Tíminn - 20.12.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Laugardagur 20. desember 1975.

Gunnlaugur Scheving
AAálari atvinnuveganna
HÉR á dögunum héldu Frakkar
upp á 100 ára afmæli „frönsku”
impressionistanna, þvf heil öld
er nú liöin — eöa meira — síöan
viöhorf manna í heiminum fóru
aö breytast veruiega i myndlist-
Þessi þróun hefur tekiö
skemmri tima á islandi, hér
hafa menn breytzt á þrem ára-
tugum. Er þá átt bæöi viö
myndlistarmenn og almenning
ailan.
I.
Hér er ekki mikið rúm fyrir
langar vangaveltur, en þó er
ekki úr vegi að minna á eitt
merkilegt atriði i myndlistar-
hugsun þjóðarinnar og almennu
mati manna á myndlistum, eftir
að viöhorfin höfðu á annað borð
breytzt, þvi þau eru aö sönnu
ekki siður byltingarkennd en
sjálft málverkið. í stuttu máli:
Menn hugsa ööruvisi til mynd-
listar en þeir gerðu áður.
Þetta kemurfram i ýmsu, þar
á meðal þvi, að menn meta ein-
stök myndlistarverk öðruvisi en
þeir gerðu áður. Meistarar eins
og Turner, Kjarval og margir
fleiri, sem viö þekkjum, eru nú
metnir á annan hátt. Menn hafa
sem sé komizt að raun um það,
að þeir gerðu fleira en stór oliu-
málverk, þeir gerðu skissur,
litlar teikningar, allskonar riss
og smámyndir, sem ef til vill
falla okkur enn betur i geð en
stóru verkin þeirra. Talið er að
Turner hafi látið eftir sig um
16.000 svona smámyndir, teikn-
ingar og rissmyndir, og niina
vekja þær ef til vill meiri athygli
en sjálfar „stórmyndirnar”
sem skapaðar voru út frá þeim.
Sama virðist vera um Kjarval,
andlitsmyndir' hans, riss og
skissur seljast fyrir geypilegt
verð og vekja mikla athygli á
sýningum. Má þar nefna til
myndir sem Reykjavikurborg á
og hefur látið setja upp á Kjar-
valsstöðum, en það er aðeins
brot af því, sem meistarinn lét
eftir sig og gaf Reykjavikur-
borg.
Hvað þessu veldur er sjálf-
sagt margt. Liklega vegur þó
þyngst á metunum, að almenn-
ingur er farinn að hugsa öðru
vtsi, er meira skáld að þessu
leyti en áöur var. Abstraktmál-
verkið hefur vrið boðberi frjáls-
lyndis í hugsun, þvi þegar menn
hafa losnað við fordóma, sjá
þeir lengra, dýpra og betur.
Mér kom þetta nýja verð-
mætamat á gömlum myndlist-
armönnum i hug, þegar ég skoð-
aði sýningu Listasafns íslands á
myndverkum Gunnlaugs heitins
Schevings, en hann gaf safninu
nokkur hundruð smámyndir,
auk stórra oliumálverka. Þess-
ar myndir eru dýrgripir hinir
mestu og segja miklu meira um
málarann en langar ritgerðir
sérfræðinga myndu gera — og
eins og hjá hinum, sem áður
voru nefndir, er það álitamál,
hvort Scheving verður ekki
einmitt stærstur I þessum litlu,
hálfgleymdu myndum, sem nú
hafa verið dregnar fram i dags-
ljósið á ný.
1 dálitilli grein I sýningarskrá
segir ólafur Kvaran m.a. á
þessa leið:
„Eins og þessi flokkun gefur
til kynna þá er gjöf Gunnlaugs
Schevings mikil að vöxtum og
óvenjulega margbreytileg, allt
frá fyrstu frumdráttum að
myndum til fullgeröra verka, og
spannar yfir allan listferil hans
allt frá skútuteikningum á
Seyðisfirði til hinna stóru og
voldugu sjávarmynda hans,
sem hann vann að skömmu fyrir
andlát sitt.
