Tíminn - 31.12.1977, Blaðsíða 21

Laugardagur 31. desember 1977
ii" ii<
21
Rekstrarvandi
atvinnuvega
Við óbreyttar aðstæður er fyrirsjáanlegur rekstrar-
vandi hjá atvinnuvegum á næsta ári. Á það i rauninni
jafnt við um sjávarútveg, landbúnað, iðnað og verzlun,
þó að auðvitað sé um einstakar undantekningar að
ræða. í minum huga er hér um alvarlegasta vanda-
málið að ræða, og þá ekki hvað sizt að þvi er varðar
framleiðsluatvinnuvegina, bæði þá, er standa undir
gjaldeyrisöflun og hina, sem eru gjaldeyrissparandi.
Það hlýtur að vera fyrsta boðorðið að koma i veg fyrir,
að hjól atvinnulifsins hætti að snúast. Það verður þvi
að leita allra ráða til að koma i veg fyrir stöðvun fram-
leiðslunnar. Með einum eða öðrum hætti verður að
gera viðhlitandi ráðstafanir i þvi efni. Það er eðlilegt,
að rikisstjórnin hafi þar frumkvæði. Verða þau málefni
efalaust efst á dagskrá hjá henni eftir áramótin. Hitt er
annað mál, að framleiðendur mega ekki varpa öllum
áhyggjum sinum yfir á rikisvaldið. Þeir mega ekki að-
eins gera kröfur til rikisstjórnarinnar. Atvinnurekend-
ur þurfa að gæta þess að gera þær ráðstafanir til hag-
ræðingar, sparnaðar og annarra úrbóta, sem i þeirra
valdi standa. Sjálfsagt geta langflestir þeirra sagt, að
þeir geri það. Skal það á engan hátt dregið i efa. En
einhverjir gætu ef til vill gert eitthvað betur. Menn
geta gengið of langt i þvi að setja allt sitt traust á rikis-
valdið, að ætlast til þess, að það hlaupi alltaf undir
baggann og greiði tapið, ef þvi er að skipta. Slikt getur
stefnt i sósialisma af versta tagi. Hér skal ekki farið
lengra út i þá sálma. En aöalatriðið er, að atvinnu-
vegirnir verða að ganga viðstöðulaust. Það má aldrei
gleymast, að góð afkoma atvinnuvega er undirstaða
efnahagslegra framfara og atvinnuöryggis.
Þó að ég hafi hér fyrst og fremst haft i huga fram-
leiðsluatvinnuvegina, vil ég ekki láta hjá liða að undir-
strika mikilvægi verzlunar. Það er ekki nóg að fram-
leiða, það þarf lika að selja. Góðir sölumenn útflutn-
ingsafurða inna af hendi sérlega mikilvægt starf.
Þjóðarhagur byggist að ekki svo litlu leyti á þeirra
starfsemi. Það er að minum dómi einstaklega mikils-
vert, að frumkvæði einstaklingsins og dugnaður fái að
njóta sin á þvi sviði. Vitaskuld verður að sjá um, að
undirboðspilli þar engu. Sama má i rauninni segja um
innflutningsverzlunina. Góð innkaup varða ekki litlu
fyrir afkomu þjóðarinnar.
Ég minnist á þetta hér, af þvi að mér finnst verzlunin
oft vanmetin. Til hennar andar oft köldu. Það eru ef til
vill einhverjar leifar frá timum danskrar einokunar-
og selstöðuverzlunar. Ég held jafnvel, að kaupsýslu-
menn sjálfir séu ekki með öllu lausir við þessa van-
metakénnd. Mérsýnist, aðþeir vilji miklu heldur heita
framkvæmdastjórar og forstjórar en kaupmenn og
stórkaupmenn.
Samvinnuverzlun og kaupmannaverzlun eiga að
veita hvor annarri aðhald. Þær geta þrifizt hlið við
hlið. Samvinnuverzlunin hefur þá sérstöðu, að henni er
skylt að tryggja félagsmönnum sannvirði, hvort heldur
er i afurðasölu eða innkaupum. Þess vegna þarf hún að
hafa það svigrúm, að hún geti sinnt þörfum félags-
manna, en vitaskuld á fólkið sjálft að geta ráðið þvi,
hvar það vill verzla.
