Atuagagdliutit - 29.03.1972, Blaðsíða 10

kalåtdlit periarfigssait
Kal.-nunåta atuarfine?
Kalåtdlit-nunåne atuarfenarneK
pivdlugo inatsime 1967-imérsume
OKausertaKarpoK § 1 ingm. 2-me:
„mérKat atuarfiata sujunertarå
méricat inungutsimingnit pigeri-
gaisa piginaunerisalo ineriartorti-
nigssait, pissutsimikut patajait-
dlisarnigssåt ilisimassagssanigdlo
iluaKutaussunik tunioramigssait.
klassine tamane pingårtineKåsaoK
atuartut nangmingnérdlutik suli-
sinaunerata sungiusartinigsså."
taima sujunertarineKartoK KanoK
ilivdlune nåmagsineKarsinauner-
sok iliniartitsissut atausiåkåt er-
dloKissutigissagssaråt, oKauserta-
liorneralo ima erssencingitsigaoK,
sujunertarissaK pivdlugo OKautsit
silarssuarme sumilunit atuarfing-
ne atorneKarsinauvdlune, imaKa-
lume tåssanerpiaK ipoK pissutau-
ssok atuartut piginåussusisa (ava-
tangissuisa periarfigisinaussaisa-
lo) kisalo pigssarsiarisinaussaisa
ingmingnut atåssuteKarsinåungi-
nerat (atåssuteKarnigssaisa ami-
garnerat) tåssa måna issigalugo
(kalåtdlit inuiaKatigit inoKatiging-
nerånut nalerKutungorsameK på-
singningnerdlo) kalåtdlit atuarfi-
ne anguneKångitsortarneranut.
KuleKutå aperssuserneKarmat
ardlaligpagssuarnik pissuteKar-
poK, aperKutitdlo tamåko pissu-
taussut uvane agdlagkame kingu-
leriårdlugit erKartomeKåsåput. 1.
Kalåtdlit-nunåne mérKat atuar-
fiat kalåtdlit periarfigisinausséi-
nut nalerKutungorsarneKåsava?
2. kalåtdlit periarfigisinaussåinik
OKaluserissagssaKarpa, OKartar-
nerdlo tåuna KanoK isumaKarti-
neKarpa? 3. kalåtdlisut atuarfe-
Karpa danskit atuarfé danskit
atuarfisut taineKartarnerånut na-
leraiutdlugit taima taineKarsinau-
ssunik, imalunit imaiginarnerdlu-
tik aningaussartuterujugssuit
danskit atuarfinik ilårsiniutåinait
aningaussartutigssanut ikutinag-
kat?
— 1967-ime atuarfeKamermut
inatsisiliap misigssomerane mér-
Kat atuarfé pivdlugit inatsisilia-
me „Kalåtdlit-nunåta sujunigsså-
ta tungaviussutigut pilerssårusior-
nera 1971—85“ piårtumik aperKut
taimåitoK akilertorneKarsinauvoK,
atuarfik danskisut atuarfiussoK
anguniagålo angnerpåK tamåna
najorKutaralugo aulajangerneKar-
tugssauvdlune mérKat ineriartor-
nerat piginåussusilo agdlisarne-
Kåsassut danskit OKausé atordlu-
git danskitdlo erKarsartausiat isu-
malioriartauseralugo. taimailiv-
dlune KuleKutap aperKutitå mi-
sigssonrisavdlugo pissariaeruka-
luarpoK nåmåsavdlunilo tåssunga
kigdlinardlune unigfilinaraluaråi-
ne ... ilumutdle „atuartut" 11.225-
ussut kalåtdlisut inunguseralugo
OKalugtungikaluarpata atuarfiuv-
dlo „iliniartitsissue" 564-iussut
inunguseralugo danskisut OKalug-
tungikaluarpata (1969/70, piler-
ssårusiame taineKartut Kup. 73-
ime). tåuna kingugdleK pissusi-
viussunik agssortomeKarsinåu-
ngitsunik takussut takutitsissu-
vok akornumik tåuko mardluk
akornånltumik mérKat atuarfine
Kalåtdlit-nunåne, tåussumalo er-
sserKigsarpå atuarfiup sujunerta-
tut anguniagåta årdlerinartoKå-
ssusianik, agdlauserissap matuma
autdlarKautåne taineKartume.
