Tíminn - 25.01.1978, Blaðsíða 10

Tíminn - 25.01.1978, Blaðsíða 10
10 Erlendur Jónsson: tslensk bókmenntasaga 1550—1950. Fimmta útgáfa BókagerOin Askur. Ekki veit ég hvort menn hafa almennt gert sér grein fyrir þvl, hvillkt stórræöi þaö er( a6 gera grein fyrir öllu þvl merkasta sem skrifaö hefur veriB á Islenzku I 400 ár á 200 blaöslðum litlum. Þetta er geysilegur vandi en hins vegar er þaö ómetanlegt aö hafa sllkt yfirlit tiltækilegt. Og þetta kver er viö þaö miöaö aö fljótlegt sé aö finna I þvl, efnisyfirlit er gott og á breiöum spássíum stendur margt til aö vísa á umræöuefn- iö. Hér er gerö grein fyrir liölega 120 rithöfundum Islenzkum og nefndur fjöldi bóka, sagna og kvæöa. Sllkt rit veröur ekki gert án þess aö stundum orki tvl- mælis hvaö beri aö taka og hverju aö sleppa. Flestir les- endur sem handgengir mega heita einhverju tlmabili bók- menntanna kynnu aö vilja gera einhverjar breytingartillögur. Oöru visi getur þaö ekki veriö. Mér finnst t.d. vafasamt aö Páll okkar á Staöarhóli sé merkara skáld en sr. Jón Magnússon I Laufási og sr. Þorlákur Þórar- insson. Eins finnst mér aö mjög heföi komiö til greina aö geta um Kvöldvökur Hannesar Finnssonar. Og sterk rök má færa aö þvi, aö á þessari öld heföi átt aö nefna Harald Nlels- son. Og ekki væri nein goögá aö nefna Sigurbjörn Sveinsson og Hallgrím Jónsson. Svona athugasemdir eru eng- inn áfellisdómur um ritiö. Smá- vegis pennaglöp eru heldur ekki alvarleg en ættu þó aö vera fá I fimmtu útgáfu. Hér stendur t.d. aö skáldferill Jóhannear úr Kötlum spanni yfir hálfan fjórða áratug (1926-1970) og hér sést nafniö Tengingar I tafli. Og sagt er um Guöbrand Þor- láksson aö hann varö ungur „biskup á Hólum og gegndi þvi embætti hálfan sjötta áratug, lengur en nokkur maöur fyrr og slöar hérlendis”. Hér heföi mátt segja aö hann heföi gegnt biskupsembætti mik'lu 'lengs't Islenzkra manna svo aö þaö tæki til Skálholts og Reykjavíkur llka. Hins vegar mun fáum koma I hug aö einhverjir hafi gegnt biskupsembætti á Hólum áratugum saman erlendis. En allt eru þetta nú smámunir. Hver sem reynir aö gera grein fyrir miklu verki I fáum oröum mun fljótlega finna aö þaö er mikill vandi — eöa svo mun þaö flestum reynast. Þaö eru þvi litlar llkur til aö bók eins og þessi veröi gerö án þess aö sitt- hvaö orki tvlmælis. Yfirleitt gerir þaö ekki mikiö tiLþvI aö bókmenntalegt mat og listrænt mat yfirleitt orkar svo oft tvl- mælis. Þetta er allt saman til- finningamál aö öörum þræöi. Hins vegar ber aö varast full- yröingar I svona bók eftir þvl sem þaö er hægt. Þaö er t.d. vafasamt aö segja um Gfsla Brynjólfsson aö Faraldur sé merkara kvæöi en Grátur Jakobs yfir Rakel og ekki veit ég hvort ó, fögur er vor fóstur- jörö er nú kunnara en vöggu- kvæöiö Ljóshærö og litfrlö eöa jafnvel Búöarvlsur. Hér segir aö Islendingabrag- ur sé minnisstæöasta kvæði Jóns Ólafssonar. Þaö mun ekki of mælt aö Islendingabragur hafi veriö frægasta kvæöi Jóns. Hann var baráttuljóö I stjórn- málabaráttunni allt fram I þing- rofiö 1931. Sagt er aö Jón hafi tvlvegis oröiö ,,aö flýja land vegna hvassyrtra blaöaskrifa”. 