Tíminn - 24.12.1974, Side 23

JÓLABLAÐ 1974
TÍMINN
23
Triilega hefur hvitabjörninn veriö landlægur hér, þegar landnámsmenn komu, þótt fljótlega muni hon-
um hafa veriö útrýmt, eins og um er rætt i þessu viötaii.
fyrrum viðgekkst svokallað uppi-
dráp á útselnum. Þá var urtan
veidd um leið og kópurinn. Þá var
það og stundað að veiða lundann
með unganum (kofunni), sam-
kvæmt frásögn Eggerts Ólafsson-
ar, og menn veiddu æðarfugl með
hinum fjölbreytilegustu aðferð-
um allt fram um aldamótin 1800.
Ekkert af þessu þykir nú lengur
sæmandi. Fullorðnar súlur og
fullorönir skarfar voru lika veidd
eftir þvi sem til náðist. Það var til
dæmis mjög stundað að rota sof-
andi skarf að nóttu til, og súlan
var tekin sofandi úti á sjó. Þetta
var hægt vegna vegna þess, að
bæði súlan og skarfurinn sofa
fast, gagnstætt þvi sem er um
flesta aðra fugla, og menn hafa
fyrir löngu lært að notfæra sér
þennan eiginleika þeirra. Þannig
hafa til dæmis Indiánar i Norður-
Ameriku veitt sofandi skarfa frá
ómuna tið.
Við höfum ekki enn tök á þvi að
fylgjast nákvæmlega með
breytingum á fuglastofnum, en
svo mikið er vist, að allmargir
þeirra hafa verið i vexti, að
minnsta kosti i eina öld, og likleg-
asta skýringin er sú, að þeim hafi
fyrst fækkað hægt og hægt, lengi,
þangað til eftir voru tiltölulega
litlir stofnar á stöðum þar sem
menn áttu erfitt með að komast
að þeim. Þegar svo efnahagur
þjóðarinnar fer að batna, og
mennsækja ekki eins gráðugt eft-
ir fuglinum, fer honum að fjölga,
einkum þó þegar ýmsar úteyjar
og annes fóru i eyði og nýtingin
minnkaöi af þeim sökum. Og enn
heldurnýtingináfram að minnka,
eftir þvi sem þjóðfélagið breytist.
Þessum dýrum
höfum við útrýmt —
með annarra aðstoð
— En vitum við ekki um ein-
hverjar dýrategundir, sem við
höfum beinlinis útrýmt, — að
undan skildum geirfuglinum okk-
ar fræga?
— Jú. Við skulum telja hvita-
björninn með og byrja á honum.
Svo kemur rostungurinn, þá
sandlægjan hans Jóns lærða, sem
við útrýmdum i bróðurlegri sam-
vinnu við aðrar þjóðir, og ef til
vill fyrir þeirra tilstilli. Aðrir
stofnar hafa komizt i mikla hættu,
og má þar til nefna sléttbakinn,
sem næstum hefur verið útrýmt,
og hefur enn ekki rétt við eftir
þær búsifjar sem honum hafa
verið veittar.
Það er eftirtektarvert, að geir-
fuglinum útrýmum við árið 1844,
einmitt þegar sjófuglastofnar við
Island eru i hvað mestri lægð, en
hitt ber okkur að hafa i huga, eigi
að siður, að fleira kom til en nýt-
ing Islendinga einna. Fiskimenn
frá Bretlandseyjum og viðar
sóttu mjög að sjófugli við íslands-
strendur og notuðu hann sem
matarforðabúr. Og eldsumbrot
við Geirfuglasker neyddu fuglinn
til þess að verpa nær en hann
hafði áður gert, en fyrir vikið var
hann að sjálfsögðu auðteknari
bráð. Þannig hjálpaðistmargt að.
— Hvernig stendur á hinni
gifurlegu fjölgun máva á siöustu
árum?
