Tíminn - 24.12.1974, Blaðsíða 50

50
TÍMINN
JÓLABLAÐ 1974
Benedikt Gislason frá Hofteigi:
• •
Or æf a-
byggðin
SENNILEGA rná trúa þvi, að
skip sigli upp aö suðausturströnd
tslands litlu eftir 870. Tveir menn
eru sagðir þarna á ferð, sinn á
hvoru skipi með skipshöfn. Hvort
skipin hafi verið fleiri og tilheyrt
þessum mönnum og samflota, er
nú ekki vitað, en vel má það hafa
verið. Þeir, sem fyrir skipunum
ráöa og nefndir eru til, eru fóst-
bræöur frá Noregi, og hafa stund-
að vikingu, rænt á irlandi, þar á
meðal fólki, sem þeir hafa nú
meðferðis og kalla þræla. Annar
maðurinn heitir Leifur, og það
má trúa þvi, aö hinn heiti Alfur
þvl það er titt, að svo heiti Norð-
menn.
Þessir menn ætlast mikið fyrir,
hefja byggð á íslandi og gerast
þar konungar, og hafa forvitnazt
um landshagi þar áður, og
kannski rænt i byggðum. Þeir
vita, að hér er kristið, siðsamt og
vopnlaust fólk, svo þetta er létt
verk fyrir vopnaða vikinga, sem
litt bera virðingu fyrir lifi, manna
jafnt og dýra, og enn minni virð-
ingu fyrir eignarrétti og hafa ekki
önnur lög en sin eigin og trúa á
tréguði. Þeir þykjast þó ekki litlir
fyrir sér og rekja ætt sina til sins
æðsta guðs, sem þeir kalla Óðin,
og hafði verið fornkonungur i
Skandinaviu fyrir meira en 1000
árum, kominn austan úr Asiu.
Nú ætla þessir konung-ættuðu
menn að gerast konungar á Is-
landi og bæta nú við nöfn sin.
Leifur þykist mikill af vopnum
sinum og nefnir sig Hjörleif, en
Alfur vill minna á uppruna sinn,
hina goðbornu konungsætt á
Norðurlöndum, er kölluðust Yng-
lingar, og kallar sig nú Ingólf. 1
þessu máli fylgjum við honum lit-
ið eitt. Hinn verður að eiga sig,
enda varð hans saga stutt, en þó
nóg i kostulega lygasögu, sem all-
ir trúa.
Ingálfur lendir skipi sinu viö
fjallhöfða nokkurn, er gengur út i
sjóinn fram undan háu fjalli i
nokkurri fjarlægð. Við verðum að
hafa það, að þessi höfði er siðan
kallaður Ingólfshöfði, þvi að fljótt
var nafninu breytt i Ingólf og
verður lika að hafa það. A þessum
höfða er mest útsýn til mikilla
landa, sem gefst á tslandi, og er
þó önnur nærri slik, af Ingólfs-
fjalli i Olfusi, sem reyndar er
kennt við þennan sama mann.
Þessi viðlendu héruð eru afarfrið,
borðar miklir með háf jöll að baki,
fögrum daladrögum skorin, skógi
skrýddum. Þetta landslag nær
austur að Horni og vestur að
Höfðabrekkuheiði. Sjálfur er
höfðinn setinn af fuglageri, mörg-
um tegundum, og er sjálfsagt si-
grænn, sumar og vetur, eins og
Skrúðurinn I Fáskrúðsfirði, af
áburði, sem fuglarnir gefa, og
sauðurinn margur, eins og i
Þórisdal.
En nú er þetta undarlegt, þegar
farið er að segja þarna frá lönd-
um miklu siðar og geta um Ingólf,
þá heitir i þessu marki Horna-
fjörður, og þar er nú skorinort
sagt frá byggð I landinu, en
mennirnir heita bara Papar og
eru kristnir, trúa ekki á Óðin,
hvað þá að þeir séu út af honum
komnir. Söguna varðar ekkert
um þá, þvi að goðbornu mennirn-
ir eiga söguna. Svosannasti
þessari sögu, að þarna er bær við
höfðann, sem heitir Eyrarhorn, g
á höfðann til að byrja með. Slit-
rótt er á það minnzt, að þar var
kirkja, og þá fer mann að gruna
það, að höfðinn heiti Eyrarhorn,
og f jörðurinn Hornafjörður af þvi
að liggja á milli Horns og Eyrar-
horns.
Þetta er nú reyndar meira en
fjörður. Þetta er mikill flói, sem
verður á milli þessara horna, en
eigi að siður heitir þessi flói
Hornafjörður, og fram á þennan
dag heita þeir Hornfirðingar, sem
i þessu marki búa, er verður á
milli Hornanna.
Þetta er auðvelt að sanna. Það
hefur geymzt bréf frá þvi um
1245. Þá skipar Sæmundur Orms-
son i Svinaíelli um almennings-
fjörur i Hornafirði.meðferð reka-
hvala og viðurlög. Hefst það
þannig: ,,Þetta er skipan
Sæmundar Ormssonar um al-
menning i Hornafirði, að land og
fjöru skulu helga þritugt föðmum
af út að meðalflóðum, þaðan frá
er efst flæðir.”
Siðan segir um tiðindin af hval-
rekanum ,,Sá bóndi skal skera
kross, er fyrst er sagt. Skal hann
bera hver frá sér, þar til hann
hefur farið allt þetta takmark.