Vatnslitamyndir skipa stórt
rúm i gjöf Gunnlaugs Schev-
ings, en það efni var honum
ávallt hugleikinn tjáningarmið-
ill. Myndefnið er hér gjarnan
innimyndir, þorpsmyridir, en þó
ef til vill fyrst og fremst lands-
lag, sem hann málaði á staðnum
og sýnir leikni hans i meðferð
efnisins og næma skynjun hans
fyrir margbreytilegum lit- og
blæbrigðum náttúrunnar, sam-
ofinljóðrænum þýðleika, sem er
aðal þessara verka.
Gunnlaugur Scheving hefur,
eftirlifendum til mikillar gleði,
varðveitt af kostgæfni og alúð
mikinn fjölda af skissum og
undirbúningsmyndum að stærri
verkum sinum, sem listamenn
fórna oft þegar „stórhreingern-
ingar” eiga sér stað á vinnustof-
unni. Þessi þáttur gjafarinnar
er einkar athyglisverður, þar eð
þessar myndir gefa möguleika
til margvislegs innsæis i list-
sköpun og vinnuaðferöir lista-
mannsins. Hér má oft fylgja
ferli myndarinnar allt frá fyrstu
frumdráttum og siðan stig af
stigi er myndhugmyndin tekur
margvislegum umbreyting-
um.”
Svo mörg voru þau orð.
Þrátt fyrir auðsæjan áhuga
almennings á smámunum lista-
manna, verður það að teljast
djarflegt tiltæki af Listasafni ís-
lands að hengja upp svona sýn-
ingu, þar sem dregnar eru fram
allskonar tilraunir, sem eru að
baki stórra, áhrifamikilla lista-
verka. Fyrir þetta á safnið
miklar þakkir skildar. Þetta
eykur mönnum skilning á verk-
um Schevings. Myndir hans eru,
þrátt fyrir einfaldleik sinn,
þrautskipulagðar og þaulhugs-
aðar i senn.
II.
Gunnlaugur (óskar) Schev-
ing fæddist i Reykjavik árið
1904, og voru foreldrar hans þau
Björn Gislason kaupmaður og
kona hans, Hallbjörg Jónsdótt-
ir. Björn faöir Gunnlaugs
var bróðir Þorsteins Gislason-
ar, skálds og ritstjóra, og voru
þeir Gunnlaugur og bræðurnir
dr. Gylfi Þ. Gislason og Vil-
hjálmur Þ. Gislason fv. Ut-
varpsstjóri þvi bræðrasynir.
Gunnlaugur Scheving var hjá
afa sinum og ömmu, þeim Jóni
Magnússyni og Höllu Jónsdótt-
ur, i Reykjavík til 5 ára aldurs,
en varð siðan kjörsonur Jóns
Stefánssonar Schevings, bónda
á Unaósi i Hjaltastaðahreppi,
N.-Múlasýslu, og konu hans
Guðlaugar Jónsdóttur. Ólst
Gunnlaugur upp hjá þeim á
Fljótsdalshéraði, Seyðisfirði og
á Fáskrúðsfirði.
Minnir þetta allnokkuð á
uppvaxtarár Kjarvals, sem var
fæddur i Skaftafellssýslu, en al-
inn upp I Borgarfirði eystra, þar
sem náttúra og landslag verður
að teljast með tigulegra móti.
Gunnlaugur, sem siðar varð
einn mesti sjóvinnumálari
þjóðarinnar, mun aldrei hafa
stundað sjó. Það er i rauninni
makalaust, hversu vel honum
tekst að Ma sig inn i umhverfi
sjómannsins. Það er ekki ein-
asta að hann kunni skil á haf-
inu: hann kann lika góð skil á
sjóvinnu og sjómönnum. Þetta
hefurhann lært i æsku og siðar,
þegar hann var stöðugur gestur
i sjávarplássum á suðvestur-
hluta landsins.
Gunnlaugur hóf myndlistar-
nám hjá Guðmundi Thorsteins-
syni árið 1921. Elztu myndir á
sýningunni eru frá árinu 1926,
að mig minnir. Þá hefur
Gunnlaugur þegár náð mikilli
tækni.
Ariö 1923 hélt hann til Dan-
merkur og var á teiknistofu
Viggo Brants, Statens Museum
for K,unst. Stundaði nám við
akademiuna á Charlottenborg
1925 hjá Einari Nielsen prófess-
or og hjá Aksel Jörgensen
prófessor til 1930. Fór enn
fremur námsför til Þýzkalands.