I sambandi við rekstrarvandamál, má þvi verzlunin
ekki gleymast, enda hvila sumir kostnaðarliðir, svo
sem t.d. vextir, e.t.v. þyngra á henni en öðrum at-
vinnuvegum. Þegar þau mál eru skoðuð, má ekki held-
ur gleyma þvi, að samvinnufélögin hafa með höndum
margvislega starfsemi aðra en verzlun, þ.á m. ýmiss
konar aðra þjónustustarfsemi.
Landbúnaður og
bændastéttin
Málefni landbúnaðarins hafa verið óvenjulega mikið
i sviðsljósinu að undanförnu. Það hefur komið fram
mikil óánægja hjá bændum með verðlagningu land-
búnaðarafurða og þær tekjur, sem þeir hafa borið úr
býtum. Sýna tölur, að langt er frá þvi að þeir nái tekj-
um svokallaðra viðmiðunarstétta. Kemur þar margt
til, svo sem sölutregða eða jafnvel samdráttur i sölu
innanlands, útflutningur, sem útflutningsbætur
hrökkva ekki til að verðbæta, vanmetnir kostnaðarliðir
við verðlagningu o.s.frv. Auðvitað veldur dýrtiðin þvi,
að neytendum þykir verðlag á búvörum hátt. Neyzlu-
venjur hafa og sjálfsagt breytzt og á það sinn þátt i
minnkandi sölu á sumum vörum.
Ég skil vel, að bændum þyki hart að búa við svo
skarðan hlut, sem raun ber vitni, eftir kauphækkunar-
stökk annarra stétta. Á þvi vandamáli verður að finn-
ast lausn. Það þarf að leggja áherzlu á skilning og góð-
an hug á milli bænda og neytenda. Hinir siðarnefndu
verða t.d. að skilja, að siðasta búvöruhækkunin stafar
að verulegu leyti af þvi, að þá voru bændur að fá kaup-
hækkun, sem launþegar höfðu þegar fengið siðastliðið
sumar og haust.
Það er misskilningur, að tilmælum bænda hafi af
hálfu rikisstjórnar verið visað á bug eða þeim tekið af
litlum skilningi. Þau eru einmitt þar til skoðunar eins
og vandamál annarra atvinnugfeina. Menn geta ekki
búizt við svörum, án þess að málin séu athuguð. Það
þarf að mörgu að hyggja. Það er ekki alltaf hægt að
byggja á reikningsstokka meðaltölum, sem allt eru að
gera vitlaust i þessu þjóðfélagi. Ég vona fastlega, að
sanngjarnar kröfur bænda fái hljómgrunn á réttum
stöðum. Aðalatriðið er, að málflutningur bænda bygg-
ist á rökum og réttum lögum. Það, sem mestu skiptir,
er að markmiðinu sé náð, en ekki hvaða leiðir eru farn-
ar. I minum augum er mergur málsins sá, að þeir, sem
hafa aðalatvinnu af landbúnaði, beri úr býtum sam-
bærilegar tekjur og viðmiðunarstéttirnar. Annað er
misrétti, sem ekki er unnt að þola.
Það hefur að undanförnu verið gerð mikil hríð að
bændum og landbúnaði. Hefur bændum sárnað sumt i
þeim málflutningi. Vitaskuld er þó ekkert að athuga
við m’ále'fnalega gagnrýni. Henni má svara með gagn-
rökum. Að sjálfsögðu má rökræða um stefnuna i land-
búnaðarmálum. Hún hlýtur að taka breytingum i tim-
anna rás, eins og hvaðannað, og menn þurfa að vera
opnir fyrir öllum nýjurtgum, jafnt i framleiðslu sem
markaðsmálum. En i þessum umræðum um landbún-
aðarmál hafa heyrzt svo öfgafullar fullyrðingar, að
engu tali tekur og er von, að þær hafi vakið réttláta
reiði. I raun og veru eru þessar fullyrðingar varla um-
ræðuverðar og eru kannski varla fram settar i alvöru.
Hér skal þvi aðeins fátt eitt um þær sagt.
Uppistaðan imálflutningi öfgamanna er sú, að fram-
leiðsla á innlendum landbúnaðarafurðum sé of mikil.
