Tíminn - 24.12.1974, Blaðsíða 22

22
TÍMINN
JÓLABLAÐ 1974
Urta. Sú var t!6in, aö urtan var veidd um leiö og kópur hennar, og var
kallaö uppidráp. Heldur mun sú veiðiaöferö hafa notiö lltillar viröing-
ar, enda var hún um siðir bönnuö.
Geirfugl. Þessum fallega og sérkennilega fugli útrýmdu tslendingar,
svo sem frægt er orðiö.en'það hafa þeir sér til afsökunac, að þeim mun
fráleitt hafa verið ljóst, hvaðþeir voru aö gera.
nöfn eins og Arnarstapi, Arnar
bæli, Arnarhólmi og fleiri slik. Og
það er áberandi, að ernir eru oft-
ast þaulsætnir á stöðum, sem
heita í höfuðið á þeim.
Onnur nöfn hafa trúlega afbak-
azt, sum hver að minnsta kosti,
og má þar tii dæmis nefna mörg
þeirra nafna, sem dregin eru af
hval.
Beinar fornleifarannsóknir i
þessu skyni hafa ekki enn verið
nægilega miklar, og þótt ég sé
ekki neinn sérfræöingur á þvi
sviði, þá veit ég það eins og aðrir,
að þar er hægt að fá ákaflega
mikilsverðar upplýsingar með
þvi til dæmis að rannsaka bein i
gömlum öskuhaugum. Skemmst
er að minnast fornleifafundarins i
Tjarnargötunni i Reykjavik, þar
sem bæöi rostungabein og geir-
fuglabein báru vitni um þær
dýrategundir, sem fornmenn
höfðu sér til matar, en við þekkj-
um aðeins af afspurn.
Enn er ein heimild, sem ekki er
vert að láta sér sjást yfir. Það eru
gömul lög. Rekabálkur i Grágás
kveöur svo á, að hvitabirnir og
melrakkar séu réttdræpir, þar
segir og, að veiðmaðureigi hálfan
hlut i rostungi, og þar eru ákaf-
lega merkileg ákvæði um reka.
Á fyrstu öldum Islands byggðar
hefur bæði veriö hægt aö nota sér
þann reka, sem nýkominn var á
fjörur og upp á ströndina, og eins
þann, sem var allt að þvi niu þús-
und ára og haföi verið að reka að
landinu allar götur frá lokum is-
aldar. Þessi gamli reki lá uppi á
landi, og það eru sérstök ákvæði
um eignarrétt á þeim trjám, sem
orpin eru jarðvegi.
Hvalreki og
hvaladráp
t fornsögum okkar er ákaflega
hljótt um þessa hluti. Þegar kem-
ur fram á 17. öld, er rit Jóns
Lærða, Ein stutt undirrétting um
tslands aðskiljanlegu náttúrur
Hér höfum við mann, sem byggir
á gamalli og góðri þekkingu, sem
er sjálf Konungsskuggsiá. Hann
hafnar ekki neinum viðteknum
sannindum en bætir hins vegar
mörgu við. Hann bætir viö upp-
lýsingum frá eigin brjósti, en
sjálfur hafði hann verið með
baskneskum hvalveiðimönnum
og hvalveiðirit hans stendur full-
komlega fyrir sinu. Þar koma
meðal annars fram áhyggjur
Jóns vegna þess að ,,þeir útlenzku
hvalfangarar” séu að eyða hval-
stofnum við ísland. Nefnir hann
þar alveg sérstaklega sléttbak-
inn, eða sléttiböku, eins og hann
kallar hana. Segir hann, að „þeir
útlenzku” fækki henni einna
mest. Þetta stóðst, þvi að heita
má, að sléttbaknum væri útrýmt
á Atlantshafi á þessum áratugum
og næstu öldum. Meðal þeirra
hvala, sem Jón getur um er
steypireyðurin. Hann talar um
reyðarveiðar Islendinga, og hið
sama kemur fram i ferðabók
Eggerts Ólafssonar.
Þessar veiðar fóru fram inn-
fjarða og gáfu oft tilefni til hval-
reka, sem mikið hefur verið skrif-
að um. 1 Grágás er rætt um,
hversu fara skyldi með skot-
manns hlut, þvi að menn skutluðu
hvalinn, eða járnuðu hann, eins
og þetta hét lika. Hins vegar
höfðu menn ekki bolmagn til þess
að koma þessum stóru skepnum á
land. Hvalirnir voru særðir eða
drepnir inni á fjörðum og siðan
rak þá upp. — Við höfum heimild-
ir allt fram á nitjándu öld um þessí
veiðiaðferð að járna hvalkálfa.
Svo virðist, sem veiðarnar hafi
einkum beinzt að hvalkálfum —
og törfum, en aftur á móti var
hvalkúnum oftast hlift. Menn
trúöu þvi, að hver kýr kæmi i sinn
rétta fjörð á hverju ári með kálf-
inn sinn, og það var að sjálfsögðu
mikil blessun, sem ekki mátti
með ' neinu móti brjóta af sér.
