Atuagagdliutit

Árgangur
Tölublað

Atuagagdliutit - 12.12.1996, Blaðsíða 23

Atuagagdliutit - 12.12.1996, Blaðsíða 23
1996 23 tZwÆ/ffat /føf/tøa&S’ag JULETILLÆG Uumassuseqamertnut malunnaatit pisoqaanersaannik Nuup eqqaani nassaartoqarpoq Aatsitassalerinermik Allaffimmit ujarassiooq Vie McGregor, sapaatit akunnerisa siulianni sisamanngornermi AG-p ilisarititaa novemberi naalersoq tusagassiutinut nalunaaruteqarpoq. Nalunaarutigaa nunarsuatsinni uumassuseqarnermut malunnaatit pisoqaanersaannik Nuup eqqaani nassaartoqartoq - Nunarsuatsinni uumassu- sillit siulliit qanga qanoriu iiillutik pinngornersut ilisi- matuuginnarnit soqutigine- qanngillat, Vie McGregor tusagassiutinut allakkamini ilaatigut allappoq. - Akissutissaa, akissutis- saqarsimassappat, qaqqani, nunarsuup oqaluttuarisaa- nerani siusissumi pinngor- tuni, ukiut 4,5 milliardit matuma siorna seqernup eqqaani putsunit pujoralat- talinnit pinngortinneqartuni ujartariaqarput. Nunarsuarmi ujaqqat nas- saarineqartut pisoqaaner- saat Yellowknife-p Canada- mi North West Territories- imiittup eqqaani 400 kilo- meterinik avannarpasinne- rusumi nassaarineqarsimap- put. Ujaqqat Acasta gnejs- inik taaguuteqarput, ukiu- nik 4 milliardit missaannik pisoqaassuseqarlutik, taak- kuli nunarsuup qaleruaata ataani itisuumi allanngu- ngaatsiarsimagamik aallaa- vigisaasa ilaannamininngui paasineqarsimapput. Aamma ujaqqat ukiut 3,8 milliardit sinnerlugit piso- qaassusillit Kina-mi Qalaser- suarmilu Kujallermi sumiif- finni annikitsuni nassaarine- qartarsimapput, kisiannili ujaqqanik taamaattunik nassaarfiusut annersaat al- lanngorfiusimannginner- saallu tassaapput Nuup eq- qaa aammalu Labrador-ip avannarpasinnersaani Sal- lerup eqqaa. Nassaarfinni marlunni taakkunani ujaratoqqat as- sigiittorujussuupput nuna- vissuatoqarsuarmilu ukiut 3,9 aamma 3,5 milliardit matuma siorna pinngorsi- masumi tamatumalu ki- ngorna avissimasumi pin- ngorsimagunarluni. Nunavissuatoqarsuit pi- ngajuat qanittukkut Ka- ngerlussuup kujammut ka- ngiani nassaarineqarpoq, sulili misissoqqissaarneqan- ngilaq. Nuup eqqaata piso- qarujussuartaa ujarassiuunit Itsaq-gnejs-kompleks-imik taaneqartarpoq. Nunarsuatta oqaluttuari- saanerani uumassusillit pin- ngornerinit ukiut milliardit marlussuit siulliit bakteriat immallu naasui kisimiissi- mapput. Ujarannguunneri ammaatinit ujaqqanillu assi- gisaannit poorneqarlutik allanngutsaalineqarsimap- put. Maannakkumut nas- saarineqarsimasut pisoqaa- nersaat Australiap kippasis- sortaani nassaarineqarsi- mapput, ukiunillu 3,45 mil- liardinik pisoqaassuseqarlu- tik. Taakkuli nunarsuatsinni uumassuseqarnermut ma- lunnaatinit pisoqaanersaa- gunnaarput. Ujaqqat iluserluttut Ujaqqat ukiut 3,5 milliardit sinnerlugit pisoqaassusilit ilisimaneqartut tamarmik nunap qaleruaata ataani iti- suumiittarsimapput, tassa- niinnerminnilu grader celci- us-it untritillit arlallit tikillu- git uunnanneqartarsimallu- tik, taamaammallu - amer- lanertigut - iluserluttorujus- suanngortarsimallutik. Taa- maammallu tappiorannar- tuusimasinnaasut ujaran- nguussimasut tamarmik ili- sarnarunnaarluinnartarsi- mapput, tamatumalu kingu- nerisaanik qangarsuaq uu- masuusimasunik nassaar- nissamut neriutaasuni kisi- artaasarput akuutissat - kulstof-it, fosfat-it - uumas- susilinnit pinngortinneqarsi- masut, aammalu allanngor- luinnassutiginngisaminnik kissartorujussuarmiissin- naasut. Nunarsuatsinni ujaqqanik pisoqarujussuarnik allan- ngorfiunnginnerusimasoq Nuup Kangerluata qinngua- ni 40 kilometerinik avan- narpasinnerusumi sermer- suup eqqaaniippoq, Isukasi- aniilluni. Tassani ilaatigut annertuumik saviminissa- mik ikialimmik peqarpoq, u- jaqqanik qaqortunik kvarts- inik saattunik seqummaku- nik aamma magnetit-inik (jernoxid) akoqarlutik. Savi- minissaq qularnaatsumik oqaatigineqarsinnaavoq im- map naqqanit imaluunniit taserujussuarmit nassata- rineqarsimalluni nuisima- soq. Taanna ukiunik 3,8 milliardinik pisoqaassuse- qarnera ullulerneqarsima- voq. Nuup eqqaata kujasinner- usortaani Itsaq-gnejs-kom- plekset kissartorujussuan- ngorluni uunnanneqarsima- voq, 800 grader celcius sin- nerlugu. Qaqqat ujaraat sa- viminissallit allanillu kvart- seqarluartunik akullit annik- innerusut nassaarineqarsi- mapput, qanorli iiillutik nas- satarineqarlutik kinnin- ngoqqaarsimanersut Isuka- siani saviminissamut ikia- limmut naleqqiullugu paa- sineqarluarnissaa qularnar- neruvoq. Ujaqqat pisoqarsuit Ujaqqat annikinnerusut maanna persuarsiutaaler- sut, allaaserinnittumit 1974-imi nassaarineqarput qeqertami Akiliani, Nuum- mit 27 kilometerinik kuja- sinnersumi. Qaleriaat 5 me- terinik atitussusilimmiipput ujaraallutik qaqortut kvart- sit-it, 20-30 meterit angul- lugit takitigisut, qaqqat uja- raannik qernertunik qor- sunnillu taartunik ungalu- saallutik. Qaleriiaat akugi- neruaat ujaqqat qaqortut, kvarts, ujaqqanik saanne- rusunik allanik akoqarlutik, pingaartumik pyroxen qor- suk qaamasoq, aammali ka- jungerisaasamik magnetit- imik akoqarluarlutik. Kvart- sit pinngorsimasorineqar- poq kinnerusoq kemisk-iu- soq immamit nassatarine- qarsimasoq qangarsuaq nu- narsuatta nikerarpallaan- nginnerata nalaani, immap naqqani qaqqat innermik anitsisartut akornanni pin- ngorluni, kingornalu qaqqat ujaraanik taartunik pin- ngortitsisimasut. 1988-imi Allen Nutman, Australian National Univer- sity, Canberra-meersup aamma Clark Friend, Ox- ford Brookes University, Tuluit Nunaanneersup, qaq- qat ujaraat taartut sinaannit misissugassamik gnejs-imik qorsummik qaamasumik a- vissipput. Tamaani nunap sannaata takutippaa, gnejsi taanna qaqqat ujaraannit taartunit nutaajunerusoq, taamaattumillu kvartsit-imit aamma nutaajunerussalluni. Gnejs, G88 66-imik taaguu- teqartoq, Nutman-ip Can- berra-mi pisoqaassusilerpaa ukiunik 3870 millioninik pisoqaassuseqartutut. Ujaq- qat Kalaallit Nunaannit mi- siligutigineqartartut taanna pisoqaanersaraat, Sikuiuit- similu Kujallermi ujaqqat misiligutit aamma taamat- orluinnangajak