Tíminn - 13.10.1977, Blaðsíða 16

16
mmm
Fimmtudagur 13. október 1977.
lesendur segja
Jón Gislason:
Opingátt brjóst-
vitsins villist
í fjallleitum
Svar til Gísla bónda Högnasonar
á Læk i Flóa
i.
1 Timanum 24. september
siðastliðinn birtist grein eftir
Gisla bónda Högnason á Læk I
Flóa, er nefnist: Fræðimenn
gerast fjallkóngar. Grein þessi
er óvenjuleg og þrungin fáfræöi
og rangfærslum. Höfundur
hennar virðist litt bera skilning
á þau málefni, sem hann vill
raeöa, þó aö þau snerti atvinnu
hans og ævistarf. Þaö er illa
farið, að slikt skuli henda
bónda, sem hefur gert sauðfjár-
búskap öðrum þræði að lifsat-
vinnu sinni, og langtum fremur
þar sem þessi bóndi er alinn upp
svo að segja undir afrétti Flóa-
manna, og hafði i æsku bein við-
skipti viðþá haustog vor I fjall-
ferðum. Ég held, að Gisla bónda
á Læk væri það þörf lexia að
lesa meira um sögu afréttanna,
fjallferðanna og störf og hlut-
verk f jallkóngsins I hinum löngu
og heillandi fjallleitum á af-
réttum Flóa- og Hreppamanna.
Sögum þessa vil ég leiðrétta
rökleysur hans og rangfærslur
að nokkru, þó að sliku séu sett
takmörk i stuttri grein.
1 upphafi greinar sinnar vikur
Gisli Högnason að þvi', hve
langar f jallleitir séu úr Flóa og
Gnúpverjahreppi. Hann miðar
lengd þeirra við það, sem er á
liöandi stund, og er timasetning
hans rétt með það til sjónar. En
ég miðaöi timalengd við það
sem lengst hefur verið, það er
áður en truflanir urðu á smala-
mennsku i Arnarfelli og betur
verður vikið að.
Eins og kunnugt er voru öll
ferðalög erfiðari áður fyrr, út-
búnaður allur var langtum ó-
fullkomnari,en það sem munaði
mestu var það að járning hesta
var mun ófullkomnari og oft á
tiðum litt búin til langferða.
Dagleiðir urðu þvi mun
skemmri en þær urðu síðar.
Bezta viðmiðunin i þessu efni,
er hin forna þingmannaleið,
sem allir kannast viö úr sögum
og raun þess hversdagslega.
Þetta hafði sinar afleiðingar I
fjallferðum.
2.
GIsli á Læk er maöur brjóstvits-
ins, svifandi á vængjum Imynd-
unaraflsins, án þess aö sjá né
heyra, án þess að greina veru-
leikann frá þvi óraunhæfa.
Hann er alinn upp i nánum
tengslum við afréttinn og fjall-
ferðir, verandi i nánum hrifum
við tilbrigði þeirra, jafnt vor og
haust. En hann virðist aldrei
hafa hugsað um hina miklu sögu
þeirra og afréttamála hrepp-
anna milli Hvitár og Þjórsár.
Hann er undarlega skáeygður i
þessu sambandi. Hann virðist
ekki hafa veitt þvi eftirtekt, aö
byggöin i æskusveit hans náði
fyrr á timum langtum lengra
inn i landið, og þar af leiðandi
afrétturinn lika. Hann viröist
ekki vita, að i Hreppunum báð-
um var mikil fjallabyggð, sem
nú er fyrir löngu farin I eyöi.
Hann virðist ekki heldur vita, að
Hreppa- og Flóamenn smöluöu
allt til fjórðungsmarka i margar
aldir. Hann virðist ekki heldur
skilja né skynja, að landið innaf
hinni fornu byggð I Hreppunum
var frjósamt og grösugt land,
gróöurland, þar sem voru betri
sauðhagaren viðast hvar i land-
inu.
Brekkurnar fögru, grösugar
og angandi af gróöri á siðsumri
undir hliðum Arnarfells hins
mikla, er Páll A. Pálsson lýsir
svo skáldlega og fagurlega i
sönnum og fögrum eftirmælum
eftir vin minn, Sigurgeir I
Skáldabúðum, eru aðeins sýnis-
horn af þeim landgæðum, er I
öndverðu voru til staðar á stdr-
um svæðum á afrétti Gnúpverja
ogFlóamanna fyrir innan Dals-
á. Þeir nytjuðu þessi lönd i
margar aldir, áður en veður-
farsbreytingin mikla, eldgos og
sauökindin, eyddu þessum lönd-
um að gróðri. Um leið og landiö
eyddist, huldist hjarni og snæ,
sandi, vikriog ösku, týndust hin
fornu örnefni. Og fleira bar til
sögu.
Upp úr 1760 herjaði illur vá-
gestur sveitirnar I Arnessýslu,
en það var fjárkláðinn fyrri.
Hannolli afarmiklu tjóni.og var
nær þvi sauðlaust um nokkur ár.