atuagagssiame „Grønland“-ime,
1970 overlærer Holger Henriksen
agdlauserissane mardlungne ku-
leKutaKartune „Kalåtdlit-nunåne
atuarfik kulturitdlo mardluk nå-
pinerat“-ne agdlauseringnigtuata
— autdlarKausiutigalugo uparuar-
torsimavdlugo atuarfiup danski-
ngorsainera inernerissugssauv-
dlugo pikoringnersiuinerinaK, —
agdlauserissamine erssendgsisi-
vigpå najorKutagssanik agdlagsi-
massunik saniorKuteriagagssåu-
ngitsunik pissariaKardluinalersi-
massoK pilersitsinigssaK kalåtdlit
mérKat atuarfinik kalåtdlit pe-
riarfigisinaussåinik nautsorssussi-
ssumik („Grønland" 1970 Kup. 47-
64 åma 85-96). uvangale taima-
nernitdle sumigdlunit takussaKar-
Kigsimångilanga agdlauserissåta
OKauseKarfigineKarsimaneranik,
agdlauserissaK najorKutarigsåKi-
ssok akuerssårneKarsimanersoK
imalunit akuerssårneKarsimångi-
nersoK, taimåitumigdlo imatut
isumaKalersimavdlunga inerneri-
ssutut:
1. imåisimassoK tamarmik ag-
dlauseringnigtup OKausé isuma-
Katigivdluinarsimagait; kisiånile
soruna KanoK ilioriartoKarsimå-
ngila atuarfiup tungånit piviu-
ssorpalångitsumik ajoKutauginar-
tumigdlo ingerdlatsineK atuarfiup
inatsisaisa ingerdlatåt unigtiniar-
dlugo?
2. imalunit imåisimanerdlune
„iliniartitsissut Kalåtdlit-nunåne
iliniartitsissussut ima soKutigig-
taitsigisimåpat ungaralånguåinar-
migdlo issigissaKardlutik, agdlåt
aperKutigissariaKalerdlune sulia-
mingnik nåmagsingnigsinaunerat
amigarsimaKinersoK! pingårtu-
migdlo tamatuma saniatigut er-
Karsautigigåine, iliniartitsissut
3/4-ingajait Kalåtdlit-nunåne ator-
figdlit danskisuinaK OKauseKartut
ingmaralårssuaK imalunit- kalåt-
dlit OKausinik ilisimassaKångivig-
dlutik kulturiånigdlunit påsisima-
ssaKaratik, OKauseKarfigerusung-
neruvara, inernera kingugdleK tå-
ssa 2 pissutausimåsassoK sumik
KardluatdlagtoKarsimångineranut
taima pingårtigissorujugssuarmik
atuarfingmut tungassumik sanrfi-
miussaKaraluartOK. utorKatsissut
— pivfigssaileKineK periarfigssa-
Karsimånginerdlo OKaluserissamut
tåssunga — ilauginarpoK ersser-
sitsissuvdlune inernilersuinerup
„uparuagainut".
kalåtdlit OKausé atorneKarta-
riaKarnersut uvane isumaliuter-
ssume erKartorneKåséngilaK, tå-
ssa tåuna kalåtdlit kulturiata ilå
erssendvigsumik perKigsårtumig-
dlo påsisimassaKardluartumigdlo
avdlanit erKartorneKartarérsi-
mangmat; kisiånile issigingning-
neK tåunåusaoK, „kalåtdlit periar-
figisinaussait" encartorneKalerpa-
ta, tåssame OKautsit periarfigisi-
naussat erssernerisa ilagingmati-
gik.
sok kalåtdlit atuarfigissaria-
Karpåt?
