Atuagagdliutit - 12.12.1996, Blaðsíða 23

1996
23
tZwÆ/ffat /føf/tøa&S’ag
JULETILLÆG
Uumassuseqamertnut
malunnaatit pisoqaanersaannik
Nuup eqqaani nassaartoqarpoq
Aatsitassalerinermik Allaffimmit ujarassiooq Vie McGregor, sapaatit
akunnerisa siulianni sisamanngornermi AG-p ilisarititaa novemberi
naalersoq tusagassiutinut nalunaaruteqarpoq. Nalunaarutigaa
nunarsuatsinni uumassuseqarnermut malunnaatit pisoqaanersaannik Nuup
eqqaani nassaartoqartoq
- Nunarsuatsinni uumassu-
sillit siulliit qanga qanoriu
iiillutik pinngornersut ilisi-
matuuginnarnit soqutigine-
qanngillat, Vie McGregor
tusagassiutinut allakkamini
ilaatigut allappoq.
- Akissutissaa, akissutis-
saqarsimassappat, qaqqani,
nunarsuup oqaluttuarisaa-
nerani siusissumi pinngor-
tuni, ukiut 4,5 milliardit
matuma siorna seqernup
eqqaani putsunit pujoralat-
talinnit pinngortinneqartuni
ujartariaqarput.
Nunarsuarmi ujaqqat nas-
saarineqartut pisoqaaner-
saat Yellowknife-p Canada-
mi North West Territories-
imiittup eqqaani 400 kilo-
meterinik avannarpasinne-
rusumi nassaarineqarsimap-
put. Ujaqqat Acasta gnejs-
inik taaguuteqarput, ukiu-
nik 4 milliardit missaannik
pisoqaassuseqarlutik, taak-
kuli nunarsuup qaleruaata
ataani itisuumi allanngu-
ngaatsiarsimagamik aallaa-
vigisaasa ilaannamininngui
paasineqarsimapput.
Aamma ujaqqat ukiut 3,8
milliardit sinnerlugit piso-
qaassusillit Kina-mi Qalaser-
suarmilu Kujallermi sumiif-
finni annikitsuni nassaarine-
qartarsimapput, kisiannili
ujaqqanik taamaattunik
nassaarfiusut annersaat al-
lanngorfiusimannginner-
saallu tassaapput Nuup eq-
qaa aammalu Labrador-ip
avannarpasinnersaani Sal-
lerup eqqaa.
Nassaarfinni marlunni
taakkunani ujaratoqqat as-
sigiittorujussuupput nuna-
vissuatoqarsuarmilu ukiut
3,9 aamma 3,5 milliardit
matuma siorna pinngorsi-
masumi tamatumalu ki-
ngorna avissimasumi pin-
ngorsimagunarluni.
Nunavissuatoqarsuit pi-
ngajuat qanittukkut Ka-
ngerlussuup kujammut ka-
ngiani nassaarineqarpoq,
sulili misissoqqissaarneqan-
ngilaq. Nuup eqqaata piso-
qarujussuartaa ujarassiuunit
Itsaq-gnejs-kompleks-imik
taaneqartarpoq.
Nunarsuatta oqaluttuari-
saanerani uumassusillit pin-
ngornerinit ukiut milliardit
marlussuit siulliit bakteriat
immallu naasui kisimiissi-
mapput. Ujarannguunneri
ammaatinit ujaqqanillu assi-
gisaannit poorneqarlutik
allanngutsaalineqarsimap-
put. Maannakkumut nas-
saarineqarsimasut pisoqaa-
nersaat Australiap kippasis-
sortaani nassaarineqarsi-
mapput, ukiunillu 3,45 mil-
liardinik pisoqaassuseqarlu-
tik. Taakkuli nunarsuatsinni
uumassuseqarnermut ma-
lunnaatinit pisoqaanersaa-
gunnaarput.