Það leiddi af sjálfu sér, aö fjall-
ferðir lögðust niður á þessum
árum, og uröu ekki teknar upp
aftur á innhluta afréttarins fyrr
en löngu seinna, og varð þar
fleira til örlaga.
A sama tug 18. aldarinnar og
fjárkláðinn herjaði, fór annar
vágestur sigðum eyðingarinnar
um afréttinn. En það var sand-
ur, eimyrja, vikur og aska úr
Heklugosinu mikla. Það hafði
einnig sináhrif til þess, að fjall-
ferðir hófust ekki á ný innyfir
Dalsá, eftir að fé varö á ný i
árneskum sveitum.
1 byrjun 19. aldar hófu fram-
sýnir og dugmiklir bændur I
Flóa og Hreppum að vekja at-
hygli á þvi, að taka ætti upp
aftur fjallferöir inn 1 Arnarfell.
Þórður Sveinbjörnsson sýslu-
maöur Arnesinga var mikill
áhugamaöur um framfarir I
landbúnaði. Hann reyndi aö
koma á betri skipun á fjallferöir
og fjallleitir á Flóa og Hreppa-
mannaafréttum, en hann átti
viö ramman reip að draga.Um í
1845 hófu Gnúpverjar á ný að
smala fyrir innan Dalsá, en
fremur var það með eftirtölum.
Eftir 1856 lögðust þessar fjall-
ferðir enn um sinn niöur vegna
fjárkláðans siðari, og voru ekki
teknar upp aftur fyrr en um
1870.
Aáratugnum millil880og 1890
var undirbúin ný fjallskila-
reglugerð fyrir allt Amesþing,
og sérstök fyrir umrædda af-
rétti. Þá var aðalforsvarsmaður
Gnúpverja norðlenzkur maður,
Asmundur Benediktsson bóndi I
Hagá I Þjórsárdál. Ég tel hik-
laust, aö sum þau örnefni, er
mér og fleirum finnast stinga 1
stúf við það sem áður var, séu
komin frá honum, og eru þau
norðlenzk, eins og ég vék að I
grein minni 1 Heimilistimanum.
Þess skal getið, að sama
sagan átti sér staö i Kerlingar-
fjöllum, sem eru I afrétti
Hrunamanna. Helgi bóndi
Haraldsson á Hrafnkelsstöðum
hefur mótmælt mörgum nýjum
örnefnum á þessum slóðum I
góðum og snjöllum blaðagrein-
um á undanförnum árum, og sé
honum þökk fyrir þaö.
3.
Gisla bónda á Læk er mjög
villugjarnt i afrétti æskusveitar
sinnar. Hann ruglar þar gjarn-
an saman örnefnum ferða-
manna og fjallmanna. Þar er
gleggst dæmið um Norðlinga-
öldu. Hann vill bera fyrir speki
sinni fræga fjallkónga, ólaf
Bergsson bónda á Skriöufelli og
Sigurgeir Runólfsson I Skálda-
búðum. En ég er viss um, að
þeir myndu ekki þakka honum
fyrir slikt, væru þeir ofar
moldu. Þeir voru báðir miklir
ferða- og fjallmenn, og kunnu
góð skil á mun fjallferöa og al-
mennra ferðalaga. Þeir voru
báðir leiðsögumenn ferða-
manna um afrétti og öræfi.
Sigurgeir Runólfsson i Skálda-
búðum annaðist um mörg ár
jöklamælirgar.bæöi sem fjall-
maður og fjallkóngur. Hann var
sá hamingjumaður, að sjá
landið koma undan jöklinum,
líta það fyrstur byggðamanna,
jiað land, sem forfeður hans og
okkar smöluðu fyrir öldum.
Starfhans á fjöllum hausthvert
var visindastarf, unnið af trú-
mennsku og sönnum áhuga.
Hann féll I faðmi fjallanna i
starfi fjallkóngsins og vísinda-
mannsins. Hans verður alltaf
minnzt sem eins bezta sonar
Gnúpver jahrepps.
1 bókinni Göngur og réttir
greinir Jóhann fjallkóngur Kol-
beinsson á Hamarsheiði svo frá
fornum minjum um smala-
mennsku undir Arnarfelli hinu
mikla: „Ævafornir götutroðn-
ingar e.t.v. úr grárri fomeskju
(hjá Arnarfellsöldu) sýna, að
löngu horfnar kynslóðir hafa
lagt þarna leiðir sinar. Þarna
hafa forfeður okkar og feður
lifað glaða daga i f járleitum i
blíðviðri á haustin, og einnig
háð harða baráttu við óbliða riátt-
úruna, illviöri og vatnavexti, og
þarna hefir grasafólkiö og
skemmtiferðafólkið notið vor-
dýrðarinnar. Jafnvel útilegu-
menn hafa átt þarna griöastaö
um stundarsakir. Og enn i dag
seiða óbyggöirnar til sin aldna
og unga, og þeir telja sig lán-
sama sem fá að dvelja fáeina
daga á haustin i faðmi fjallanna
i öræfakyrrðinni fjarri öllum
skarkala og flughraða véla-
menningarinnar”.