pisoqaassu- sillit ilutigalugu, Acasta gnejs eqqaassanngikkaanni nunarsuarmi ujaqqat piso- qaassusilerneqartut piso- qaanersaasat tulleraat. Malunnaatit pisoqarsuit Akiliani kvartsit-imit kiisalu Isukasiani saviminissamit ikialimmit misiligutit Ste- phen Mojzsis, Scripps Insti- tution of Oceanography, La Jolla-mi, Californiamiittup misissorpai. Misissuinerata inerneri tuluit tusaataanni ataqqisaaqisumi Nature-imi 7. november tamanut saq- qummiunneqarput, Nunar- suarlu tamaat ilisimatuus- sutsikkut tupinnartuliatut suaarutigineqarluni. Misili- gutini marluusuni tamani Mojzsis nassaarsimavoq se- qunneerannguit fosfatmine- ral-imik apatit-imik akullit. akoqarlutillu kulstof-inik ungalusaasunik imaluunniit poorsimallutik. Stephen Mojzsis-ip kuls- tof-isotop-it (atom-it assi- giinngitsunik oqamaassusil- lit) sannaat misissoramigit atorsimavaa »ion micropro- be« - atortorissaarutip taas- suma isotop-it sannaat 0,03 millimeteriinnarmik silit- sisut uuttortarsinnaavai, u- jaqqallu pisoqaassusaannik ulluliisinnaaliuni. Kulstof-it ulinneqarsimasut sannaat minnerunngitsumillu iso- top-ini sannat, nassataralu- git unerartut nutaajunerit akornanniittut uppernarsi- neqarsimasut assigiipput, tassaappullugooq uumas- susillit pinngoriartornerinit pinngortut. Mojzsis oqarpoq isotop-it sannaat kulstof-iniittut uu- massusillit pinngoriartorne- rinnaannit taamaallaat pin- ngorsimasinnaasut. Misis- suinerisa inernerisa ilima- narsitippaa, uumassusillit inerilluarsimanngitsut im- map naqqani uumasimassa- sut, imaluunniit tatsimi Akil- iani maanna qaleriissanik kvartsit-inik nassaarfiusin- naasumi, ukiullu 3860 milli- onit matuma siorna nassa- taritillutik unerartuni, uu- masimassasut. Tassa uu- massuseqarnermut malun- naatit Australiap kippasissu- ani nassaat, manna tikillugu nassaarineqarsimasut piso- qaanersaannit ukiunik 300 millioninik pisoqaanerullu- tik. Tamannalumi ilisima- tuut tupaallaatigisorujus- suunngilaat, ujaqqammi 3450 millioninik pisoqaas- susillit Australiap kippasis- sortaani nassaarineqartut uumassusilittaasa malun- nartereeramikku, taakku pisoqaassusilernerata siu- sinnerusortaani pinngori- artornerup nassatarigai uu- massusermillu malunnaa- taat maannalu paasineqar- tunit inerilluarsimarusut. Silaannaap ujaraasa annaappaat Maanna paasineqartut so- qutiginarnerusunngortip- paa, misiligutit Qaammam- mit aaneqarsimasut paasin- arsitimmassuk, ukiut 3,8 milliardit matuma siornati- gut tikillugu Qaammat, ili- manartumillu Nunarsuaq si- laannaap ujarassuinit nak- kaaffigineqartarsimaqisut. Akiliani qaqqat ujaraat sila- annaap ujarassuisa nakkaa- nerannit aserorneqavissi- manngillat. Isukasiani Akilianilu ujaq- qanit misiligutit kulstof-i- Kvartsit Akilianeersoq ujaqqami erseqqarissumik ikialik. Kvartsit fra Akilia med en tydelig tegning i stenen. taasa takutiinnarpaa, ili- manarsinnaasoq, Nunarsu- armi ukiut 3,8-3,9 milliar- dit matuma siornali uumas- suseqartoqarsimasoq - tas- sa Nunarsuup