Tíminn - 09.03.1977, Blaðsíða 13

Tíminn - 09.03.1977, Blaðsíða 13
Miðvikudagur 9. marz 1977 13 Konrad Lorenz. Dauöasyndir mannkyns. Vilborg Auður isleifs- dóttir þýddi. Almenna bókafélagið. Frá örófi alda Jiafa menn búið við ýmiskonar háska og hættu- ástand. En það er fyrst á þess- ari öld að sá uggur sezt að mörgum vitrum mönnum að mannkynið kunni að fara sér að voða, gera jarðarhnöttinn óbyggilegan eða spilla lifs- skilyrðum sinum. Hér er nú komin tiltölulega litil bók þar sem ágætur visindamaður gerir grein fyrir þeim hættum, sem honum viröist að nú vofi mestar yfir mannkyninu. Allt eru það sjálfskaparviti. Konrad Lorenz er Austur- rikismaður og kunnur islenzk- um lesendum af bókinni Talað við dýrin. Hann er hátta- fræðingur, — etholog — og hefur kannað ýmsa hætti manna og dýra. Hann telur, að eðlishvatir eða eðliávisun þróist með mönnum og dýrum frá kyni til kyns samkvæmt þvi sem hverj- um kynstofni sé hentugast og hagkvæmast til að halda velli i lifsbaráttunni. Þvi séu örar og stórkostlegar breytingar hættu- legar, þar sem þær kunni að valda þvi að hinar meðfæddu eöiishvatir eigi ekki lengur við. Þessi skoðun Lorenz um eðlis- hvatirnar veldur þvi að hann telur það fráleita skoðun að maðurinn fæðist eins og óskrifað blað, sem hægt er að skrifa á hvað sem verá skal. Samkvæmt þeim kenningum, segir hann, aö viða sé mikiö gert til aö má út einstaklingsein- kenni og það sé draumur vald- hafa viða um heim. „Hinum kapitaliska stórframleiðanda sem hinum sovézka-flokks- starfsmanni hlýtur að vera þaö álika mikið kappsmái að gera sem flesta alveg eins að gera þá að viönámslausum fyrir- myndarþegnum, eins og Aldous Huxley sýnir þá i hinni ógnvekj- andi framtiðarskáldsögu sinni: „Brave New World.” Lorenz ræðir um þær hættur, sem mest hafa verið ræddar siöustu árin, off jölgun, mengun og umhverfiseyðingu. En jafn- framt þessu fjallar hann um andleg einkenni manneskjunnar og ýmsar breytingar á þvi sviði Og fyrir þaö er bókin merkileg- ust nýjung. Hraðinn og óttinn hyggur Lorenz að vinni nútimamannin- um mikið tjón. Hann telur að ásamt eignalöngun, eftirsókn eftir viröingastöðum eða löngun i hvort tveggja leiki óttinn veigamikið hlutverk, óttinn við fátæktina, óttinn viö að taká rangar ákvaröanir en ekki sizt óttinn við aö verða ekki lengur þessu slitandi iifi vaxinn. „óttinn I hvaða mynd sem hann birtist er sá þáttur sem grefurymdan heilsufari nútimamannsins og veldur háum blóðþrýstingi, nýrarýrnun, ótimabæru hjarta- slagi og öðrum álika ófögnuði.” I framhaldi af þessu segir Lorenz að vera, sem hætti að ihuga,eigi á hættu að glata þeim eiginleika sem vissulega er sér- kenni mannsins, hæfileikanum að þróa með sér hugtakahugs- un, mái, samvizku og ábyrgt siðferði. „Ein versta afleiðing hraðans eða óttans, sem hefur getið af sér hraðann er hin aug- ljósa vangeta nútímamannsins til þess að vera einn með sjálf- um sér. — Hin sivaxandi sókn I hávaða, sem er beinlinis þver- sagnarkennd ef litið er á tauga- veiklun nútimamannsins á sér aöeins eina skýringu. Það er eitthvað sem verður aö yfirgnæfa. A göngu okkar úti i skógi heyrðum við