Það þurfi þvi að draga verulega úr henni og jafnvel
hefja innflutning i stórum stil á afurðum, sem fram-
leiddar hafa verið hér innanlands fram til þessa. Það
er að minum dómi regin firra að snúa með þessum<
hætti baki við elztu atvinnugrein okkar tslendinga. í
fyrsta lagi er i þvi fólginn mikill gjaldeyrissparnaður
að þurfa ekki að flytja inn landbúnaðarafurðir. Við Is-
lendingar erum mjög háðir öðrum þjóðum um aðdrætti
og þvi væri varhugavert að verða með þeim hætti enn
háðari erlendum viðskiptum. Það er heldur ekki eins
auðvelt og margir vilja vera láta að setja hér á stofn
atvinnufyrirtæki, tildæmis á sviði iðnaðar, er skili um-
talsverðum gjaldeyri i þjóðarbúið. Slik uppbygging
tekur langan tima. t öðru lagi er það skoðun min, að við
tslendingar eigum að nýta land okkar sem bezt, án
þess þó að ofnýta það. Með þvi móti sýnum við bezt i
verki, hvers við metum landið, og jafnframt leggjum
við fram okkar skerf til matvælaframleiðslu i heimin-
um. Ég teldi það nánast ögrun við umheiminn, ef við
tslendingar færum að draga saman matvælafram-
leiðslu okkar nú, meðan Sameinuðu þjóðirnar og aðrar
alþjóðastofnanir leggja allt kapp á það að auka fram-
leiðslu á matvælum til þess að seðja einhvern hluta
þeirra milljóna, sem þjást af hungri i löndum þriðja
heimsins svonefnda. t þriöja lagi álit ég, að íslenzkar
landbúnaðarafurðir standist hvað gæði varðar fylli-
lega samkeppni við hliðstæðar vörutegundir erlendis.
Ræktunarframkvæmdir og framfarir i landbúnaði eru
likastar ævintýri. Hvaða starfsemi skyldi vera þroska-
vænlegri en sú, að framleiða hollar fæðutegundir?
Bændur hafa að minum dómi tekið vel vinsamlegum
ábendingum um fjölbreyttari framleiðslu og gera það
eflausti framtiðinni. Ráðleggingar sérfræðinga á sviði
matvælafræði eru lika góðra gjalda verðar og er sjálf-
sagt að færa þær sér i nyt, séu þær byggðar á visinda-
legum grunni. Að sjálfsögðu geturþurftað hafa stjórn
og skipulag á framleiðslunni og sniða framleiðslu i ein-
stökum greinum stakk eftir vexti, þ.e. þörfum. Allir
skilja, að útflutningsbótum verður að setja skynsam-
leg takmörk. En markmiðið verður alltaf að vera það,
að við Islendingar séum sjálfum okkur nógir með land-
búnaðarvörur. Ég hef alltaf litið svo á, að landbúnaður
væri liftrygging islenzku þjóðarinnar.
Landhelgismálið
Landhelgismálið er langstærsta mál undanfarinná
ára. Nú er það mál komið i höfn. Þar er margra áfanga
að minnast. Þeir eru vonandi þjóðinni i fersku minni og
skulu ekki rifjaðir upp hér. En þeir mega ekki falla i
gleymsku. En grundvöllurinn að lokasigrinum var
lagður með Oslóarsamkomulaginu i júni 1976. Nú
stunda aðeins þrjár þjóðir veiðar á tslandsmiðum. Er
umsaminn botnfiskafli þeirra litilræði i samanburði
við það, er erlendar þjóðir veiddu hér af botnfiski fyrir
svo sem tveimur árum. Það er á valdi tslendinga að
binda endi á þessa samninga. Islendingar hafa þannig
fengið full forráð á 200 sjómilna fiskveiðilandhelgi og
geta nýtt hana á þann hátt, sem skynsamlegastur er
talinn. Skiptirmiklu, að fiskstofnar verði ekki ofnýttir.
Skal það mál ekki rætt hér. Er viðurkennt, að ts-
lendingar hafi haft forystu um þróun hafréttarmála.
Stækkun landhelginnar mun skipta sköpum um
framtið þessarar þjóðar um ókomin ár. Komandi kyn-
slóðir munu njóta ávaxtanna af baráttu undangeng-
inna ára. Það er ánægjulegt áð minnast þess, að i þessu
lifshagsmunamáli hefur þjóðin oftast verið einhuga.
Það væri æskilegt, að slik samstaða næðist i öðrum
hagsmunamálum þjóðarinnar.