KularnångilaK KuleKutaK amer-
dlasorujugssuarnit isumaKatigine-
KåsassoK atuarfik kalåtdlit atuar-
figissariaKaråt, sordlo skolelederit
Kangerdlugssuarme sujoma a-
tautsiminermingne erssersikåt ar-
dlaligssuartigut, taimåitumigdlo
aperKut unaunerulerunarpoK Ka-
låtdlit-nunåne atuarfiup inoKati-
git KanoK ingerdlatitaussut kiv-
fartutisanerai. atuarfik pivdlugo
inatsisip sumilunit taisimångilå
OKautsit sordlit atuartitsinerme
atorneKåsanersut, imalunit kalåt-
dlit periarfigisinaussait taisima-
nagit, taimailiorsimanerdlo ing-
mine nalerKupoK atuarfigtigut po-
litikiussumut, Københavnime ilu-
silerneKarsimaneranut; tungaviu-
ssutigutdlo pilerssårusiap taing-
magit migssingersersusiamine
nautsorssutigalugo sule Kavdlu-
nåt iliniartitsissut amerdlaneru-
ssut aggersitaujumårtut (pilersså-
rusiame Kup. 82) peKatigalugulo
nautsorssutigalugo nuna Kimagar-
neKalerumårtoK atuartunit pissu-
tigalugo „atuartut ilaisa kigsauti-
gilerumårmåssuk atuarnertik
naggatårtarniardlugo Danmarki-
me atuardlutik", „imalunit mia-
nerssortumik misilineKalerumår-
mat nunasiartortut sujugdlit Dan-
markimut autdlaralerdlutik" (pi-
lerssårusiame Kup. 79), tamatuma
ersserKigsåinarpå atuarfeKarfiup
pisinaunerata amigåssusia periar-
figssaKångissusialo kalåtdlit ino-
Katigit inussausiånut atuarfiup
nalerKutungorsarnigssånut.
Kalåtdlit-nunåne imåkut inu-
ssutigssarsiornermut atassumik
politikip, aulisarnermik tungave-
Kardlune nunanut avdlanut nior-
Kutigssiortitsiniarnera, agsorssuaK
nalerKUtingilaK naluneKångitsu-
mut, tåssa Kalåtdlit-nunåt auli-
sarnermik tungaveKardlune siv-
neKartoruteKalersinåungivingmat
— tåssame — inuit ikilisartinagit
avalagtitdlugit nunasiartortitsini-
kut, taimailiorniarnerdlo atuar-
fiup politikiata anguniarå nalu-
nångivigpoK, matumunalo atorto-
rineKarpoK atuarfiup inatsisaisa
atulersineråne aulisarneK nalor-
ninartOKaKissoK, nunap pilersor-
sinauneranut nalorKutingivigsoK
tungaviliuneKardlune.
kalåtdlinut nalerKutungorsag-
kamik Kalåtdlit-nunåne atuarfe-
Kånginerata kingunere tamane ta-
måne takussagssåuput. atuarfiup
ånilårtitsissarnera naluneKånge-
KaoK (nalerKiuguk Holger Hen-
riksenip agdlauserisså), tamatuma
kingunerissarsimavdlugo takug-
ssåungitsunik påsingnigsinåungi-
neK agdlåt mardlungnik OKause-
Kardlutik „OKatdlorigsorujug-
ssuarnut;" kalåtdlit angerdlarsi-
mavfine piarérsarKårtariaKarnerit
amerdlangårmata erdlOKinåinar-
tumik agdlåt sulissuisa suliag-
ssartik nåmagsisinaujungnaerdlu-
go, taimåikaluartordle sumigdlu-
nit sule ilioriartOKarsimångilaK
ajornartorsiutip tamatuma aju-
gauvfiginiarneranut, erssiutitdlo
amerdlaKaut tamåna Kanigtukut
iluarsineKarnaviångitsoK; igdlo-
Karfingne atuarfit agdlisarnigsså-
nik piumassaK agdliartortugssau-
vok „pikoringnerpåt" atuartita-
riaKarnerat pissutigalugo (nalerK.
