Tíminn - 24.12.1974, Qupperneq 37

iifiiBaasi
iiSnuin
TIMINN
JÓLABLAÐ 1974
JÓLABLAÐ 1974
TIMINN
Eggert ólafssyni fannst Mývatnssveit svört og Ijót ásýndum
Hér mun veröa fjallaö um
skáldin og landiö.
Frá þvi fyrst var fariö aö yrkja
hér ættjaröarkvæöi fyrir alvöru,
en þaö geröi sá ágæti maöur sr.
Einar I Eydölum, hafa gæöi
landsins veriö yrkisefni, ekki síö-
ur en fegurö þess:
En móöurjörö er mér svo kær,
mig hefur langaö, guö minn
skær,
aö geta þess allra gæöa,
sagöi þjóöskáldiö eystra. Slfkar
náttúrulýsingar náöu seinna
hámarki sinu I Búnaöarbálki
Eggerts ólafssonar. Hann haföi
matarást á landinu og kvaö svo:
Guö hefur margt til matarbóta
mönnum gefiö á landi hér.
Lýsingar á landi og þjóö og
samskiptum þeirra voru hvergi
reistará svo traustum rökum vis-
indanna og á svo tilþrifamikilli
list eins og I kvæöum Eggerts
Ólafssonar og Jónasar Hall-
grlmssonar.
Sjálfsagt hefur Eggert veriö
þeirra meiri náttúrufræöingur, —
hann var þar hundraö árum á
undan slnum tlma, en Jónas hefur
veriö stórum betra skáld og hug-
Ijúfara, fyrst og fremst feguröar-
innar skáld.
En jafnvel hjá þessum önd-
vegismönnum gat skoöanamun á
landinu brugöiö til beggja skauta.
Eggert þótti Mývatnssveit svört
og ljót ásýndum, og islenzkir
stjórnmálamenn fluttu Alþingi
burt af Þingvelli, af þvi að þeim
þótti staöurinn ljótur og óvistleg-
ur. 1 öllu talinu um list og fegurö-
arboðskap Fjölnis gleymist þaö
oft, aö ein höfuökenning hans var
um nytsemina. Jónas kvað ekki
einungis um „landiö loftháa — og
ljósbeltaða”, heldur lika um
nauðsyn „sterkra stórvirkja” og
um afl fossanna, og hann geröi á-
ætlanir um iðnfyrirtæki.
Mér er til efs, að nokkurt yrkis-
efni úr islenzkri náttúru sé vold-
ugra en landið, sem ris úr úthaf-
inu I tign sinni eða dýrö. Skáldin
hafa ort ágæt kvæöi um landsýn-
ina frá fyrstu tiö og til Hannesar
Hafsteins, sr. Matthiasar og
Daviös frá Fagraskógi, og mótað
hana ýmislega:
Sr. Matthias segir:
ættbyggö, er sýnist nú úfin og
ljót,
andi minn bræöir þinn jökul
og grjót.
Davlð kvað:
Ástum og eldi skirö
óskalönd birtast mér.
Hvillka drottins dýrö
dauölegur maöur sér.
Halldór Laxness segir i oröstaö
söguhet ju:
— Ég hef staðið til hlés i kuggi i
sporum þeirra veöurbitnu sjó-
ræningja af Norvegi, sem lengi
létu undan drlfast fyrir veörum i
hafi, uns alt i einu uppris þessi
mynd. Það er ekki til ægilegri
mynd en tsland sem þaö rls úr
hafi, segir hann.
Þessir sjóræningjar af Norvegi
fluttu meö sér út I óvissu ævin-
týrsins i úfnu úthafi: nýja skipa-
tækni og nýja pólitik og arfleifð
gamals kveöskapar. örlög þess-
ara einkenna uröu nokkuö ólik i
hinu nýja landi þeirra. Skipa-
kosturinn gekk úr sér eða breytt-
ist. Pólitikin tók hamskiptum i
nýrri merkilegri löggjöf, en kveð-
skapurinn reis i nýjar hæðir af
gömlum grunni. Siöan kom sú
sagnaritun, sem við höfum nú
enn, og flestir fræðimenn hafa um
langt skeið talið verk höfunda,
sem heföu veriö skáld en ekki
sagnaritarar, þó að margt sé ó-
ljóst og óráöið I þeim skrifum.