hiónin Konráð Lorenz talar um aö menn missi hæfnina til að taka á sig erfiði og strit sem launast siöar. Dekraðir og óþolinmóðir nútimamenn vilja fá allar óskir uppfylltar viöstöðulaust. Það hefur óheppilegar afleiðingar á sviði kynhegðunar. Þolleysi gagnvart vanliðan breytir eðli- legum hæðum og lægöum mannlifsins i flatneskju. Ljós og skuggar verða aö til- breytingarlausri grámósku. Það leiðir til seigdrepandi leiðinda. t framh. af þessu ræðir Lorenz um útkulnun tilfinninganna. Þá minnir hann á það, að Mikið vit > í lítilli bók „Það er enginn skortur á hindrunum, sem við verðum að sigrast á, ef mannkyniö á ekki að farast. Sigurinn yfir þeim er sannarlega nógu erfiður til þess að veita hverjum og einum meðvitund um gildi sitt. Það hlýtur að vera viðfangsefni uppalenda að lyfta hulunni af tilvist þessara hindrana.” Margt væri freistandi að minna enn á úr þessu kveri. Lorenz segir, aö menningarlif byggist á valdi manns yfir hvöt- um sinum. Hann telur samband barna við foreldra mikla nauðsyn, skortur á persónuleg- um tengslum við móður i frum- bernsku valdi vanhæfni til myndunar félagslegra tengsla, en ófullnægjandi samskipti for- eldra og barna hafa þó miklu viötækari áhrif. Hann telur þaö hættulegt aö rekja öll afbrot til samfélagsins, gera þau sök bókmenntir glamur i útvarpi,sem nálgaðist óðfluga. Þetta kom okkur á óvart. Á að gizka 16 ára ungling- ur kom aleinn á hjóli sinu, en hafði útvarp á bögglaberanum. Konan mín sagði „Hann er llk- legast hræddur við aö heyra I fugli.” En ég held aö hann hafi einungis óttast það aö mæta sjálfum sér eitt andartak. Hvers vegna tekur margur gáfu- og menntamaðurinn hinar heimskulegu sjónvarpsaug- lýsirfgar fram yfir eigin félags- skap? Áreiöanlega vegna þess að þær hjálpa honum til þess að bægja frá sér ihugun.” Siðan minnist Lorenz a hina stööugu þurftaraukningu þar sem hver framleiðandi reynir að auka þörf neytandans, svo aö margar vlsindastofnanir fást eingöngu við rannsóknir á þvi hverníg slikt megi takast. Þar nefnir hann óþarfar umbúðir sem dæmi og segir að þetta óhóf og vitahringur framleiðslu- og þurftaraukningar muni veröa Vesturlandabúum og þá fyrst og fremst Bandarikjamönnum banabiti. hvorki orðið né hugtakið gleöi komi fyrir hjá Freud. Hann þekkir nautnina, gleðina ekki. Og umhugsunarverðar eru frá- sagnir af ungu fólki sem mistók- ust tilraunir aö svipta sig lifi og varð hamingjusamt fólk þótt þaö lifði viö örkuml vegna til- tækis sins. „Tvimælalaust gerðu þessar öröugu hindranir unglingunum, sem leiðindin höfðu hrakið á barm örvænting- ar, lifið aftur þess virði að lifa þvi.” Svo koma þessi viturlegu ályktunarorö: uppalandans, þvl aö þá sé brotamaðurinn sviptur ábyrgð og ábyrgðartilfinningu en brott- hvarf ábyrgðartilfinningar er mikið gæfuleysi. Konráð Lorenz veit að náttúruvlsindin taka til manns- ins og það er unnt að verða margs vís um manninn með þvl að taka eftir skepnum, en þó veit hann vel um mun manns og dýrs og hvað hafi gert mann úr dýri. Lorenz telur eðlilegt að á gelgjuskeiði séu menn haldnir nýjungagirni og uppreisnar- hneigö. Þessu skeiði fylgi svo venjulega