Henriksen), kisiånile „erssendg-
poK, igdloKarfigpålugssuarne a-
nguniagkat 1975 tikitdlugo miki-
ssutiniartariaKartut pitsångorsau-
titdlo isumamingnik pilersineKa-
rumårdlutik 1975-imit 85-imut“
(pilerssårusiame Kup. 81); taimalo
påtsivéruterugtorfingme Kanger-
dlugssuarme skolelederit atautsi-
mineråne ersserKivigsumik una
påsineKarsimavoK: „tamanit isu-
maKarfigineKartOK, kalåtdlit atu-
artuisa atualerdlåt OKautsimikut
taimåitumigdlo erKarsartautsimi-
kut påsingnigsinaunermikut agsut
åpasingnerat nautsorssutigisagåi-
ne, atuarfiup sujunertai najorKU-
taralugit najorKutaralugit atuar-
titaussugssaunerat, angussagssat-
dlo anguniarneKartugssaunerat
ukiut aulajangersimassut atordlu-
git. aitsåtdlime ilumut neriunå-
ngerssuaK.
kingunerissaussup ilagå avdla,
tåssa kalåtdlinut nalerKUtungor-
sarsimånginerata, „klassit angu-
ssaisa migdliartortarnigssait, pi-
ngårtumigdlo utorKaunerumårtut
klassine, iliniartitsissut amerdla-
nerit atortariaKardlutik klassime
iliniartut amerdlåssusinut naler-
Kutdlugit", tåssa taima pilersså-
rusiap OKautigisimavå Kuperner-
me 84-ime. tåssalo ajortoK Kånge-
ruminaitsoK tåssane nangereig-
poK, atuarfiup nåmaginardluinar-
tunigssånik piumassap iliniartuv-
dlo pikorigdluinartariaKarneranik
piumassap sule angnertunerujar-
tuinartumik piumassarisangmago
Kavdlunåp iliniartitsissup agger-
sitap sule angnerussumik pikorig-
sinerunigsså; sordlo iliniartitsi-
ssup Kavdlunåp Kanigtukut ukiu-
ne mardlungne atorfeKartugssatut
ikussausimanerminut tungatitdlu-
go OKauserigå (Påmiune) julime
sule autdlartinane ukiOK måna:
„Kalåtdlit-nunåne sulinivne piv-
figssap 75 °/o-ia atorneKartug-
ssauvoK inoKatigit ajornartorsiu-
tåinut", aperineKaramilo akilerå-
ruteKartånginigssaK nautsorssuti-
galugo atorfiningniarsimanersoK
akivoK: „ikiuiniartungilagut". i-
nup tåussuma oKauseK „Filan-
trop" (ikiuiniarumatOK) paitsorsi-
masinauvå, imalunit taima ka-
låtdlit atuarfine sulissut amerdla-
nerit påsisimassaKångissusiénut
sulivfigissagssamingnut erssiutai-
sa ilaginarpåt. inuit ajornartorsiu-
tait åmalo (imaKa) tamåkuninga
soKUtigissaKarneK (nutånik nåpi-
taKarusungnerup aningaussatigut-
dlo iluanårusungnerup avdlamik
patsisigssarsiortariaKamerat pi-
ssariaKarmat) taima periauseK a-
torneKaKaoK, patsisigssarsiuting-
nåtut erssiutingordlune Kalåtdlit-
nunåne atorfiningnermut atuar-
fingne, sulilo iliniartitsissorpag-
ssuput ukiut ikigtoralårssuit Kå-
ngiutinartut avalandgtardlutik
(nalerK. Robert Petersen, kalåtdlit
atuarfine påseKatigingniarnerme
ajornartorsiutit erKartutsiarnere,
Grønland i Fokus, Nationalmu-
seet 1969). imaitdluarsinauvorme
„inåKatigit ajornartorsiutait" a-
jugauvfigineKarsinaussut aperKU-
tingortikåine atuarfingme inatsi-
sit kalåtdlinut nalerKiinersut a-
perKutingortikåine, sordlo åsser-
sutigalugo ilumorutivigdlugo nå-
magsiniaråine inatsime avdlångu-
tigssamik pitsångorsåumik, piler-
sitsiniardlune, åmalo isumaKar-
neK tamanit atorneKaKissoK pér-
siniaråine tåssa, KanoK iliniarsi-
matigineK avKutigssaussoK atuga-
rigsårnermut avdlanitdlo mingne-
rutitaunerup ajugauvfiginigsså-
nut (nalerK. Beretninger vedr.