Fara skal kross nætur og daga, ef
eigi tálma ófær veður eða vatna-
vextir. Til skal hverr bóndi kom-
inn áður 2 dægur sé liðin frá þvi
að hann spyrr o.s.frv..”
Hér er það fullljóst, að þetta
Hornafjarðartakmark er á milli
Hornanna, svo sem sagði, og full-
ljóst, að hið vestra heitir Eyrar-
horn. Þar er þá komin spekin um
Ingólf, sem við höfum svo vel i
heiöri, en rétt er að geta jiess, að
hann gerðist smákonungur við
Sund við Faxaflóa, og fer litlum
sögum af honum, þvi að enn
þurfti aðra sögu að segja, og hylja
það, sem er rétt.
Landið upp af Eyrarhorni er
viðlent. Það liggur milli tveggja
fljóta er bæði heita Jökulsá, nú
Núpsvötn og Jökulsá á Breiða-
merkursandi. Fram i það skagar
hátt fjall, langt til ofan að Eyrar-
horni. Við vitum ekki hvað það
heitir I þá tið, seinna er það kallað
Hnappavallajökull. Það eru um
30 km. frá Eyrarhorni norður i
fjöllin, sem liggja vestur af þessu
fjalli, og mótar þar fyrir dal, er
liggur inn með fjöllunum, noröan
þessa stóra fjalls. Þetta land til-
heyrir Austfirðingafjórðungi, og i
goöaskipuninni verður þar eitt af
þremur höfuðhofum Austurlands.
Hin eru á Hofi i Vopnafirði og
Valþjófsstað i Héraði, og nú er
það undarlega við söguna að
þetta landsvæði fær naínið Litla-
Hérað, og heldur þvi langa stund.
Höfuöbólið hét Svinafell.
Hér þarf ekki' að segja söguna
af Svlnafellsgoöum. Flosi
Þórðarson er vel þekktur, en
hann hélt goðorðið um árið 1000.
Afkomenda hans getur ekki, en
frændur hans héldu goðorðið, og
var siöastur Ormur Ormsson, er
drukknaði i Noregi 1270, og sið-
astur allra islenzkra goða gekk
Noregskonungi á hönd. Eftir það
er litt frá Svínafelli sagt, en
kirkja var þar sett 1179, sem þó
hefur staðið skamma stund,
þ.e.a.s. hafi þessi Svinafells-
kirkja ekki verið byggð i Sand-
felli, en stutt er á milli þeirra
bæja, og gat Svinafells-goði átt
Sandfell.
En það er annar bær á þessum
tima, sem brátt verður voldugri
en Svinafell. Það er Rauðilækur.
Þar stendur höfuðkirkja Litla-
Héraðs. Gamall máldagi er til frá
Rauðalæk. Hann er gefinn út I
Fornbréfasafni I po. 44 og settur
við ár 1179. Ég get ekki rengt það.
Hann er gamall, settur fyrir lok
Staðamála, þvi að kirkjan á allt
land, en samt er það bóndi, sem
heldur presta til að þjóna. Þetta
ár, 1179, er vitað, að Ormur Jóns-
son eldri Svinfellingur bjó á
Rauöalæk. En máldaginn segir:
„Mariukirkja sú, er stendur i
Rauðalæk, á heimaland allt og
hlaðnaholt, Langanes og Bakka
með öllum gæðum. Eyrar allar,
er Hólum hafa fylgt, þrjá hluti i
Ingólfshöfða, en tvo hluti á sá, er
býr á Eyrarhorni. Kirkjan á hálfa
veiði, segir þar. Hún á engjateig i
Gengishólum, 30hrossa skal hafa
I Krossholtslandi frá Rauðalæk,
vetur og sumur, 15 yxna, gam-
alla, i Hólaland, 40 geldinga, ann-
ars hndr. i Fjallslandi, þriðji af-
réttur er á Kvíármýrum. Skóga
alla þá, sem eru út frá Sauðabóls-
skógi, til skógs þess er fylgir
Skammsstöðum. Einn skógar-
teigur er inni á dal i Jökulsfelli.
Ostgjald af öllum bæjum um allt
Hérað, milli Breiðársands og
Lómagnúpssands. Kirkjan á 15
kýr og 5 kúgildi á geldum naut-
um, 90 ær og 5 kúgildi I geldum
sauðum, 12 hndr. i metfé, 50 hndr.
i messuskrúða, og er allt til virt.
Þing þau, sem eru á milli Graf-
brekku og Jökulsár og kirkjuti-
undir, nema frá Sandafelli, liggja
til staðar að Rauðalæk . . . Sú er
afvinna af fé þessu að hafa skal 2
presta og djákn . . . Kirkja á fjöru
milli Kviár og Hamraenda, hálfa
viö Sandfellinga. Aðra fjöru á hún
ein, fyrir sunnan Kviá til Ein-
angra. Þriðju fjöru á hún fyrir
Eyrarhorni.”
Þannig er búið að skipa kirkju-
málum á Rauðalæk fyrir 1200, og
er næsta merkilegt, að kirkjan á
allan staðinn. Samt er goðorðs-
staðurinn Svinafell enn i sinu
veldi.
Það er ástæða til að minnast
Rauðalækjar að nokkru. Land-
Uppgröftur og rannsóknir að Gröf i öræfum