Siðan kom hann heim, og hér
starfaði hann til dauðadags sem
n\n\\
Þjóðleg og þörf
söfnun
VtSNASAFNIÐ III.
bindi.
Sigurður Jónsson frá
Haukagili tók saman.
158 bls. Iðunn 1975.
SöFNUNARÁRATTA manna
birtist i mörgum myndum.
Sumir safna bókum, aðrir fri-
merkjum, peningum eða öðrum
þeim verðmætum, sem mölur
og ryð fá auöveldlega grandað,
og þannig mætti lengi telja. Það
mun jafnvel ekki alveg örgrannt
um aö sumir karlmenn safni
konum og konur mönnum,
(svona án þess að láta mjög
mikiö á þvi bera), og lesið hef ég
um karl, sem safnaði prestum.
Honum var það iþrótt og metn-
aðarmál aö vita deili á sem
allra flestum prestum, og helzt
vildi hann ná fundi þeirra og
stofna til einhverra persónu-
legra kynna.
Sigurður Jónsson frá Hauka-
gili i Borgarfirði hefur safnað
visum. Hafi hann einhvem tima
safnað einhverju öðru, þá er
höfundi þessara lina að minnsta
kosti ekki kunnugt um það, og á-
reiðanlegt er, að vísnasöfnunin
mun það verða, sem varöveita
mun nafn hans frá gleymsku
löngu eftir að hann sjálfur
verður kominn yfir þann púnkt,
sem „allrar veraldar vegur”
vikur að.
A siðustu árum hefúr almenn-
ingur i landinu fengið að sjá ár-
angurinn af visnasöfnun Sigurð-
ar, eða nokkurn hluta hans að
minnsta kosti. Það er þriðja
bindiö af Visnasafni, sem
skýtur upp kollinum i fetraum-
röst jólabókanna nú I ár. Hér
eru margir höfundar fram
leiddir, og sumir öngvir aukvis-
ar, eins og til dæmis Andrés
Björnsson eldri, Asgrimur
Kristinsson frá Ásbrekku og
Gunnar Eggertsson frá Leirár-
görðum, auk viðurkenndra
skálda, ekki af lakari endanum,
og nægir þar að nefna Einar
Kristjánsson frá Hermundar- •
felli, Ólöfu Sigurðardóttur frá
Hlööum og sjálfan Bólu-Hjálm-
ar. — Marga fleiri mætti telja,
en nafnaþulur hrökkva
skammt. Þessi handahófs-
kennda upptalning ætti þó að
nægja til þess að sýna, að hér er
margt ágætra manna á ferð,
þótt nokkuð sé liðið misjafnt,
eins og verða vill, þar sem
margt manna kemur saman á
einum stað.
Sama er að segja um visum-
ar, þæreru misjafnar að gæðum
eins og önnur mannaverk, en
allar eiga þær það þó sameigin-
legt að bera vitni um hag-
mælsku þjóðarinnar og ást
hennar á bundnu máli. Orð-
leikni og bragfimi eru svo inn-
gróin þessari þjóð, svo lang-
ræktuð og þrautþjálfuð, kynslóö
fram af kynslóð, að óliklegt er
annað en aö þessir eiginleikar
eigi langa framtið fyrir sér,
hversu frjálslynd sem við kunn-
um aö vera gagnvart öðrum ný-
tizkulegri skáldskaparstefnum,
svokölluðum órimuðum ljóðum
og öðru sliku.
Oft er gaman að veita þvi at-
hygli, hvernig skáldskapur fyrri
tiðar manna verður snjöllu fólki
hvati til góðra verka. Hver
heyrir ekki niðinn frá Ferðalok-
um Jónasar Hallgrimssonar i
þessari visu Guðrúnar Auðuns-
dóttur i Stórumörk, — og væri
þó synd að segja, að höfundur
hennar væri að stæla Jónas:
t æsku minni ól ég djúpa
þrá
eins og blómiö kyrrt á
sinni rót.
Aldrei var mér greitt viö
Galtará,
en garpur bar mig yfir
Markarfljót.
Og Gunnari Eggertssyni tekst
aö bregða upp ógleymanlegri
mynd af litilmannlegri illgirni i
einum visuhelmingi:
— Hvar sem svanur verst i
vök,
vappa hrafnar kringum.