Deilur um það nú, hverjum sé mest að þakka það,
sem áunnizt hefur, eru fremur hégómlegar. Þegar
timar liða, og þeir, sem i eldinum stóðu eru löngu
komnir undir græna torfu, verður saga landhelgis-
málsins væntanlega skráð á hlutlægan hátt af sann-
kölluðum sagnfræðingum en ekki af ómerkilegum
áróðursþjónum.
Menningarfurinn
Samfélög siðmenntaðra þjóða geta ekki staðizt án
þess að eiga sér kjölfestu, sinar lifsreglur, boð sin og
bönn og manngildismat sniðið eftir gerð þjóðfélagsins.
Það verður að eiga sér rætur i sögu, menningu og
erfðavenjum. Og aldrei reynir meira á það, að rætur
þjóðmenningarinnar séu sterkar og standi nógu djúpt
heldur en á timum mikils umróts I likingu við það, sem
nú gengur yfir heiminn. Þegár stormur fer um skóg-
inn, reynir á það, hve ræturnar eru haldgóðar og stofn-
inn styrkur. tslendingar eiga gamalgróna menningu,
sem jafnvel grannþjóðir okkar hafa notið góðs af og sú
menning kulnaði aldrei á liðnum öldum, þrátt fyrir
ánauð, hungur og mannfelli. Og hún náði aftur blóma
sinum á liðinni öld jafnskjótt og birti i lofti, og varð hún
sú almenningseign, sem af hefur sprottið flest það,
sem okkur þykir mest um vert, hvort sem litið er tií
lista og annarra mennta, verklegra framkvæmda eða
mannúöarmála. Að sjálfsögðu er þetta ekki allt af inn-
lendri rót, heldur tileinkaði þjóðin sér ekki siður
strauma og stefnur umheimsins, en felldi þær að is-
lenzkum staðháttum.
Við lifum e.t.v. nú á varhugaverðari timum en þeir,
sem voru i blóma lifsins snemma á þessari öld. Uggur
og ótti býr i hugum margra, stórveldi heimsins togast
á með sprengjur á baksviði, sem geta jafnvel boðað
sjálfan dómsdag. t þessu andrúmslofti hafa magnazt
óhæfuverk, f jöldi fólks hefur flúið á náðir eiturlyfja eða
tileinkað sér furður og firrur, sem minna á miðaldir i
fáránleika sinum. Við Islendingar, sem til skamms
tima gerðum næsta glöggan mun á þvi, sem til far-
sældar horfði og hinu, sem varhugavert var eða hættu-
legt, höfum staðið berskjaldaðri i þessari gerningahrið
en nokkur hefði trúað fyrir fáum áratugum.
Það er spurning, sem vert er að ihuga, hvort sú
menningargerð, sem verið hefur i mótun siðustu ára-
tugi, séað öllu leyti heillavænleg. Um langt skeið hefur
allt stefnt að þvi i siauknum mæli, að einstaklingnum
væri öllu miðlað af öðrum. Skólabarnið er svo yfirhlað-
ið af námsefni, að það á fáar stundir frjálsar, ef það
sinnir náminu og það virðist efst á baugi, að aðrir eigi
að hafa ofan fyrir unglingunum, þegar kvöldar. út-
varpið glymur allan daginn og sjónvarpið fyllir sex
kvöld vikunnar. Auðvitað er þar margt ágætt efni flutt,
bæði til fróðleiks og afþreyingar. Og fyrfr margt fólk er
þetta ómetanleg dægradvöl. En stundum flýtur lika
með efni, sem naumast hefur holl áhrif, a.m.k. á börn
og unglinga. Maðurinn, ungur og gamall, er mataður
seint og snemma, fyllt i allar eyður, en minna um hitt
hirt, þátttöku hans sjálfs. Eins konar mötun hefur
kannski komið of mikið i staðinn fyrir raunverulegt
félagslif og tómstundastarf. Ég minnist þess, að Helgi
Hjörvar flutti eitt sinn á unglingsárum útvarpsins er-
indi, er hann nefndi: „Hvenær á fólkið að hugsa?”
Hvað skyldi sá stórbrotni listamaður og málsnillingur
hafa sagt nú?
Margir undrast nú, hvernig þeir, sem ólust upp fyrir
tið hinnar miklu skólagöngu og mörgu fjölmiðla, urðu
þess umkomnir að axla hin vandasömustu ábyrgðar-
störf og komast frá þeim með sóma. Kannski er
leyndardómurinn sá, að þeir höfðu sjálfir stælt sig á
þvi ungir að glima við margvisleg úrlausnarefni, án
þess að vera mataðir af öðrum nema að litlu leyti.