Um þessa höfunda veröur ekki
rætt um hér, þó að það sé girni-
legt aö skoða einnig sagnaritar-
ana og landið, og þaö hefur, að ég
held, ekki veriö gert I samfellu.
Skáldin og haf ið
Hinir nýju Islefndingar ortu
snemma um landiö, en helzt ortu
þeir um hafið. Siöan hefur saga
Islendinga veriö sagan um hafið.
1 skáldakvæöum heitir hafið t.d.
brautland báru, hlýrvangur og is-
heimur og dynskógur dorgar.
Báran er blóöughadda — og á-
þekk mynd kemur löngu seinna
hjá Jóhanni Sigurjónssyni — og
báran heitir himinglæfa, dúfa
drafnar og er súgandi, hvitfölduð,
hrynföxuö eöa sólgáruð.
Þetta orðafar skáldamálsins
lifirlengi góöu lifi I rimunum, eflt
eöa útþynnt á vixl. Jafnvel þegar
höfuöóvinur rimnanna, Jónas
Hallgrimsson, kveöur formanns-
visur sinar, notar hann enn orö
eins og máva-miö, mardöll og
þorskaleiö og hann kallar skipiö
ölduljón eöa rangajó og gnoð. Það
er svo undarlegt hvað máliö getur
stundum veriö manninum mátt-
ugra I skáldskap. Hjá sr. Matthi-
asi var hafið ennþá riki Dumbs,
og hann heyrir hræsvelgs hjaön-
ingavig i hafisvalki um haust. Sr.
Matthias kallar skipiö súö og unn-
arjó og Einar Benediktsson lætur
„knörrinn leika, velta súöavöng-
um”, og enn kallar Tómas Guö-
mundsson skipin sævarins fáka.
1 þessu skáldamáli um hafiö er
ekki mikiö af fallegum náttúru-
lýsingum, en þær sýna, hversu
máttur hafsins var mikill i hjarta
skáldanna og i baráttu fólksins.
Þegar hafinu sleppir, eru nátt-
úrulýsingar fornskáldanna oft
aukaatriöi eða utan viö eöa til
stuönings einhverju öðru, sem er
meginmáliö. Samt er margt i
þeim i ljómandi litum, eöa I form-
fögrum linum, og þó alla jafna i
hófsemi oröanna. Þessar náttúru-
lýsingar skáldakvæöanna eru á-
þekkar þeim forna laufaskuröi og
litlum, skritnum dýramyndum,
sem oft skreyta spássiur og upp-
hafsstafi gamalla handrita utan
viö eöa innan um meginmáliö.
Fornt skáldamál er furðulegur
grasgaröur. Gildi þess og fegurö
— þegar hún er til — er fólgin i
mótun einstakra mynda i umgerð
hvers háttar. Oröaforöi þess er
miklu meiri um mannfólkið og
einkenni þess — hreysti karla og
fegurö kvenna — en um náttúruna
umhverfis fólkiö. Allur þorri
oröaforðans um landið er af ein-
hverjum toga misjafnlega merki-
legra og skemmtilegra goösagna.
Landiö hét jörmungrennd eöa
miðgaröur eða hold móöur mellu-
dólgs, eða fljóö ómars eða elja
Friggjar.
En þaö heitir lika fallegum orö-
um eins og storö, jarðriki og ljóö-
heimar. Sum oröin lýsa vel land-
fegurö og landgæðum, en snjöll
nýyrði verða ekki algeng þegar á
liður. Landiö er heimur og byggö,
fold og frón, mold og mörk og
kostir gróandi, breiöfeldur, hjarn
og snægrund.