Ujaqqat iluserluttut
Ujaqqat ukiut 3,5 milliardit
sinnerlugit pisoqaassusilit
ilisimaneqartut tamarmik
nunap qaleruaata ataani iti-
suumiittarsimapput, tassa-
niinnerminnilu grader celci-
us-it untritillit arlallit tikillu-
git uunnanneqartarsimallu-
tik, taamaammallu - amer-
lanertigut - iluserluttorujus-
suanngortarsimallutik. Taa-
maammallu tappiorannar-
tuusimasinnaasut ujaran-
nguussimasut tamarmik ili-
sarnarunnaarluinnartarsi-
mapput, tamatumalu kingu-
nerisaanik qangarsuaq uu-
masuusimasunik nassaar-
nissamut neriutaasuni kisi-
artaasarput akuutissat -
kulstof-it, fosfat-it - uumas-
susilinnit pinngortinneqarsi-
masut, aammalu allanngor-
luinnassutiginngisaminnik
kissartorujussuarmiissin-
naasut.
Nunarsuatsinni ujaqqanik
pisoqarujussuarnik allan-
ngorfiunnginnerusimasoq
Nuup Kangerluata qinngua-
ni 40 kilometerinik avan-
narpasinnerusumi sermer-
suup eqqaaniippoq, Isukasi-
aniilluni. Tassani ilaatigut
annertuumik saviminissa-
mik ikialimmik peqarpoq, u-
jaqqanik qaqortunik kvarts-
inik saattunik seqummaku-
nik aamma magnetit-inik
(jernoxid) akoqarlutik. Savi-
minissaq qularnaatsumik
oqaatigineqarsinnaavoq im-
map naqqanit imaluunniit
taserujussuarmit nassata-
rineqarsimalluni nuisima-
soq. Taanna ukiunik 3,8
milliardinik pisoqaassuse-
qarnera ullulerneqarsima-
voq.
Nuup eqqaata kujasinner-
usortaani Itsaq-gnejs-kom-
plekset kissartorujussuan-
ngorluni uunnanneqarsima-
voq, 800 grader celcius sin-
nerlugu. Qaqqat ujaraat sa-
viminissallit allanillu kvart-
seqarluartunik akullit annik-
innerusut nassaarineqarsi-
mapput, qanorli iiillutik nas-
satarineqarlutik kinnin-
ngoqqaarsimanersut Isuka-
siani saviminissamut ikia-
limmut naleqqiullugu paa-
sineqarluarnissaa qularnar-
neruvoq.
Ujaqqat pisoqarsuit
Ujaqqat annikinnerusut
maanna persuarsiutaaler-
sut, allaaserinnittumit
1974-imi nassaarineqarput
qeqertami Akiliani, Nuum-
mit 27 kilometerinik kuja-
sinnersumi. Qaleriaat 5 me-
terinik atitussusilimmiipput
ujaraallutik qaqortut kvart-
sit-it, 20-30 meterit angul-
lugit takitigisut, qaqqat uja-
raannik qernertunik qor-
sunnillu taartunik ungalu-
saallutik. Qaleriiaat akugi-
neruaat ujaqqat qaqortut,
kvarts, ujaqqanik saanne-
rusunik allanik akoqarlutik,
pingaartumik pyroxen qor-
suk qaamasoq, aammali ka-
jungerisaasamik magnetit-
imik akoqarluarlutik. Kvart-
sit pinngorsimasorineqar-
poq kinnerusoq kemisk-iu-
soq immamit nassatarine-
qarsimasoq qangarsuaq nu-
narsuatta nikerarpallaan-
nginnerata nalaani, immap
naqqani qaqqat innermik
anitsisartut akornanni pin-
ngorluni, kingornalu qaqqat
ujaraanik taartunik pin-
ngortitsisimasut.
1988-imi Allen Nutman,
Australian National Univer-
sity, Canberra-meersup
aamma Clark Friend, Ox-
ford Brookes University,
Tuluit Nunaanneersup, qaq-
qat ujaraat taartut sinaannit
misissugassamik gnejs-imik
qorsummik qaamasumik a-
vissipput. Tamaani nunap
sannaata takutippaa, gnejsi
taanna qaqqat ujaraannit
taartunit nutaajunerusoq,
taamaattumillu kvartsit-imit
aamma nutaajunerussalluni.