— Sérfræðingar hafa deilt
nokkuð um það, hvort breytingar
á atvinnuháttum, landbúnaöi og
fiskiveiðum, valdi hinni miklu
fjölgun mávanna, eða hvort
breytt nýting á þessum fugli er
hér einnig aö verki. Um þetta skal
ég ekki dæma, en vist er um þaö,
að hvort tveggja hefur átt sér
stað. Nýtingin hefur gerbreytzt
og stórar fiskvinnslustöðvar hafa
skapað fuglinum margfalda
möguleika til fæðuöflunar miðað
við það sem áður var. Hitt getur
lika vel verið, að fjölgun máva sé
ekki annað en liður i þeirri al-
mennu fjölgun sjófugla, sem ég
gat um hér að framan, — þeirra
fugla, sem ekki eru lengur nýttir.
Orsakirnar
geta verið margar
— Getur ekki verið vandi að
greina á milli áhirfa mannsins á
viðgang dýrastofna, og svo hins,
sem kalla mætti ,,óviðráðanlegar
orsakir”?
— Jú, það getur einmitt verið
ákaflega erfitt. Þar ber okkur
fyrst og fremst að hafa i huga, að
við erum ekki einir i heiminum.
Jafnvel þótt þvi sé slegið föstu, að
maðurinn hafi haft áhrif á vöxt —
eða fækkun — einhverrar dýra-
tegundar, er ekki þar með sagt.
að þau áhrif hafi gerzt hér á landi.
Það hafa til dæmis orðið gifurleg-
ar gróðurfarsbreytingar viða i
Evrópu, einmitt á þeim stöðum,
þar sem islenzkir farfuglar hafa
vetursetu eða fara um. Alkunna
er, að loftslagsbreytingar verða i
náttúrunni á löngum tima og auk
þéss einstök stóráföll.
Um 1930 eyddist marhálmur
mjög við Islandsstrendur þótt
ekki hyrfi hann alveg. Þessu olli
sjúkdómur, sem kom upp i
marhálminum suður i Evrópu og
breiddist mjög ört út og eyddi
þessari tegund á stórum svæðum,
allt frá Norður-Afriku og til
Islands.
Litill vafi er á þvi, að þetta hef-
ur haft i för með sér mikla röskun
á islenzka álftastofninum, en hún
notar marhálminn ákaflega
mikið, og óliklegt er annað en að
það hafi mikil áhrif á lifnaðar-
hætti álftarinnar, þegar hann
minnkar svo mjög sem her varð
raun á.
Margæsin eða prompan, sem
fer hér um haust og vor, er með
fram Vestur-Evrópu á veturna og
verpir i Norður-Kanada og á
Norður-Grænlandi. Margæsin lif-
ir nær eingöngu á marhálmi, og
henni fækkaði gifurlega, þegar
marhálmurinr, varð fyrir áfall-
inu.
Þetta er dæmi um einstakt stór-
áfall i náttúrunni. Þau geta auð-
vitað alltaf orðið, þegar minnst
varir, og það er langt frá að allar
náttúrlegar breytingar geri boð á
undan sér. Hvað myndum við
gera, ef allt i einu kæmi upp bráð-
ur sjúkdómur i þorskinum?
— Hvað er að segja um heiða-
gæsina okkar frægu?
— Um hana vitum við talsvert,
núorðið. Við vitum, að fyrr á öld-
um voru heiðagæsirnar i Þjórsár-
verum reknar hundruðum saman
i stórar réttir, þegar þær voru i
sárum, og drepnar. Er enginn efi,
að þessi veiðskapur hefur verið
stundaður öld fram af öld.
Um 1700 hefur heiðagæsinni
fækkað svo mjög að menn hætta
að nýta hana. Siðan nær stofninn
sér ekki á strik fyrr en nú á sið-
ustu áratugum, og enn má búast
við að heiðagæsinni kunni að
fækka aftur hreinlega af núttúr-
legum orsökum.
