Tíminn - 14.12.1978, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 14. desember 1978
iiii'itii!
7
Beint stefniö
þér á
skerið”
Þðrgnýr
Guðmundsson
—Hugleiöingar um
skólakerfið—
Sigling Haralds konungs
haröráöa.
„Einhverja nótt, er þeir
sigldu, mælti Halldór til þess
manns er stýröi konungs-
skipinu: „Lát ýkva til”.
Konungur mælti til þess er
stýröi: „Halt svo fram” Halldór
mælti ööru sinni: „Lát ýkva”.
Konungur baö hann svo fram
halda. Halldór mælti. „Beint
stefniö þér á skeriö” —Því næst
renndi á skeriö svo hart, aö
þegar gekk undan skipinu
undirhluturinn og varö þá aö
flytja til lands meö öörum
skipum og siöan reist tjöld og
bætt aö skipinu1’. (Halldórs
þáttur Snorrasonar,—Fjörutlu
Islendingaþættir, útgáfa
Þorleifs Jónssonar, bls. 117-118)
Hér er greint frá hrokafullum
valdsmanni, sem hvorki vill né
getur tekiö viövörun frá öörum,
þeim sem hann telur þrepi
neöar settan aö viröingu og
völdum en sjálfan sig, enda þótt
ábendingin sé studd fyllstu
rökum.
En Halldór telur sér skylt aö
vara viö hættunni, er hann sér
hana fyrir stafni, og þaö gerir
hann. En sá, sem hærra er
settur, telur aö hann minnki sig,
ef hann fer eftir ábendingu
annars, og kýs heldur aö skipi
slnu sé siglt I strand, svo aö
undan gangi undirhluturinn” .
Þaö er gróf ögrun viö þann, sem
varar viö auösæjum og yfir-
vofandi háska, en aö visu bæöi
gömul saga og ný. — OU tima-
skeiö eiga sina ofstækismenn og
hrokagikki.
„Maður, littu þér nær”
„Bákniö belgist út” (þ.e.
skólakerfiö islenska)
Mannskapnum á æöri stööum
hraöfjölgar. Abyrgöin dreifist
þar til aöhún jafnast út i ekkert.
Gerist einhver svo djarfur aö
leita upplýsinga, visar hver frá
sér. Þaö er ósjálfráö aöferö
kerfisins til aö láta hinn
óbreytta finna til smæöar
sinnar, hafa sig hægan.
—(Haraldur konungur vildi
láta Halldór Snorrason „finna
til smæöar sinnar. „Þaö kom
konungi I koll.)
„I stjórnarskrifstofum þeim,
sem stýra skólakerfinu
Islenska fjölgar deildum og
fólki. Sumir viröast hafa þaö
starf meö höndum aö útskýra
„nýjungarnar” fyrir kennurum
og alþýöu (Erlendur Jónsson,
rithöfundur og kennari. Lesbók
Morgunbl. 26. tlb. ’77) Ekki er
mér kunnugt um aö undir þessi
orö hafi veriö tekiö, eöa and-
mælum hreyft af hálfu ábyrgra
aöila. Þaö viröist sanna þau orö
höfundar aö „ábyrgöin dreifist
þar il aö hún jafnast út i ekkert”
(Leturbreyting min -Þ.G.)
Og þeir eru fleiri, sem ekki
ljúka sérstöku lofsoröi á
„þróunina” nú nýlega: „A
siöari árum hef ég gerst enn
fráhverfari skólum og öllu sem
þeim fylgir, og held aö þeir eigi
verulegan þátt I vandamálum
nútímans. „Heima er bezt”, 5.
tbl. 1975)
Ein glefsa enn um sama efni:
„Sú bjargfasta vanþekking,
sem syrpu þjóöhagsstofnunar er
ætlaö aö tæta úr, er meö ólfk-
indum og hlýtur aö eiga sér
djúpar rætur einhvers staöar,
og þá helst i skólakerfinu, sem
viröist vera aö losna úr tengsl-
um viö alit venjulegt mannlif”.
(Leturbreyting min -Þ.G.) Arni
Benediktsson, — Dagblaöiö
„Timinn”, 28. júli 1978. Hér er
nokkuö mikiö sagt, meö fáum
oröum þó. En sennilega myndu
þúsund sinnum fleiri þjóöfé-
lagsþegnar taka undir þau, ef
þeir opnuöu sinn munn eöa
gripu penna. En þeir láta ekki
aö sér kveöa meöal annars
vegna þess aö skólakerfiö er i
dag ,^ieilög kýr” i augum alltof
margra. —
„Á grænni grund”?