Sambúð lands
og þjóðar
I nöfnum Landnámu eru ýmis
orð, sem segja nokkuð af sambúö
lands og þjóðar og af nytjum
landsins. Ár heita Laxá, Urriöaá
og Fiská. Staðir heita Akrafell og
Hrisateigur, Mávahliö og Alfta-
ver, eða þá Reykjavik og Reykir,
Laugardalur og Varmalækur. Svo
eru nöfn, sem menn viröast hafa
gefiö i gleði hjarta sins yfir landi,
þar sem þeir undu sér vel: Skrúö-
ey, Unaösdalur, Sunnudalur og
Sólheimar.
Þrátt fyrir skáldskap og skrúð-
mikil nöfn fundu Islendingar
snemma til þeirra sérkenna
landsins, sem voru hörö og erfiö
viö aö búa. Þeir sögöu þá stund-
um aö landiö eöa hafið væri ljótt,
ortu um ljót él eöa ljótar leiöir og
sögðu, að leiö erumk fjöll eða
kjörtuðu um þokuna.
Svo gátu skáldin einnig ort um
vorlangan dag og gróandi jörö og
hunangsilm úr moldinni. Þessi
orðaforði er mikill og merkilegur
frá sjónarmiöi orösögu og brag-
fræöi, — einnig um skilning
skáldanna á landinu, en frá sjón-
armiöi hreinnar listar er ýmislegt
af þessu minna virði. En vel gæti
ég trúaö þvi, aö einhvern tima
mætti halda ráöstefnu eða sýn-
ingu, sem héti: íslenzkan og ís-
lendingar — samskipti máls og
manns i 11 hundruð ár.
1 Landnámu eru nokkrar visur,
sem ætlað er aö sýna afstööu
skálda til hins nýja lands. 1 einni
þeirra segir Styrbjörn nokkur,
aö:
allt er ömurlegt (eöa
amorlegt)
útnoröur I haf,
frost og kuldi
feikn hvers konar.
önnur er eignuö Hallsteini
Þengilssyni, er hann sigldi af hafi
og frétti andlát fööur sins:
Drýpur Höfði,
dauöur er Þengill,
hlæja hllöir
viö Ilallsteini.
Vilhjálmur Þ. Gíslason, fyrrv. útvarpsstjóri:
SKÁLDIN
OG
T ANDTD
|j/i 1 1LFIU
Þorsteinn Erlíngsson orti um Gullfoss, Sigrlöur I Brattholti háði langa baráttu hans vegna, en Páll
Melsteö, sem eitt sinn átti hann, fór aldrei aö skoöa hann.
Engar sönnur verða nú færöar
á svo fornan uppruna visnanna,
sem Landnáma ætlar, en samt
sýna vísurnar náttúruskoðun
skáldanna á fyrstu timum lands-
byggðarinnar.
Það voru annars ekki ljóðskáld-
in, sem fyrst hófu frásagnir af
sambúö lands og þjóöar. Það var
söguritunin sem geröi þetta.
Upphaf íslenzkrar
vistfræöi
Ég ætla að drepa á eitt dæmi til
viöbótar visunum, sem ég nefndi
og varðar forna skoðun á sam
skiptum lands ogþjóðarÞaö er sú
alkunna saga Landnámu um Þór-
ólf smjör. Þegar hann og félagar
hans koma heim til Noregs úr Is-
landsferð og menn spuröu um
landiö, lét Flóki illa yfir, Herjólf-
ur sagöi kost og löst, en Þórólfur
kvað drjúpa smjör af hverju strái
i landinu. Sagan hefur auðvitað
veriö véfengd og visast réttilega.
Allt um það sýnist mér hún
merkileg, hvort sem hún er feng-
in úr gamalli munnlegri gleymd
eöa úr erlendri bókvisi. An ein-
hvers skynsamlegs tillits til
munnlegra erfðaheimilda veröur
islenzk sagnaritun misgömul og
kvæöin ekki skirö.
Um frásögn Landnámu af Þór-
ólfi smjör er það að segja, aö hún
er bæöi falleg saga og góð sagna-
ritun, þó að hún standist ekki öll
þau sagnfræði, sem menn hafa nú
fengið frá t.d. Ranke, Werbull eða
Namier. Sá, sem skrifaði söguna,
hefur likast til ekki taliö, að hún
væri skáldskapur, og þeir, sem
lásu hana þá, hafa ekki álitið, að
hún væri lygi. Hún er blátt áfram
söguleg frásagnaraðferð þess
tima til þess aö túlka eöa lýsa —
kannski I fyrsta sinn á íslandi —
þvi, hvernig landkönnunarmenn
kringum upphaf Islandsbyggöar
heföu sjálfir litið á landiö og á
hugsanleg samskipti mannsins
við landið.