Slikar langtimabreytingar geta
oft verið þannig, að erfitt sé að
segja, hvað er manninum að
kenna. Menn hafa til dæmis gizk-
að á, að fjölgunin á heiðagæsinni
okkar stafi af breyttum búnaðar-
háttum i Skotlandi, þar sem nú er
farið að rækta miklu meira af
byggi en áður. En heiðagæsin
heldur sig mjög á þessum ökrum
á veturna, og kemst nú af með
miklu skemmri ferðir en áður.
önnur gæsategund hér á landi
er grágæsin. Hún heldur sig aðal-
lega á láglandi. Henni hefur lika
fjölgað að undan förnu, og margt
bendir til þess að það eigi lika
rætur að rekja til breytinga i
landbúnaði.
Hreindýr og minkur
eru dæmi um innflutn-
ing af ásettu ráði
Aukning á dýrastofnum verður
með ýmsu móti. Þar getur verið
um að ræða bæði viljandi og óvilj-
andi innflutning, eins og við vor-
um að segja i upphafi. Við höfum
flutt inn mýs ogrottur og fjöldann
allan af skordýrategundum.
Hreindýr voru flutt til landsins
um 1780 til viðréttingar efnahagn-
um, en landsmenn voru heldur
ófúsir að stússa við hreindýr.og
innan skamms voru þau lögzt út.
Leið þá ekki á löngu unz þau voru
talin hinar mestu óþurftarskepn-
ur vegna þess að þau spilltu
fjallagrösum. Annars er hægt aö
kynnast viðhorfi Islendinga til
hreindýranna með þeim einfalda
hætti að lesa lög um friðun þeirra.
Með þvi er lika hægt að geta sér
nokkuð til um fjölda þeirra.
Það smá-dregur úr friðuninni
þangað til svo er komið, að þau
eru orðin með öllu friðlaus. Um
1840, ei siöustu hömluninni rutt úr
vegi. Eftir það mátti veiða þau
eftirlitslaust, og gera veröur ráð
fyrir, að stofninn hafi verið kom-
inn i hámark hvað fjöldann snert-
ir, þegar öllum hömlum er af létt.
Upp úr þessu fer hreindýrum að
fækka og gekk svo allt fram á
áratuginn 1930-40. Voru þau þá út-
dauð bæði i Þingeyjarsýslu og á
Reykjanesskaga, þrátt fyrir
margvislegar friðunartilraunir,
sem gerðar höfðu verið á liðnum
áratugum. Það litur þvi út fyrir
að annað en veiðin ráði stofnstærð
hreindýra, og er liklegast að það
séu beitarskilyrðin.
Ef við. hins vegar, viljum taka
dæmi um röskun á dýralifi, er
nærtækast að nefna minkinn.
Þegar hann hafði verið fluttur til
landsins. og var lagztur út, varð
fljótlega mikil röskun á fuglalifi
hér á landi og margir óttuðust
eyðingu heilla fuglastofna. Nú ber
þess að visu að geta, að við höfum
ekki i höndum neinar órækar
sannanir fyrir þvi að minkurinn
hafi fækkað fuglum i stórum stil.
Þó að fuglum fækki stórlega þar
sem minkur tekur sér bólfestu,
geturþað alveg eins stafað af þvi,
að þeir hafi flúið varginn og setzt
að annars staðar Hér er þvi að
Minkurinn er duglegt veiöidýr, og hefur nú þegar valdið verulegri röskun á luglaltfi hér a landi, pott
ósannað sé aö visu, hvort hann hefur beinlinis valdið fækkun fugla. Og minkurinn veiðir fleira en fugl.
Hann heldur sig mjög meðfram ám og vötnum eins og kunnugt cr, og drepur fiska sér til matar.
Minkarnir hér á myndinni höfðu gerzt all-áleitnir viö laxaseiði I Elliöaánum — og goldið fyrir það meö
lifi sinu.