Gnejs, G88 66-imik taaguu-
teqartoq, Nutman-ip Can-
berra-mi pisoqaassusilerpaa
ukiunik 3870 millioninik
pisoqaassuseqartutut. Ujaq-
qat Kalaallit Nunaannit mi-
siligutigineqartartut taanna
pisoqaanersaraat, Sikuiuit-
similu Kujallermi ujaqqat
misiligutit aamma taamat-
orluinnangajak pisoqaassu-
sillit ilutigalugu, Acasta
gnejs eqqaassanngikkaanni
nunarsuarmi ujaqqat piso-
qaassusilerneqartut piso-
qaanersaasat tulleraat.
Malunnaatit pisoqarsuit
Akiliani kvartsit-imit kiisalu
Isukasiani saviminissamit
ikialimmit misiligutit Ste-
phen Mojzsis, Scripps Insti-
tution of Oceanography, La
Jolla-mi, Californiamiittup
misissorpai. Misissuinerata
inerneri tuluit tusaataanni
ataqqisaaqisumi Nature-imi
7. november tamanut saq-
qummiunneqarput, Nunar-
suarlu tamaat ilisimatuus-
sutsikkut tupinnartuliatut
suaarutigineqarluni. Misili-
gutini marluusuni tamani
Mojzsis nassaarsimavoq se-
qunneerannguit fosfatmine-
ral-imik apatit-imik akullit.
akoqarlutillu kulstof-inik
ungalusaasunik imaluunniit
poorsimallutik.
Stephen Mojzsis-ip kuls-
tof-isotop-it (atom-it assi-
giinngitsunik oqamaassusil-
lit) sannaat misissoramigit
atorsimavaa »ion micropro-
be« - atortorissaarutip taas-
suma isotop-it sannaat 0,03
millimeteriinnarmik silit-
sisut uuttortarsinnaavai, u-
jaqqallu pisoqaassusaannik
ulluliisinnaaliuni. Kulstof-it
ulinneqarsimasut sannaat
minnerunngitsumillu iso-
top-ini sannat, nassataralu-
git unerartut nutaajunerit
akornanniittut uppernarsi-
neqarsimasut assigiipput,
tassaappullugooq uumas-
susillit pinngoriartornerinit
pinngortut.
Mojzsis oqarpoq isotop-it
sannaat kulstof-iniittut uu-
massusillit pinngoriartorne-
rinnaannit taamaallaat pin-
ngorsimasinnaasut. Misis-
suinerisa inernerisa ilima-
narsitippaa, uumassusillit
inerilluarsimanngitsut im-
map naqqani uumasimassa-
sut, imaluunniit tatsimi Akil-
iani maanna qaleriissanik
kvartsit-inik nassaarfiusin-
naasumi, ukiullu 3860 milli-
onit matuma siorna nassa-
taritillutik unerartuni, uu-
masimassasut. Tassa uu-
massuseqarnermut malun-
naatit Australiap kippasissu-
ani nassaat, manna tikillugu
nassaarineqarsimasut piso-
qaanersaannit ukiunik 300
millioninik pisoqaanerullu-
tik. Tamannalumi ilisima-
tuut tupaallaatigisorujus-
suunngilaat, ujaqqammi
3450 millioninik pisoqaas-
susillit Australiap kippasis-
sortaani nassaarineqartut
uumassusilittaasa malun-
nartereeramikku, taakku
pisoqaassusilernerata siu-
sinnerusortaani pinngori-
artornerup nassatarigai uu-
massusermillu malunnaa-
taat maannalu paasineqar-
tunit inerilluarsimarusut.
Silaannaap ujaraasa
annaappaat
Maanna paasineqartut so-
qutiginarnerusunngortip-
paa, misiligutit Qaammam-
mit aaneqarsimasut paasin-
arsitimmassuk, ukiut 3,8
milliardit matuma siornati-
gut tikillugu Qaammat, ili-
manartumillu Nunarsuaq si-
laannaap ujarassuinit nak-
kaaffigineqartarsimaqisut.
Akiliani qaqqat ujaraat sila-
annaap ujarassuisa nakkaa-
nerannit aserorneqavissi-
manngillat.
Isukasiani Akilianilu ujaq-
qanit misiligutit kulstof-i-
Kvartsit Akilianeersoq ujaqqami erseqqarissumik ikialik.