1 fyrra skiptiö var þaö Islendingabragur og mætti raunar halda þvl meira á lofti en gert er hve vægilega var tek- iö á þeim stóryröum. Viröist augljóst aö dómararnir hafa lit- iö á ljóði sem fautaleg ummæli unglings. Dómurinn var lika svo vægur þegar til kom aö hæpiö er aö segja aö Jón hafi oröiö aö flýja land. Og þaö voru ekki liö- Greinargott ágrip 400 ára Erlendur Jónsson sögu bókmenntir in full tvö og hálft ár fra því aö Islendingabragur birtist þegar Jón Ólafsson birti annaö kvæöi þar sem hann ávarpaöi landa sina og sagöi: Þiö hugsiö aö Danskurinn hamli okkur alls — hann hugsar þaö ef til vill sjálfur, — þaö er uppgeröar afsökun, fegrunarfals, en þaö fegrar oss aldrei neitt gjálfur. Þá mun honum hafa fundizt aö Islendingabragur væri mest megnis fánýtt og marklaust oröagjálfur. Fyrir Islendingabrag var Jón Ólafsson dæmdur I héraöi 20. mal 1870 til aö greiöa til fá- tækrasjóös Reykjavíkur 50 rikisdali. Landsyfirrétturinn kvaö upp sinn dóm I málinu 19. september sama ár og þar segir: ,,Hinn ákærði Jón Ólafsson á fyrir sóknarans ákærum I þessu máli sýkn aö vera, þó að hann lúki allan af málinu löglega leiö- andi kostnaö.” Hins vegar dæmdi Landsyfirrétturinn Jón til aö greiöa 15 dala sekt vegna ummæla sem hann haföi um sækjandann, meöan á flutningi málsins stóö. Áriö 1873 var Jón aftur dæmd- ur og þá fyrir ummæli I Göngu-Hrólfi um Hilmar Finsen landshöföingja. Þá var dómur- inn 200 rikisdala sekt og 6 mán- aöa einfalt fangelsi, svo aö miklu meiri ástæöa var til aö flýja. Beinar villur held ég aö séu fáar i ritinu. Þó veit ég ekki hvar Bláskógavegur er I Þing- eyjarsýslu en hér segir aö þaö kvæöi Einars Benediktssonar sé um samnefndan staö þar. Eins segir hér aö Valshreiörinu væri „skipaö fremst I Sögum og kvæöum”, en tvær sögur af fjór- um eru fyrir framan þaö I útgáf- unnifrá 1897.1 útgáfunni 1935 er allt annaö efni. Þar eru ekki nema tvær af sögunum fjórum úr fyrri útgáfunni þó aö nafni bókarinnar sé haldiö. Þessar tvær sögur eru á undan greinum úr blööum og tlmaritum, skipaö I aldursröö, eins og greinunum sem á eftir koma er raöaö eftir aldri. Heföi þótt ástæöa til aö vitna til útgáfunnar 1935, mátti segja aö Valshreiöriö væri haft þar meö, en þó þaö sé þar fremst er enginn dómur lagöur á að það sé bezt eða merkast þess sem Einar ritaði I óbundnu máli. En jafnvel þó að útgefand- anum hefði þótt svo vera var ástæðulaust að fara að geta þess hér i' bókmenntasögunni. Um Kvöld I Róm segir aö skáldiö beri ítali nútímans sam- an viö Rómverja hina fornu. Ég verö aö játa aö sá samanburöur hefur fariö fram hjá mér og ég finn þar ekkert um Itali nútlm- ans. Eins er vafasamt aö segja aö Einar hafi kosiö Herdlsarvlk sér til búsetu slöustu æviárin. Hann átti ekki margra kosta völ og sambýliskonan réöi a.m.k. nokkru. Erlendur segir: „Má vel marka bjartsýni Hannesar af upphafsoröum kvæöisins 1 haf- Isnum: „Hvort hefur þú vin okkar, haflsinn, séö? 1 augum Matthlasar Jochumssonar, sem orti um sama efni, var haflsinn „hinn forni fjandi” og mundu víst fleiri hafa tekiö undir þaö”. Kvæöi þessi eru ekki nema aö nokkru leyti um sama efni. En ég hef alltaf taliö aö oröin „vin okkar” væri ávarp til lesanda en ekki gæluorö um hafisinn. 