Fyrst farið er að tala um ein-
stakar visur, má láta þess getið,
að á einum stað held ég að sé
fariö skakkt með. Það er i vis-
um Guðmundar Sigurössonar á
bls. 29. Fyrri visan er höfð
svona:
Nálgast grand og neyðarstand,
nálykt andar blærinn.
Beizlar fjandinn bleikan grand
bak við landamærin.
Aöur haföi ég lært visuna
bannig: „Niflheimsstranda
nálgast grand”, o.s.frv. Þannig
finnst mér visan snjallari og llk-
ari yrkingalagi höfundar sins,
enda mun hann hafa gengið
Siguröur Jónsson frá Haukagili.
þannig frá henni. Ég hef spurt
Guðmund B. Guðmundsson,
lækni á Vffilsstööum um þetta,
en hann er sonur Guðmundar
Sigurðssonar, og staöfesti hann
að faðir sinn hefði ort visuna
svona „Niflheimsstranda nálg-
asl grand”, en kvaðst ekki hafa
heyrt hina geröina. — Það er
auðvitað ekki ný saga, að visur,
sem margir læra og fara viða,
breytast I meðförum — og er I
sjálfu sér ekki neitt tiltökumál,
— þótt jafnsjálfsagt sé að leið-
rétta slikt, þá sjaldan að hægt
er að komast örugglega að hinu
rétta.
Ekki er það vandalaust verk
að búa slikt visnasafn svo Ur
garði, að það verði vel aðgengi-
legt almenningi. Oft eru skýr-
ingar nauðsynlegar, enda notar
Sigurður þær talsvert, en þó
ekki I óhófi, nema siöur væri. En
skýringar eru vandmeðfarnar,
þær eru rúmfrekar og þurfa aö
vera stuttorðarog gagnoröar, ef
þær eiga ekki aö skyggja á vis-
urnar i stað þess aö vera til á-
réttingar. Samt verður það dá-
litið snautlegt, þegar ekki er
önnur grein gerð fyrir visum,
blaðsiðu eftir blaðsiðu, en að
geta þess hver kveðið hafi.
(Bjöm Jónsáon kvað, Jónas
Jónasson kvað, o.s.frv.) Sama
er að segja um niðurskipan
efnisins. Visunum er ekki raðað
eftir efni og eðli, og ekki heldur
eftir höfundum. Sama mannin-
um bregður fyrir með margra
blaða millibili. Þetta gerir bók-
ina miklu lausagloprulegri en
nokkur þörf er á. Aftur á móti er
það mjög gott, að birt skuli vera
aftast I bókinni efnisyfirlit og
höfundatal, þar sem þess er get-
ið, hvaða blaðsiðu (eða blaðsið-
um) hver maður á visu. Það er
til mjög mikils hagræðis.
Eitt er enn, sem mér finnst —
ja kannski ekki beinlinis galli,
en að minnsta kosti óþarft, — og
það er aö birta I visnasafni sliku
sem þessu, alkunn erindi Ur
ljóðabókum þekktra skálda.
Þannig er til dæmis um visu
Kolbeins Högnasonar i Kolla-
firði.
Ofthef ég saman orðum hnýtt
einum mér til gleði,
það er annars ekki nýtt,
að Islendingur kveöi
1 ljóöabók Kolbeins, Hnoð-
nöglum, er þessi visa prentuð
sér á blaði, framan við kvæöin,
sem heitir þar Til lesendanna.
Ég hef alltaf litiö svo á, að
hlutverk visnasafnarans sé
fyrst og fremst að „marka og
draga á land” eins og skáldið
sagði. Það er að segja að safna
saman visum, sem ganga
manna á milli, en hafa litt eða
ekki komizt á prent. Og vissu-
lega hefur Sigurður frá Hauka-
gili unnið ómetanlegt björgun-
arstarf á þeim vettvangi.
Lausa visan er vinur hins ljóð-
elska manns. Ungir og aldnir,
háir og lágir hafa átt i henni fé-
laga og förunaut. Við skulum
ljúka þessu með þvi að virða
fyrir okkur mynd, sem sjálfur
Jóhannes Kjarval gerði, — ekki
með litum og pensli, heldur orð-
Slgurrökkur af syfjustráum,
sendist fákur um veg.
Bæirnir sjást með burstum
háum.
Nú brosir landið og ég.
—VS.