Kvartsit fra Akilia med en tydelig tegning i stenen.
taasa takutiinnarpaa, ili-
manarsinnaasoq, Nunarsu-
armi ukiut 3,8-3,9 milliar-
dit matuma siornali uumas-
suseqartoqarsimasoq - tas-
sa Nunarsuup pinngornera-
ta ukiunik 6-700 millionit
kingorna. Paasineqarsin-
naanngilarli uumassusillit
qanoq ittuusut taamani uu-
masimanersut. Eqqarsaati-
gigaanni qaqqat ujaraat uki-
unik 3,8 milliardinik piso-
qaanerusut aammalu nunar-
suup qalipaaniinnerminni
kissamit naqitsinermillu
sakkortuumit allanngorar-
tinneqartarsimammata, ili-
manarpallaanngilaq Nunar-
suup pinngoqqaarfiata nalaa
pillugu imannarsuaq paasi-
saqartoqarsinnaasoq - pi-
ngaartumik uumassusillit
siulliit qanoq pinngorsima-
neri. Imaassinnaavorluun-
niimmi ujaqqat Akilianiittut
atortorissaarnerujussuulluni
misissorneqaraluarpata, u-
kiut 3870 millionit matuma
siorna Nunarsuarmi pissut-
sinik paasinnittoqarsinnaa-
soq? Imaassinnaavoq Ka-
ngerlussuup kujammut ka-
ngiani pisoqarsuarmi naam-
mattooqqammikkaniitto-
qartoq qaqqat ujaraannik
innarlerneqarsimannginne-
rusunik pisoqaanerusunil-
lu...
Uumassusermut
malunnaatit siulliit
Ukiut qulit matuma siorna ujarassiooq Vie McGregor
Atammimmi nerriveqatigaara, allattaaviillu arlerlugit
allattuingaatsiarpunga. qaqqavissuit pisoqqat pillugit
paasissutissanik allattuillunga. taakku piffissap ilaani
pisoqaassutsimikkut siiarsuarmi qaangerneqanngil-
lat. Pisoqaanersatulli ullulerneqarunnaarput, taama-
nimi allanik pisoqaanernik nassaartoqareerpoq. Vie
McGregor-illi Isukasiani aammalu Nuup eqqaani alla-
ni paasisai soqutiginaqimmata amerlanerusunut tu-
sarliuttariaqarput.
Taamaammat TV-kkut tuluttut oqaasertalimmik
ujarassiooq Nunatsinneersoq tusaamasaq suliaalu
pillugit aallakaatitassiorpugut. Ajoraluartumik aalla-
kaatitassiorniarneq kinguneqanngilaq. Nanoq Film
TV, taamani suliffigisara, ima angitiginngilaq suliaq
taamak piukkunnartigisoq naammassisinnaallugu.
sulialli ingerlannerani soqutiginarluinnarpoq.
Eqqaamalluarpara Vie McGregor-ip taamanili oqa-
luttuakkaanga tyskip Isukasiata eqqaani nassaani
isumaqarfigisorigai nunarsuarmi uummassuseqar-
nermut malunnaatinut siullersaanerarlugit. Taa-
maattoqassappallu pisoqarsuit nassaarineqartartut
rekorderissagaat. tamannalu maluginiarneqassaqi-
soq. TV-kkullu aallakaatitassiatta »tunineqarnissaa-
nut« ilapittuutaasinnaagaluarluni.
Immaqali ilumoorsimanngiiaq imaluunniit isum-
maminik saqqummiunniakkaminik ajornartoorpal-
laarsimavoq, misissugaasami inerneri pillugit tusarfi-
geqqinngilarput.
Maannali paasineqareerpoq Nunarsuarmi uumas-
suseqarnermut ersiutaasut siulliit, nassaarineqarfi-
gaallu Nuup Kangerluata avannaani Isukasiani ser-
mersuup eqqaani. aammalu Nuup kujataani qeqer-
tami Akiliani. Tamanna Vie McGregor-ip tusagassiu-
tinut nalunaarutigisimavaa, oqaluttuarli nunarsuatta
sannaanik ilisimatusarnermut tunngasoq soqutigi-
narluinnarpoq, juullip nalaani ulluni takisuuni, taar-
tuni nuannersunili atuartartunut aliikkutassaqqilluni.
Jens Brønden.
ASS J FOTO: AG