pinngornera- ta ukiunik 6-700 millionit kingorna. Paasineqarsin- naanngilarli uumassusillit qanoq ittuusut taamani uu- masimanersut. Eqqarsaati- gigaanni qaqqat ujaraat uki- unik 3,8 milliardinik piso- qaanerusut aammalu nunar- suup qalipaaniinnerminni kissamit naqitsinermillu sakkortuumit allanngorar- tinneqartarsimammata, ili- manarpallaanngilaq Nunar- suup pinngoqqaarfiata nalaa pillugu imannarsuaq paasi- saqartoqarsinnaasoq - pi- ngaartumik uumassusillit siulliit qanoq pinngorsima- neri. Imaassinnaavorluun- niimmi ujaqqat Akilianiittut atortorissaarnerujussuulluni misissorneqaraluarpata, u- kiut 3870 millionit matuma siorna Nunarsuarmi pissut- sinik paasinnittoqarsinnaa- soq? Imaassinnaavoq Ka- ngerlussuup kujammut ka- ngiani pisoqarsuarmi naam- mattooqqammikkaniitto- qartoq qaqqat ujaraannik innarlerneqarsimannginne- rusunik pisoqaanerusunil- lu... Uumassusermut malunnaatit siulliit Ukiut qulit matuma siorna ujarassiooq Vie McGregor Atammimmi nerriveqatigaara, allattaaviillu arlerlugit allattuingaatsiarpunga. qaqqavissuit pisoqqat pillugit paasissutissanik allattuillunga. taakku piffissap ilaani pisoqaassutsimikkut siiarsuarmi qaangerneqanngil- lat. Pisoqaanersatulli ullulerneqarunnaarput, taama- nimi allanik pisoqaanernik nassaartoqareerpoq. Vie McGregor-illi Isukasiani aammalu Nuup eqqaani alla- ni paasisai soqutiginaqimmata amerlanerusunut tu- sarliuttariaqarput. Taamaammat TV-kkut tuluttut oqaasertalimmik ujarassiooq Nunatsinneersoq tusaamasaq suliaalu pillugit aallakaatitassiorpugut. Ajoraluartumik aalla- kaatitassiorniarneq kinguneqanngilaq. Nanoq Film TV, taamani suliffigisara, ima angitiginngilaq suliaq taamak piukkunnartigisoq naammassisinnaallugu. sulialli ingerlannerani soqutiginarluinnarpoq. Eqqaamalluarpara Vie McGregor-ip taamanili oqa- luttuakkaanga tyskip Isukasiata eqqaani nassaani isumaqarfigisorigai nunarsuarmi uummassuseqar- nermut malunnaatinut siullersaanerarlugit. Taa- maattoqassappallu pisoqarsuit nassaarineqartartut rekorderissagaat. tamannalu maluginiarneqassaqi- soq. TV-kkullu aallakaatitassiatta »tunineqarnissaa- nut« ilapittuutaasinnaagaluarluni. Immaqali ilumoorsimanngiiaq imaluunniit isum- maminik saqqummiunniakkaminik ajornartoorpal- laarsimavoq, misissugaasami inerneri pillugit tusarfi- geqqinngilarput. Maannali paasineqareerpoq Nunarsuarmi uumas- suseqarnermut ersiutaasut siulliit, nassaarineqarfi- gaallu Nuup Kangerluata avannaani Isukasiani ser- mersuup eqqaani. aammalu Nuup kujataani qeqer- tami Akiliani. Tamanna Vie McGregor-ip tusagassiu- tinut nalunaarutigisimavaa, oqaluttuarli nunarsuatta sannaanik ilisimatusarnermut tunngasoq soqutigi- narluinnarpoq, juullip nalaani ulluni takisuuni, taar- tuni nuannersunili atuartartunut aliikkutassaqqilluni. Jens Brønden. ASS J FOTO: AG

x

Atuagagdliutit

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Atuagagdliutit
https://timarit.is/publication/314

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.