annað skeið þegar menn fá aftur mikið dálæti á öllu sem gamalt er. Þetta var kynstofninum og menningu hentugt meöan breytingar voru ekki eins örar og gagngerar og nú. En nú óttast Lorenz það sem kalla má hefðarof þegar yngri kynslóðinni tekst ekki að ná sambandi við eldri kynslóöina á menningarlegum grundvelli, að ekki sé minnzt á að hún geti endurspeglaö sjálfa sig I henni. Yngri kynslóðin meöhöndlar þá eidri eins og hóp af framandi þjóðerni og mætir henni með þjóðernishatri. Þessar truflanir eiga fyrst og fremst upptök sln i ófullnægjandi samskiptum for- eldra og barna. Afleiöingarnar birtast sem sjúkdómseinkenni þegar á barnsaldri. En i sam- bandi við það sem kalla má upp- reisn æskunnar segir Lorenz m.a.: „Augljóslega er fátt eftir- breytnisvert I nútimamenningu Vesturlanda með þéttbýli sinu, umhverfiseyðingu, blindu kapp- hlaupi fjárgræðginnar, til- finningalegíi örbirgö og for- heimskun. Allt þetta fær fólk til þess aö gleyma dýpri sannind- um og vizku, sem menning okk- ar hefur að geyma. í raun og sannleika hefur æskan ærna ástæbu til þess að segja öllum yfirvöldum strlð á hendur. Hins vegar er erfitt að gera sér grein fyrir þvi hversu stór sá hluti ungiinga I hópi uppreisnar- gjarnarar æsku er, sem lætur til skarar skriða af framantöldum ástæöum. Þegar til átaka kem- ur opinberlega gerist það af öðrum og ómeðvituöum hvötum og þar ber hatrið milli menningarhópa tvimælalaust hæst. Ytri mynd uppreisnar ber fremur einkenni alvarlegrar taugaveiklunar, þar sem hinir hugsandi æskumenn eru i minni hluta. Vegna misskilinnar holl- ustu eru hinir skynsömu ekki þess megnugir að draga sig út úr hópi þeirra, sem eingöngu láta stjórnast af eðlishvöt. 1 spjalli minu viö stúdenta fékk ég á tilfinninguna að tala hinna skynsömu væri hreint ekki eins lág og maður gæti haldið eftir þeim svip aö dæma sem stúdenta-óeirðirnar báru.” Þessi ummæli leiða huga minn að þeirri vakningu gegn tóbaksreykingum sem nú er vakin I skólum landsins. Mér virðist að sú vakning gæti orðið upphaf þess að uppreisn is- lenzkrar æsku á komandi árum hafi jákvæöan tilgang i þjónustu lifs og heilbrigði og brjóti niður þá helstefnu eiturnautna-sýki sem nú veldur mestri ógæfu á Islandi. Það gæti oröið Islenzkri menningu ómetanlegur fengur. Ekki vil ég segja að ég sé al- gjörlega sammála öllu sem Lorenz segir I þessu riti, en allt er það umhugsunarvert og fremur hygg ég að þaö sé sjald- gæft að finna bók þar sem jafn- margt er viturlega sagt. Ég vona að þeir sem lesa þessa um- sögn vilji kynna sér bókina sjálfa, þvi aö þetta er bók sem ég vil hvetja alla hugsandi menn til að lesa. H.Kr. 6. tónleikar Tónlistar- félagsins Tónlistarfélagið efnir til tón- leika i Austurbæjarbiói á laugardaginn, og hefjast þeir klukkan fimm siðdegis. A efnis- skránni verða verk eftir Mozart, Schubert og Beethoven, en um þessar mundir eru 150 ár liðin frá andláti hans. Á tónleikunum mun Pina Carmirelli leika á fiðlu og Arni Kristjánsson á planó. Þetta eru sjöttu tónleikar Tónlistarfélagsins á starfsárinu 1976-77. Pina Carmirelli

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.