Ariö 1974 var frumvarp til
laga um grunnskóla samþykkt á
Alþingi og afgreitt sem lög.
Aöur haföi þaö hlotiö rækilegan
undirbúning, sennilega itarlegri
en flest önnur lagafrumvörp, er
löggjafarsamkoman hefur
fjallaö um. Þaö var aö visu
góöra gjalda vert.
Misserum saman var þetta
frumvarp I meöferö. Mjög
margir, bæöi leikir og læröir,
létu í ljós skoöanir sinar á þvl,
bæöi kostum þess og göllum.
Þeir sem festast mæltu meö
frumvarpinu komu þvf til leiöar
aö sendiboöar hófu yfirreiö um
landiö, þvert og endilángt, til
þess aö sannfæra almenning um
ágæti þess. Yröi frumvarpiö
samþykkt, og lögin fram-
kvæmd, væriný gullöld I vænd-
um, og þjóöin leidd inn I fyrir-
heitna landiö, — og senn myndi
æskulýöur Islands standa ,,á
grænni grund”.
Áö visu fengust i grunnskóla-
frumvarpinu nokkrar breyt-
ingar til bóta vegna gagnrýni
ýmissa reyndra skólamanna.
En flestar voru þær smávægi-
legar og skiptu ekki miklu máli
þegar til kastanna kom.
Einkum var þaö þrennt, sem
gagnrýnendum þótti varhuga-
vert viö grunnskólafrumvarpiö:
1. Kostnaöurinn viö framkvæmd
þess yröi ofboöslegur.
2. Lenging skólaskyldunnar (og
auknar námskröfur) myndu
sllta börn og unglinga I auknum
mæli úr tengslum viö foreldra
og heimili, einkum I strjál-
býlinu.
3. Mjög stórum hópi nemenda
á skólaskyldustigi yröi Iþyngt
meö of miklum námskröfum.
Reynslan er ólygnust. Nú
þegar, aö fjórum árum liönum,
er allt þetta komiö á daginn.
Um fyrsta atriöiö er þaö aö
segja aö þar var reyndar læöst
aöbaki almennings. Kostnaöar-
áætlun var látin liggja i láginni.
Þaö var mikiö ábyrgöarleysi,
þvl aö þarna er um svimandi
fjárhæöir aö ræöa,—og fer þó
fjarri aö öll kurl séu komin til
grafar. Almenningur I landinu
veröur aö axla æ þyngri byröi i
sköttum og skyldum meö hverju
ári sem llöur vegna ofþensl-
unnar I skólakerfinu. Þaö er
rangtúlkun aö halda þvi fram aí
fólkiö fái þessa þjónustu
ókeypis,-
Þegar hert er meira aö
hnútum þeim seíh binda æskuna
viö skólabekk, gjalda heimilin
þess I æ rikara mæli. Liggur
nærri aö mörg þeirra séu nú „I
rusli”, naumast nema gisti-
staöur tlmum saman.
Margt ungmenniö kemur aö
loknu námi i grunnskóla „kaliö
á hjarta” og ráövillt, slitiö aö
nokkru úr tengslum viö foreldra
og heimili og meira eöa minna
afhuga daglegum störfum I
umhverfi sínu. Börnum og
unglingum á skyldunámsstigi
er ofboöiö meö námskröfum,
svo freklega aö nálgast vinnu-
þrælkun. Þessar kröfur eru
einkum ofviöa þeim nemendum,
sem minni hafa getuna.
Fullvinnandi fölk á besta aldri
nýtur þess I dag aö hafa ekki
nema 8 stunda vinnudag 5 daga
vikunnar. En nemendum á
vaxtarskeiöi er gert aö leggja á
sig allt aö 10 stunda vinnu eöa
meira, dag hvern, ef reiknaö er
meö heimanámi og feröum aö
heiman og heim. (Þetta á ekki
viö um yngri aldursflokka)
Samtlmis hafa kennarar komiö
ár sinni fyrir borö þannig, aö
kennsluskylda þeirra er lækkuö
um klukkustund starfsviku
hverja. Mun svo hafa veriö
haustiö 1977 og aftur I ár. Ef
samræmis væri gætt viröist
eölilegtaönemendur fái um leiö
styttan sinn vinnudag hlutfalls-
lega. Hefur þaö veriö á dag-
skrá?— En hvaö um þaö?