Vitaskuld er þjóðfélagið nú miklu margbrotnara en
það var áður og enginn ber brigður á nauðsyn góðrar
menntunar eða þörf þjóðarinnar á sérfræðingum á
fjölmörgum sviðum. En hitt er vafasamara, hvort
skyldunámið er ekki komið út i öfgar að magni náms-
efnis og lengd skólatima og geri svo miklar og einhliða
kröfur til nemenda án tillits til upplags þeirra, að þeim
sé ofboðið. Þeir, sem hentar námið sizt, kikna undir
þvi, fyllast vanmati á sjálfum sér og andúð á umhverfi
sinu og þeim siðalögmálum, er það vill i heiðri halda.
Spurningar um þessi mál leita á hugann. Kannski
spretta þær af vanþekkingu manns. En ég held nú
samt, að þessi málefni séu ihugunarverð. Hættir okkur
ekki við að apa of mikið eftir útlendum, bæði á bessum
sviðum og öðrum? Gleypum við ekki of mikið hrátt
af þvi, sem aðflutt er? Þetta eru ef til vill óþarfar
áhyggjur. En vis maður spyr: Hefur ekki einhvers
staðar einhver hlekkur brostið i uppeldis- og mennta-
kerfi okkar?
Hvað sem um það er, vil ég leggja áherzlu á, að við
leggjum rækt við okkar þjóðmenningararf. Köstum
ekki fyrir róða þvi manngildismati, sem vel hefur dug-
að okkur. Vörpum ekki kjölfestunni fyrir borð. Og um
leið er ekki úr vegi að minna á, að það eru meiri sann-
indi fólgin i málshættinum, að það þurfi sterk bein til
að þola góða daga, en menn almennt hugleiða, þótt þeir
taki sér þau orð i munn. Fyrirhafnarlitið lif getur leitt
til úrkynjunar og eins geta ofurnægtir orðið kveikja
hruns, bæði einstaklinga og þjóða.
Hófsemi er dyggð
Ég er svo ófrumlegur, að mig langar til þess að ljúka
þessu áramótaspjalli á svipuðum orðum og siðustu
áramótagrein. Mérfinnst, að þau eigi ekki siður við nú
en þá, og þvi miður hafa ekki rætzt allar vonir og óskir,
sem ég þar nefndi. Ég endurtek þær þvi hér. Ég sagði
þá:
,,Ég vona, að það verði ár, þ.e. nýja árið, hófsemi á
sem flestum sviðum. Ég vona, að það verði ár jafn-
vægis, bæði út á við og inn á við. Sú er von min og bæn,
að gerningahriö glæpa og alvarlegra afbrota sloti á ár-
inu. Ég vona og bið þess, að reynt verði að afstýra
hvers konar slysum eftir þvi sem i mannlegu valdi
stendur. Megi friður rikja um heimsbyggðina og sam-
ábyrgðartilfinning mannkyns vaxa.”
Hófsemi i öllum myndum, jafnt i athöfnum sem orð-
um, er i minum augum mikil dyggð. Ég held, að hún sé
ein þeirra dyggða, sem liklegust er til að leiða til far-
sældar fyrir hvern einstakling og þjóðina alla. öfgar i
hvaða mynd, sem þær birtast, eru alltaf og alls staðar
til bölvunar. óhóf og óreglusemi er uppspretta margra
ógæfuverka, m.a. allt of margra slysa. En á árinu, sem
i hönd fer, megum við einmitt einskis láta ófreistað til
að reyna að draga úr hinum hörmulegu slysförum. Hið
nýja ár ætti framar öllu öðru að verða ár slysavarna I
viðtækasta skilningi.
Þegar maður sezt niður við að skrifa áramótahug-
leiðingar, finnur maður, að ,,það er svo margt, ef að er
gáð, sem um er þörf að ræða.” Sumt af þvi kemst á
blað, en annað ekki. Það getur þvi hæglega hent, að
eitthvað verði út undan, sem allt eins mikil þörf heföi
veriðað minnast á. En einhvers staðar verður að setja
punktinn.
Ég lýk svo þessu áramótaspjalli með þvi að þakka
öllum Framsóknarmönnum samstarfið á árinu, sem er
að kveðja. Traust þeirra og vinsemd hefur verið mér
mikils virði. Landsmönnum öllum óska ég árs og friðar
á komandi ári.