Jóhann á Hamarsheiði var
mikill og virtur fjallkóngur. Afi
hans var einnig fjallkóngur,
Eirikur Kolbeinsson bóndi á
Hömrum. Hann var fjallkóngur
Gnúpverja, þegar þeir hófu á ný
að smala afréttinn fyrir innan
Dalsá. Hann fór margar ferðir
frægarinni Arnarfell og eru um
þær sumar öruggar heimildir.
flokksstarfið
Ráðstefna um málefni
sveitarfélaga á vegum
Framsóknarflokksins
Dagana 11. og 12. nóvember n.k. mun Framsóknarflokkurinn
efna til ráðstefnu um sveitarstjórnarmálefni. Ráðstefnan verður
haldin á Hótel Esju i Reykjavik og verður opin öllum sveitar-
stjórnarmönnum og öðrum þeim, sem áhuga kunna að hafa á
þeim málum, sem um verður fjallað.
Tekið verða til meðferðar þrjú tiltekin mál.
I.
Atvinnumál.
Um þau mun hafa framsögu Eggert Jóhannesson, hrepps-
nefndarmaður, Selfossi, Magnús Bjarnfreðsson, bæjarfulltrúi,
Kópavogi og Sigurðuróli Brynjólfsson bæjarfulltrúi, Akureyri.
II.
Aldraðir og öryrkjar.
Þar munu flytja framsögu: Ragnheiður Sveinbjörnsdóttir,
bæjarfulltrúi, Hafnarfirði, séra Ingimar Ingimarsson, oddviti,
Vik og Gylfi Guðjónsson, arkitekt, Reykjavik.
III.
íbúðabyggingar og unga fólkið.
Framsögu um þau mál munu hafa Jóhann H. Jónsson, bæjar-
fulltrúi, Kópavogi og Guðmundur Gunnarsson, verkfr., Reykja-
vik.
Johann Guðmundur
Siðar mun verða birt I Timanum nákvæm dagskrá ráðstefn-
unnar. Gert er ráð fyrir að þrir umræðuhópar starfi og fjalli hver
um eitt framantaldra dagskrármála.
Þátttöku i ráðstefnunni ber að tilkynna til aðalskrifstofu
Framsóknarflokksins, Rauðarárstig 18, Reykjavik. Simi 2 44 80.
4.
Gisli bóndi á Læk vill ata vin
minn, Sigurgeirf Skáldabúðum,
einkennilegum sora. Hann vill
afvega færa, hvernig hann lét
lifið við skyldustörf undir
Amarfelli, störf fjallkóngsings
og jöklamælingamannsins.
Svona skýrirTiminn frá slysinu
11. september f fyrra: „Rúm-
lega sjötugur maður, Sigurgeir
Runólfsson i Skáldabúðum I
Gnúpverjahreppi drukknaði 1
gær 1 jökullóni sunnan undir
Arnarfelli við Hofsjökul.
Drukknun Sigurgeirs bar svo að
höndum, að hann, ásamt öörum
gangnamanni, var á ferð fót-
gangandi við rætur Hofsjökuls.
Gekk hann þar á þunnum is, en
mun hafa talið að sandur væri
undir....”
Morgunblaðið segir frá sama
atburði 11. september: ,,Það
sviplega slys varð um hádegis-
bilið I gær, að Sigurgeir
Runólfsson bóndi f Skáldabúð-
um f Gnúpverjahreppi drukkn-
aöi í jökullóni við Arnarfell suð-
austan i Hofsjökli. Mun Sigur-
geir hafa lent á glerhálum Is i
jaðri jökulsins, þar sem hann var
á eftir kindum, og runnið út I
lónið”. Svo má hver trúa frá-
sögn minni eða Gisla. En hitt
skal ég viðurkenna, að það er
missögn, að Sigurgeir heföi
drukknað fyrir nokkrum árum,
það varifyrra i september, sem
slysið varð.
En eitt atriði vil ég enn ræða
við Gisla á Læk, en það er mis-
skilningur hans um Sóleyjar-
höfða. Hann notar þar prent-
villu til að afbaka mál mitt. En
hann virðist ekki vita né kunna
talsháttinn aðfara yfirÞjórsá á
Sóleyjarhöfða, en það var alltaf
notað um leiðina um vaðið við
höfðann, og veit ég að eldri
menn kannast við það enn f dag,
samanber sams konar talshátt,
að fara yfir á Haldi, en það er á
leiðinni inn á Holtamannaafrétt
um ferjustaðinn á Tungná.
Að lokum vil ég taka það
fram, svo að það valdi ekki
neinum misskilningi, að það
lætur mjög illa i eyrum minum
þegar alþýðumenn tala um at-
vinnuveg sinn af jafnmikilli
vankunnáttu og Lækjarbóndinn
gerði iumræddri grein. Ég held,
að sveitungar Gisla á Læk og
sýslungar ættu að hanna fyrir
hann greinarnar, sem hann er
að senda frá sér á stundum i
blöð. Að visu vil ég látaáriægju
mina i ljós yfir þvi, að þessar
greinar hans eiga vel heima I
heimilisblaði Ingólfs á Hellu.
Þar hitt a þær fyrir frænkur sin-
ar og systur.