Þessi Landnámusaga er upphaf
islenzkrar vistfræði.
Landnáma túlkaði málin lauk-
rétt og sögulega. Skáldskapur og
sagnaritun fóru i sama far.
Þó að margt, sem fornir sjó-
hraktir landleitarmenn ortu um
ísland væri arfur úr gömlum
skáldskaparmálum var annað ný
smið sjálfra þeirra. Þeir sáu ný
náttúru fyrirbæri, sem þeim voru
áður ókunn — eldgos og jökla.
Þeir hafa tekið upp gömul orö I
nýrri merkingu um þetta: Hraun
og jökull, en hraun merkti áður
helzt skriðufall.
Lítill fegurðarauki að
fjöllum og jöklum
Það er fremur nýtt i náttúru-
skoðun, að menn meti fjöll og
jökla til fegurðar. Menn höfðu
beyg af þeim fram á daga Egg-
erts og Bjarna, sem fyrstir voru
hér fjallgöngumenn, en það var
Jónas Hallgrímsson, sem fyrstur
sló þvi föstu, að „tign býr i tind-
um, en traust I björgum”.
Annars héldu skáldin sifellt á-
fram að yrkja um landið og oft
mest um hörku þess og bjarg-
ræðisbrest. 1 svo mikilli kveð-
skarpargrein eins og rimunum,
er ekki mjög mikiö um náttúru
landsins, enda eru þetta fyrst og
fremst sagnakvæöi eða reyfarar.
Sigurður Breiöfjörö er þar, eins
og sums staðar annars staðar,
nokkur undantekning. Þriöji
mansöngurinn i Númarimum er
gott ættjarðarkvæði:
Móöurjörö, hvar maöur fæöist
mun hún eigi flestum kær.
°g:
Já, ég minnist fóstran forna
á fjöllin keiku, sem þú ber.
I 7. mansöng er góö lýsing á
leysingum:
tsum ryöur eins og fjöörum
af sér niöur I þungum söngum,
gnauöar iöa á grundarjöörum
glymur kliöur strauma löngum.
Meira af góðum náttúrulýsing-
um er i svonefndum fornkvæöum
eða þjóökvæöum og hjá nokkrum
nafngreindum skáldum. Þar er
ort um það, aö „fagurt sungu
fuglar á heiði” og um „fleygan
loftsins her”, um tunglskinið og
um fagran fjölda stjarnanna, eöa
um hina sælu sumartið og „hvað
er betra en sólarsýn”.
Þessi skemmtilegu skáld yrkja
lika um það, sem haröara er I
náttúrunni, og prisa jafnvel vet-
urinn umfram sumarið, og þau
vita að „frost eykur fégrand”, og
þekkja köld vor og fiskileysi. öðr-
um þræði er á þessum öldum
mikil, vorglöö rómantlk skáld-
anna, en stundum af erlendum
toga. Ég grip rétt i Danslilju sr.
Þorláks' Þórarinssonar:
Viö I lund,
lund fögrum eina stund,
sátum siö sáötlö
sól rann um hllö....
Hallgrimur Pétursson haföi
lika áður ort vor- og sumarkvæði.
Náttúruskáldskapurinn er svona
lengi i meira eða minna róman
tiskum anda, unz umskipti veröa
um skeiö i nýjum skáldskap Egg-
erts ólafssonar. Þar er höfuö-
áherzlan lögö á nytjar landsins og
gagnsemi náttúrunnar. Þetta eru
áhrif nýrrar náttúrufræði, sem
Eggert ruddi braut, og nýrra hag
kenninga um þau nýju not, sem
hafa mætti af landinu. Eggert
Ólafsson var gott skáld og hag-
orður og ekki aö miöa viö þaö
hraungrýti, sem viöa er i forn-
stælingum ljóða hans, dróttkvæð-
um, sem þá voru i tizku, þvi að
hann hefur einnig ort létt og fag-
urlega um islenzka náttúru. Frá
honum er komið tákn landsins i
mynd Fjallkonunnar. Búnaöar-
bálkur hans er eitt af öndvegis-
kvæðum íslenzkrar ljóösögu
vegna byggingar sinnar og boð-
skapar.... Viðkvæðið er þó að
vænt er aö kunna vel aö búa,
vel aö fara meö herrans gjöf.