1 Ljóöabók eftir Hannes Hafstein 1925 er engin komma fyrir en hendingin er komin öll. Erlendur setur kommur utan um haflsinn. Ég heföi heldur látiö þær utan um „vin okkar”. Hannes lýsir hafísnum ekki sem vini, heldur sem landsins forna fjanda: 1 þokunni grúfir sig þögul Hel um þrúöugar Isjaka — gjár, og þéttar og þéttar aö skips — súöar skel treöst skar-jaka-múgurinn flár”. Ég held aö Hannes Hafstein heföi aldrei nefnt flærö eöa flá- ræöi I sambandi viö vinarbrögö. Og llkingin I slöasta erindi verö- ur markleysa ef viö eigum aö llta á haflsinn sem vin. öllum hafis verri er hjartans Is. — Matthlas spuröi, hvort hafls- inn væri farg sem þrýsti fjööur fólgins lifs og dulins kraftar og Einar Benediktsson segir I haf- iskvæöi slnu aö kuldinn sé hand- læknir Noröurlanda. Hannes Hafstein lýsir hafísnum sem hinum forna fjanda sem kominn er til aö tortlma og reka erindi dauöans. Þeirri ógn og skelfingu lýsir hann til þess aö leggja áherzlu á þaö sem honum lá einkum á hjarta aö gera vinum slnum ljóst: öllum hafis verri er hjartans is, sem heltekur skyldunnar þor. Ef hann grlpur þjóö, þá er glötunin vls, þá gagnar ei sól né vor. Þaö stoöar engin árgæzka ef fólkið bregzt ef það tapar siö- gæöi og siöferöiskennd, heimtar og hrifsar til sin án þess aö finna til skyldunnar er glötunin vls, hvernig sem árferöi leikur viö menn. Kvæöiö er ort til aö segja þetta og segja þaö meö þungri áherzlu. Og þaö er listaverk sem vel hefur tekizt. En hvaö sem um þetta má segja, held ég aö torvelt sé aö vísa á jafnmiklar og margar staöreyndir um íslenzkar bók- menntir og rithöfunda I jafn- stuttu máli og hér er komiö I hendur manna. Þvl held ég, aö þaö sé mjög gagnlegt aö menn hafi aögang aö svona riti. Þessari útgáfu ber þvl aö fagna og vona aö kveriö glæöi skilning og áhuga margra sem ungir eru og á eftir koma. Þaö er eflaust rétt sem Erlendur segir aö Jónas Hall- grlmsson hafi dáö Eggert Ólafsson „vegna þjóörækni og fööurlandsástar”. En þó aö þaö sé rétt þarf þaö ekki aö segja allan sannleikann. Eg held aö Jónas hafi elskaö Eggert sér- staklega vegna þess, aö hann skildi aö Eggert reyndi aö opna augu manna og glæöa skilning þeirra á fegurö hins daglega llfs. Og vegna þess, aö mér viröist að sumir menntamenn okkar telji aö sú þjóölifsmynd sem þeir lesa úr sögu Þorgeirs Þorgeirssonar, Yfirvaldiö, sé raunsönn aldarfarslýsing, vil ég hvetja menn til aö lesa Huldu- ljóö Jónasar og sjá hvernig hann minnist Eggerts Ólafs- sonar þar. Hann kallar hann vandlætishetju. Og þegar Eggert er stiginn á land er þetta: Litfögur blóm úr værum nætur- blund smállta upp og gleöja skáldiö góöa. Gleymir hann ööru og skoröar þau um stund. Nú hittir vinur vin á grænu engi. Hér er þaö náttúruunnandinn sem talar. Nú hittir vinur vin þegar skáldiö og gróöurinn mætast. Þaö er engin tilviljun aö Jónas leggur smala sem fer aö fé I munn ummælin um Eggert Ólafsson: Kvaö hann um fold og fagra mey fagnaöarljóö, er gleymast ei. Þó kvaö hann mest um bóndabæ er blessum éflir si og æ, af þvl aö hjónin eru þar öörum og sér til glaöværöar. Jónas haföi þá sérstööu á skáldaþingi aB hann orti um un- aö hversdagsstarfanna, vinn- unnar. Islenzk skáld hafa löng- um hugsaö eins og Kormákur: Mætara er mér aö mæla — en mórauöa sauöi, um afrétti elta — orö margt viö Steingeröi. Þaö var meira kveöiö af man- visum og munarljóöum en vinnuvlsum. Hvaöa skáld á 19. öld ortu svipuö kvæöi og Sláttu- visa og Formannsvísur? Fellur vel á velli verkiö----Glymur ljárinn, gaman. — Góöir veröa gróöar gefnir sauöarefni. — Björgum enn til bjargar báti, verum kátir. Dra-göu, sveinn, úr djúpi köldu dagverö þinn.