Grønland: landsrådip atautsiml-
ssutai 1964 b, 1965 a åma b).
kalåtdlit atuarfiata pilersitaria-
Karnerata pingitsorneKarsinåu-
ngissutigå pingåmerpåmik kingu-
nipiluit piarniardlugit kalåtdlinut
nalerKutingitsumik atuartitsine-
rup inernere. kisiåne tamatuma
saniatigut aulajangissarnerup i-
ngerdlassarnerata avdlångortinig-
sså pissariaKarpoK Kalåtdlit-nu-
nåne atuarfiup tungåtigut tauva-
lo avKutigssiuissariaKardlune de-
mokratiskiussumik atuarfiup i-
ngerdlatitaunigssånut, taimailiv-
dlune kalåtdlit iliniartitsissue tå-
ssaulisavdlutik ilusigssalersuissut.
tamatuma ilåtigut kingunerissug-
ssauvå danskit iliniartitsissut
angnerussumik piumavfigineKa-
lernerat; kisiånime taimåitug-
ssåunginerdlune piumassarisav-
dlugo danskit iliniartitsissut ang-
nerussumik piumassaKarfiginig-
ssait, iliniartut angnerussumik
piumavfiginerånit? tamatuma av-
dlatut ajornartumik kinguneri-
ssugssauvå aningaussatigut inger-
dlatsinerup avdlångortinigsså ta-
månalo iluaKutauginartugssau-
vok, tåssa anguniarneKartoK ag-
sutdlo OKatdlisaussoK inussutig-
ssarsiutinut Kalåtdlit-nunåne å-
ssiglngitsunut nalerKutungorsai-
neK anguneKarnigsså periarfigssi-
neKåsagaluarmat kingornalo pi-
viussungordlune; aningaussatigut
ingerdlatsineK sujugdliutdlugo
avdlångorterKåsångigpat, tamåna-
le piviussunik tungaveKarsinau-
gunångilaK. taimåitumik KanoK
ilioriauseKartoKartariaKarpoK su-
junersumut sujuline taineKartu-
mut, politikikutdlo kingunerissag-
ssat iléngutdlugit.
uvdlume „kalåtdlit atuarfé“nik
oKalugtoKarpoK, tamånale tåmar-
tajårneruvoK, atuarfingme Kalåt-
dlit-nunånut tungångitdluinartu-
mik ingerdlatitauvoK. ajornartor-
siut ersserKivigsumik sarKumer-
poK skolelederit Kangerdlugssu-
arme atautsimineråne, sujunerta-
rissap sussariaKarneranik OKat-
dlinerme agsorssuaK isumaKatigi-
nginerup kinguneringmago ingmi-
nut akerdlilemeK imåitoK: „dan-
skit atuarfisa sujunigssame ilu-
sigssåta ilimanarsisipå, sujunig-
ssame kalåtdlip atuartup angu-
ssagssat tåukussut anguniamerine
ajornartorsiornerulernigsså, Dan-
markime atuartunut nalereut-
dlune", kinguningualo OKauseri-
neKardlune: „sordlo sujuliane ta-
kuneKarsinaussoK, Kalåtdlit-nu-
nåne skolelederit akuerisinéu-
ngilåt, sujunertarissatut angu-
ssagssat migdlisinigssåt.