Það er ekki amalegt, þvi aö
„náttúran stigur vikivaka” og
„lystugt er úti aö vera á vori,
veðrið fagurt og sólin skin” og
maðurinn á þvi að kætast i lifi
sinu.
Ný fylling og fegurö
í kvæöum Jónasar
Þessi ‘náttúrustefna fær nýja
fyllingu og nýja fegurö i kvæöum
Jónasar Hallgrimssonar. Þaö er
skemmtilegt að bera saman sum
kvæða þeirra, svo sem Ferðarollu
Eggerts og flakk Jónasar Á sjó og
landi. Sá flokkur Jónasar er
skáldleg, persónuleg landafræði.
Margir hafa kveöið fagurlega
um islenzka náttúru, enginn eins
unaðslega og þó eins raunsætt og
Jónas, enginn skiliö svip og linur
landsins eins og hann.
I einstökum kvæöum geta sum
skáldin á eftir Jónasi veriö jafn-
okar hans, eöa máttugri i sumum
greinum, en þau eru flest erfingj-
ar hans. Útsýni um islenzka nátt-
úru er séð meö augum Jónasar,
og Islands lag er lag Jónasar
Hallgrimssonar, eða hefur verið
til skamms tima.
Aþekkt fer einnig Steingrimi
Thorsteinsson meö nokkrum til-
brigðum, en hann rakti seinna
sinn kveðskap i ætt Jónasar og
hefur liklega séð hann sjálfan i
æsku sinni vestur á Snæfellsnesi.
Þeir Jónas og Steingrimur hafa
kveðið finlegast og af mestri feg-
urðarrækt, en þó hófsemi, um is-
lenzka náttúru.
Sr. Matthias og Einar Bene-
diktsson hafa kveðið hin kröftug-
ustu kvæði og tignarlegustu um
sum náttúrufyrirbæri og haft
mjög viöa sjón um land og haf. Sr.
Matthias i voldugum kvæöum
eins og Gefjun, Hafisinn — lands-
ins forni fjandi, A Gammabrekku
og Eyjafjörður og Landsýn i
stormi. Margar náttúrulýsingar
Einars Benediktssonar eru stór-
brotnar og spaklegar: Dettifoss,
Norðurljós, Landsýn og Sumar-
morgunn i Asbyrgi.
Glitrar I hllöinni geislarún
glófaxiö steypist um haga
og tún....
eða:
meö nýrri sjón yfir hauöur
og haf
sá horfir, sem blómin skilur....
En islenzk náttúra er ekki
rimantisk hversdagslega, hún er
það i sparifötum Fjallkonunnar
og i sumarklæðum skáldanna.
Skáldin hafa unnið það krafta-
verk á landinu og skoðunum
landsmanna að gera helgrinda-
hjarn þess og vetrarriki að nótt-
lausri voraldarveröld, eða þar
sem andar suðri sæla vindum þið-
um.
Að yrkja sig út
úr hörku lífsins
Skáldin sjálf hafa ort kvæði sin
um landið ýmislega: i sterkum
stuðlum og rammri hugsun eða i
viravirki rims og stemninga. En i
vitund fólksins og viðbrögðum
hafa kvæðin verið nokkuð söm og
jöfn i sögunni. Léttvægust i sögu
kvæðanna er bókmenntasagan —
kvæðin hafa kynslóð fram af kyn-
slóð verið miklu meira þjóðsaga
og þjóðarörlög, hluti af lifi fólks-
ins I bliðu og striðu. Fólk fór ekki
helzt með kvæði til listrænnar
nautnar. Það fór með kvæði blátt
áfram til þess að halda á sér hita,
— við fjárgeymslu, við moldar-
verk og sjósókn — kvæðin voru til
þess að lyfta fólki úr einmanaleik
og ömurleik hversdagsins i harð-
býlu landi — upp i nýja heima.