----- Sælla vart er eitt aö öllu en aö sigla heim til kvenna. Hér kem- ur enn fram mikill skyldleiki viö Eggert Ólafsson. Þegar Jónas minnist þess I Hulduljóöum hvaö Eggert sjái nú annaö en blómin segir hann: Brosir viö honum bærinn heillagóöi I brekkukorni, hreinn og grænn ogsmár. Þar hefur búið frændi hans meö fljóöi ■ I flokki ljúfra barna mörg um ár. Þar hefur sveitasælan guös I friöi og sóminn aukizt glööu bæjarliöi. Þar hefur gerzt aö fullum áhrlnsoröum allt, sem hinn vitri bóndavinur kvaö um dalalif I Búnaöarbálki forö- um, um bóndallf, sem fegurst veröur þaö. Þannig lýsti Jónas Hallgrims- son samtlö sinni þegar hann leitaöi þess sem hann vildi aö menn horfðu á sem fyrirmynd Og hér liggur þaö fyrir hvers vegna hann unni Eggert ólafs- syni og dáöi hann. Þaö var fyrir skyggni hans og næmleika á fegurö hins daglega llfs vinn- andi fólks og umhverfis þess. Erlendur .segir kvæöi Stefáns Ólafssonar „einkennast af ljóörænni mýkt, tilfyndni, hagmælsku og nota- legri klmni manns sem finnur til eigin yfirburöa, veit hag slnum borgiö og þarf engan aö öf- unda”. Síöan segir aö gaman- semi hans sé borgaraleg svo sem hann stæöi „utan og ofan viö þann gráa veruleika sem öldin lét hrærast I kringum hann”. Segir hann þetta i sam- bandi við menntun hans og for- frömun erlendis. Hér er bezt aö fullyröa var- lega. Litlu framar segir Erlendur um Hallgrím Péturs- son aö hann gat viö flest verald- leg tækifæri hent gaman aö þvl sem broslegt var. Þetta gátu fleiri og geröu. Stefán Ólafsson var aö vlsu gæddur sérstakri kímnigáfu. Oddsbragur sýnir hvernig hann naut þess aö færa smámuni sveitalífsins I skáld- legan skemmtibúning. En aö hann væri mótaöur af allt öör- um anda en aörir skemmtilegir menn á landi hér sé ég ekki. Og hvaö er þá um sr. Jón á Bægisá? Aldrei var hann I Danmörku. Og ekki var hann efnamaöur. Var þó jafnan léttur I máli og spaug- samur. Og þó aö segja megi aö sr. Stefán hafi mjög mótaö skáldskapinn austanlands eftir sinn dag er hann ekki eins mikill timamótamaöur hvaö klmnina snertir og ætla mætti af þeim oröum sem til var vitnaö. Þessi grein er nú þegar oröin sönnun þess hve auövelt er aö setja á langar ræður út frá kver- inu. Svo er jafnan þegar fljótt er fariö yfir og aöeins tæpt á miklu efni svo sem hér veröur aö gera. Kannski er þaö aö vissu leyti kostur hvaö Htiö er hægt aö segja þegar svona margt þarf aö nefna. Þá stendur opiö aö ræöa efnið. Og veröi miklar um- ræöur út frá þessu stuttorða ágripi hefur þaö náö tilgangi slnum. Á fjórum blaösiöum ritsins er bókaskrá þar sem taldar eru upp 70 bækur um bókmennta- sögu, einstaka höfunda, hand- bækur og ritgeröasöfn. Fljótt á litið kann þessi bókarauki aö orka tvimælis, en sjálfsagt er ástæöulaust aö sjá eftir þessu rúmi til aö geta þessara rita sem öll varöa islenzka bók- menntasögu. Þó held ég aö væri réttara aö visa lesendum á Skirni en t.d. Njálu I islenzkum skáldskap eftir Matthlas Jo- hannessen þó aö greinargott rit sé raunar. En þaö er bezt aö hætta þessu nöldri. Þessi bókmenntasaga á þaö skiliö aö eftir henni sé tekiö þvl aö hún fyllir opiö skarö og kemur þvl I góöar þarfir. H. Kr.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.