akerdlianigdle isumaKarput —
sordlo erKartomeKarérsoK — tai-
måikaluartoK atuarfik ajomar-
patdlångitsumik angussaKarsi-
naussoK danskit atuarfine angu-
niagagssatut nutåtut erKartorne-
Kartut angunigssåinut. (Kalåtdlit-
nunåta atuarfine sujunigssaK,
Min. f. Grl. 1971, Klip. 14). ingmi-
nut akerdlilernerit åma malung-
narput OKaluserineKartitdlugo
„kalåtdlinut atuarfik", kalåtdlit
OKausé ikiortitut atorneKamerat
iliniartitsinerme erKartorneKari-
ardlune danskimut iliniartitsissu-
mut akornutitut inemeKarsimang-
mat, ajornartorsiutivdlo anigor-
nigssånut avKutigssåungitdluinar-
poK OKautsit nungusamigssåt,
sordlo Mogens Boserupip suju-
nersutigigå Politikenip entarsau-
terssortarfiagut 13. juli 1970 „Ka-
låtdlit-nunånut kulturikut poli-
tike", tamatumame kingunerlnå-
sangmago inuit atugkamikut åssi-
ginginerisa sule angnertusame-
Karnigssåt aningaussarsiat erear-
sautigalugit, tamatumunalo kul-
turikut politikimik pilersitsineK
ajornavigpoK. „aningaussarsior-
nermik ilisimatut iliniartitausi-
måput aningaussat kisivisa naut-
sorssutigissugssauvdlutik suniute-
Karsinaussut avdlat issiginagit,
pingårtumik aningaussagssaKå-
ngineK angnerpaugångat" (Villy
Sørensen, såkugissat sujunertaKå-
ngitsut, Kup. 145, 1971). tåuko
ingminut akerdlilernerit „kalåt-
dlit atuarfiånut" atassut, uvdlu-
me najorKutagssiorneKarsimassut,
kussanavingmik erssendgsagåu-
put „1971—85 Kalåtdlit-nunåta
sujunigssånut pilerssårusiane tu-
ngaviussugssane" ingmikortume
mérKat atuarfiat, Kup. 72—85-ime
agdlauserissame 1967-ime atuar-
fik pivdlugo inatsit najorKutara-
lugo autdlarnerfeKartumik; kisiå-
ne nauk-uko kalåtdlit periarfigi-
sinaussait, åmalo KanoK ilivdlutik
kalåtdlit kulturiata naleKartortait
ersserpat atortugssatut ineriartu-
tigssatutdlo? atuarfik pivdlugo i-
natsisip sujunertaminik OKauseri-
ssåne aperKut tåuna erKartome-
KarsimångilaK.
KanoK ilivdlune kalåtdlinut
atuarfik pilersitausinauva?
Holger Henriksenip agdlagåne å-
ma nalilersuinermik erKarsar-
tauseK sangmineKarsimavoK na-
jorKutaralugo Bent Jensenip o-
Katdlisaussumut tåssunga ingmi-
kortitdlugo påsiniainera najorKu-
taralugo (Bent Jensen, Kultur-
forandringen, værdibegrebet åma
eskimologien, Kup. 69 atuagkia-
me Grønland i Brændpunktet,
Grønlænderforeningen 1965). na-
lunångerérpoK ajornakususassoK
ajornardluinångikune „naligdlit"
tamåko kalåtdlinut inoKatiging-
nut nalerKuniarnigssait ukioK
1971-ime. tamånalume åma suju-
nertarineKångilaK. akerdlianigdle
„naligdlit nutåt" pilersitausinåu-
put „kalåtdlit OKausé kulturiatdlo"
atuarfingne pingårnerssångorti-
kåine, Kanganitsatut iliniagagssa-
tut pinagit (Henriksenip tamåna
agsut nangåsårutigå), sordlo kul-
ture Kangarssuardle tåmarérsi-
10