Alþýða manna orti sig og kvað sig
út úr hörku lifsins i þá drauma-
veröld, sem hélt i þvi lifinu.
Afstaða skáldanna
til landsins
Annar straumur en kvæöi vors-
ins og fuglasöngsins og sólarlags-
ins hefur einnig glumið i farvegi
ljóðanna um landið. Aður á öld-
um voru þetta eymdaróðir og
Heimsósómar og alls konar kvæði
um hrörnun landsins. Það voru
lika ljóð um ógnir landsins, um
eldgos og isa, „hungurdiskum
hendandi yfir gráð”, sagði sr.
Matthias.
Eldgos hafa verið yrkisefni Is-
lenzkra skálda (frá Völuspá til
Jónasar Hallgrimssonar). I
Bergbúaþætti er alllangt kvæði
fornt, Halimundarkviða, um eld-
gos, fyrsta stóra lýsingin á þessu,
— lýst gný fjallanna og þvi,
hvernig eldarnir þeytast upp og
glóðirnar fjúka, glymjandi fjalla-
borg bifast, jöklar gjósa, en him-
inn klofnar i eldhriðinni.
Lönu seinna kom goskvæði sr.
Jóns Steingrimssonar um
Skaftáreldana og loks klassiskt
Skjaldbreiðar-kvæði Jónasar
Hallgrimssonar, fulltaf visindum
jarðfræðingsins og listrænni og
kröftugri kveðandi skáldsins.
Voldug hafiskvæði heyra einnig
til þessari kveðskapargrein, og
siðast en ekki sizt röð af förgum
og fignarlegum fossakvæðum,
helzt um Dettifoss, frá Kristjáni
Fjallaskáldi (1866) til sr.
Matthiasar og Guðmundar á
Sandi og til Einars Benediktsson-
ar og Jóns Magnússonar. Þessi
fossakvæði eru mjög merkur
þáttur i afstöðu skáldanna til
landsins.
Það er ekki einungis skáldamál
þeirra, hættir og hrynjandi, sem
er máttugt og glymjandi, flest I
þeim er fagurlega ort og margt
forkunnarvel. Kannski lýsir ekk-
ert þeirra eins vel tign og töfrum
og ótömdum krafti fossins eins og
kvæði Kristjáns Fjallaskálds, en i
seinni kvæöunum koma fram ný
sjónarmið, nytsemdarsjónarmið,
ný trú skáldanna á orku landsins.
Landið er ekki einungis róman-
tisk fegurð, það er raunhæf og
risavaxin stöð ótæmandi krafta
til frjósemdar og ræktunar.
Þvi sagði Einar Benediktsson:
Hve mætti bæta lands og lýðs
vors kjör
að leggja bogastreng þinn
kraftsins ör.
Sigriður I Brattholti varö hetja
af þvi að vilja ekki selja fegurð
Gullfoss til virkjunar. Páll Mel-
sted átti lika einu sinni Gulifoss,
en honum fannst aldrei taka þvi
að fara að sjá hann.
Fossar voru lengi ekkert stór-
mál i afstöðu skálda til landsins.
Ekkert heilt fossakvæði er til eftir
Bjarna eða Jónas eöa Jón
Thoroddsen, Grim eða Gröndal.
Þó að Eggert kvæði um Heklu og
Geysi eru Gullfoss eða Dettifoss
ekki i Ferðarollu hans eða Ferða-
bók.
Sveinn Pálsson nefnir Gullfoss
og segir, að þar hafi bóndinn i
Framhald á bls. 39.

!■■■■■■■■■■■■■)
!■■■■■■ ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
I ■■>■■■■■■■■■■■■■■■■■■■••■•••■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■>■■■«■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
!•■■■■■■■■■■■■■■■•■■•■■■■■■■■■■■■■•■■■■■■•••■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■•■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
::::::::
:::::::u::::::::::::::