Reyðarhvölum fer ekki að
fækka hér i Atlantshafinu fyrr en
á nitjándu öld, eftir aö sprengi-
skutullinn hafði verið fundinn
upp. Eftir það var þess skammt
að biöa að hvalir hættu að ganga
hér inn i hvern fjörð.
Hvalspik til
Ijósmetis
En Jón lærði getur frætt okkur
um fleira. Þegar gluggað er i rit
hans, rekst maður á nafnið sand-
lægja, og kemur það lika fyrir i
Snorra-Eddu. Jón lýsir þessum
hval mjög vel og sýnir mynd af
honum. Hér virðist vera komin
tegund, sem lengi er búin að vera
útdauö i Atlantshafi, en tórir enn
við austanvert Kyrrahaf, og er
kallaöur gráhvalur á enska
tungu. Beinaleifar hvals þessa
eru þekktar i Evrópu allt frá þvi
um 500 eftir Krists burð, og hann
hefur áreiðanlega verið i hafinu
hér við land á 17. öld.
Til er heimild um þennan
hval frá Nýja Englandi siðan
snemma á 18. öld, en hún er
hvergi nærri eins greinargóð og
lýsing og mynd Jóns lærða.
Sandlægjan, sem Jón lærði
nefnirsvo, gekk inn á grunnsævi,
og hann sker sig frá öðrum
reyðarhvölum að þvi leyti, að
hann lifir ekki á krabbadýrum i
svifi, heldur botndýrum, og rótar
mjög upp sjávarbotninum til þess
að ná i þau. Þetta hafa þeir vitað,
gömlu mennirnir, og þvi gefið
honum nafnið sandlægja, eöa
sandæta, sem lika er þekkt.
Hvalveiðar voru að nokkru leyti
sambærilegar við oliuævintýrið á
okkardögum.Spikiö var ákaflega
mikið notað til ljósmetis, einkan-
lega eftir að kom fram á nitjándu
öld.
Fuglabyggðir
við Breiðafjörð
Breytingar á sjófuglastofnum
hafa i sumum tilvikum verið
mjög miklar, i öðrum litlar. Þetta
fer að langmestu leyti eftir þvi,
hve auðvelt hefur verið að komast
að fuglabyggðunum. Fuglar, sem
verpa við opið haf eða i háum
fuglabjörgum, hafa yfirleitt veriö
óhultari en þeir sem urpu i sæmi-
lega aðgengilegum stöðum, eins
og til dæmis Breiðafjarðareyjum.
Til eru heimildir um Breiða-
fjarðareyjar i sýslulýsingum
Barðastrandasýslu frá miðri 18.
öld og enn fremur i sóknarlýsingu
séra Ólafs Sivertsen i Flatey á
Breiðafirði frá þvi um 1840.
Sjálfur hef ég svo gert athugan-
ir á stofnstærð ýmissa fugla á
þessum slóðum nú alveg nýlega,
eða nánar til tekið 1973. Með
samanburði við þær heimildir,
sem ég hér hef nefnt, og nokkrar
fleiri, hef ég komizt að þeirri
niðurstöðu, að snemma á
nitjándu öld hafi margir sjófugla-
stofnarnir á þessum slóðum verið
komnir niður i lágmark vegna
margra alda ofnýtingar. Þegar
Ólafur Sivertsen skrifar lýsingu
sina á Flateyjarhreppi nálægt
1840, telur hann vera þrjár ritu-
byggðir i hreppnum, og eftir nýt-
ingunni að dæma hafa einstak-
lingarnir verið orðnir iskyggilega
fáir, liklega svo sem þrjú hundruð
pör. Til samanburðar má geta
þess, að nú skipta riturnar á þess-
um slóðum mörgum þúsundum.
Sama er að segja um skarfinn. 1
sóknarlýsingu fyrir Stað i Reyk-
hólasveit, sem skrifuð er um
sama leyti og lýsing Flateyjar-
hrepps, er getið um sker eitt, er
einu sinni hafi heitið Skarfasker,
en heiti nú Kirkjusker. Segir það
sina sögu. Og nytjarnar voru
meðal annars nokkrir svartbaks-
ungar og fáeinir skarfsungar.
Þetta er harla ólikt þvi, sem nú
er. Nú eru þarna mörg rituvörp
og stór, margar skarfabyggðir,
þar sem fyrst og fremst er topp-
skarfur, en honum fer ekki að
fjölga að ráði fyrr en á allra sið-
ustu árum. Hann fer ekki að
verpa á 'flestum þessum stöðum
þarna fyrr en i kringum 1950. —
Það virðist sem sagt liggja nokk-
uð ljóst fyrir, að um verulega of-
nýtingu hafi verið að ræða þarna
fyrr á öldum.
Afgömul aöferð að
veiða sofandi fugla
Okkur er tamt að lita á nýtingu
, sjófugla hér við land sem ákaf-
lega meinlausan hlut, sem orðinn
sé mjög hefðbundinn og hafi
eiginlega alltaf viðgengizt. En
það er ekki vist, að hefðin sé eins
mikil og við viljum vera láta, og
allra sizt að veiðin hafi alltaf ver-
ið i sömu skorðum, til dæmis á
þeim árum, þegar hungrið svarf
sárast að þjóðinni. Við vitum, að