssonar og
Ingvars Gislasonar um húsa-
friðunarsjóð að ná fram að
ganga. Húsafriðunarnefnd þarf
að fá starfskraft, Þjóðminjasafn
og Arbæjarsafn sömuleiðis. Ég
legg rika áherzlu á, að embætti
húsameistara fái sérfræðing i
uppbyggingu gamalla húsa, vegna
þess að það embætti fæst ákaf-
lega mikið við gömul hús.
Ég hef stundum deilt á þetta
virðulega embætti fyrir að fara
ekki nógu góðum höndum um
menningarsöguleg og merkileg
hús, saman ber það sem ég sagði
áðan um Bessastaðakirkju. Ég er
ákaflega gramur yfir þvi, þegar
húsameistaraembættið er að
skemma verk þeirra manna, sem
veitt hafa embættinu forystu.
Þetta kunna að þykja þung orð,
en þeim til staðfestingar leyfi ég
mér að nefna Vifilsstaðahælið,
sem Rögnvaldur Ólafsson teikn-
aði og var hans mesta verk. Þetta
verk Rögnvalds er nú i raun og
veru búið að gereyðileggja sem
listrænan hlut. Ég vildi gjarna, að
við hefðum tök á að birta með
þessari grein myndir af Vifils-
staðahæli, áðuren þvi var breytt
og eftir að þvi var breytt. Menn
geta þá séð það, svart á hvitu,
hvort ég fer ekki með rétt mál.
Þetta er ekki endilega þeim
einstaklingum að kenna, sem um
málin hafa fjallað, heldur al-
mennu ástandi i landinu. Mynd-
list, i breiðustu merkingu þess
orðs, hefur i rauninni orðiö undir i
okkar iðnvædda lifsgæðaþjóð-
félagi, þar sem kapphlaupiö um
peningana hefur sett mestan svip
á allt þjóðlifið. Sú öra umbylting,
sem Islendingar hafa lifað (og
hún er orðin nokkuð löng), hefur
fáu þyrmt.
„Hvað varðar mig um
fortíðina?"
Ég veit ekki, hvort ég á að
lengja mál mitt með þvi að gefa á
þvi skýringu, hvers vegna ég fékk
áhuga á húsafriðunarmálum. Ég
kom hingað heim til Islands eftir
nám i útlöndum, sem ungur
framúrstefnumaöur — abstrakt-
málari — i kringum 1952. Siðan
stofnuðum við, nokkrir vinir og
samherjar, timaritið Birting, og
skyldi boða ný sjónarmið i listum.
Þá fór ég að lita eftir þvi, hvað við
Framhald á bls. 21
Svona lítur Sigtún út núna, og geta menn svo spurt sjálfa sig, hvor stillinn þeim þykir fegurri, sá sem
einu sinni var, eða hinn, sem nú rikir. Ljósm.G.E.
mm