„Bákniö belgist út’. alltaf er
yfirbyggingin aukin. Haraldur
haröráöi lét gera aö „undirhlut”
skips sins eftir strandiö. Ráöa-
menn skólakerfisins halda aö
sér höndum og láta reka á reiö-
anum meö þjóöarskútuna, þótt
hún hafi steytt á skeri. Meiri
bagga má ekki binda þeim sem
bera á heröum sér
bákniö,—þeim sem vinna
höröum höndum I sveita síns
andlitis.
Þaö nægir ekki aö veifa
höndum og hampa nýsmlöinni,
grunnskólalögunum, meö
innantómum oröum.
Nú eru ný lög um framhalds-
skóla væntanleg innan skamms,
aö taliö er. Ef þjóöin á þar I
vændum áþekkan óskapnaö og
grunnskólalögin hafa reynst, er
of snemmt fyrir hana aö hlakka
til,- Feöur þeirra eru andlega
skyldir Haraldi haröráöa.
Boöorö hans I siglingunni frægu
foröum var á þessa leiö: „Halt
svo fram”. Ráöamenn skóla-
kerfisins Islenska viröast ætla
aö hlýöa þvl boöoröi, enn um
sinn aö minnsta kosti.
Alþýöa manna ætti hinsvegar
aö taka sér I munn orö Halldórs
Snorrasonar: „Látiö ýkva,
beint stefniö þér á skeriö.”
Sagan segir sitt
íslenska þjóöin hefur ávalt
haft andúö á forréttindum og
yfirdrottnun, sama i hverskonar
gervi þær ókindur sýna sig. Hún
hefur löngum bitið á ýmsu
beisku af þeirri tegund. Sjálfri
sér gæti hún kennt um sumt,
annað var tengt erlendu ofur-
valdi. Þaö sem sárast hefur
brunnið á baki hennar á liðnum
öldum er einkum þrennt:
sundrungaröfl hennar sjálfrar,
sem náöu hámarki meö
borgarastyrjöld á 13. öld,
(Sturlungaöld), erlend áþján og
veldi kaþólsku kirkjunnar á
miööldum. (Þrengingaraf völd-
um náttúruhamfara eru hér
ekki til umræðu)
Reyndarhefur Islenska þjóöin
enn mikia tilhneigingu til aö
berjast viö sjálfa sig. Þaö er
sogarsaga, sem ekki veröur
rakin hér,—Meginhluti islensku
þjóöarinnar hefur I meira en 4
aldir aöhyllst sömu trú. Viö
nefnum hana I daglegu tali
Lútherstrú. Aður hafði kaþólska
kirkjan ofurvald, bæöi hugar-
farslega og efnahagslega.
Umboösmenn hennar beittu
skoðanakúgun, þegar þeim
bauö svo viö aö horfa. Og þeir
notuöu skæöasta vopniö, sem
þeir höföu I höndum I viðureign
viö andstæöinga, til aö koma
þeim á kné, (bannfæringuna),
ef önnur úrræöi þraut. Þeir réöu
nokkurn veginn lögum og lofum
á sviöi fjármála. Loks haföi
kirkjan, þ.e. þjónar hennar,
klófest mikinn hluta fjár-
magnsins I landinu. Þegar svo
var komiö létu þeir kné fylgja
kviöi gegn andstæöingum slnum
meö peningavaldiö aö
bakhjarli.
Mannkindin er þannig gerö,
aö þvl meir sem hún klófestir af
fjármunum, þvl meiri verður
hneigö hennar til aö komast
yfir meira,— og gildir svipaö
með ágirnd hennar I aukin
völd.—Loks brustu böndin.
Siöaskiptin hófust meö Martein
Lúther I broddi fylkingar. Á
Islandi geröust margir fúsir til
fylgis viö hinn nýja siö.—
Kaþólska kirkjan haföi brennt
sig illa á þvl soöinu, aö vera frek
til fjárins.
Þvl miöur gerast forráöa-
menn skólakerfisins okkar nú
llklegir til aö feta I hennar fót-
spor, aö krefjast forréttinda,
kerfinu öllu til hagsbóta. Þess-
vegna þurfa þeir aöhald, sem
hæst hóa.
Þaö aðhald verður að koma
frá almenningi áöur en þaö er
um seinnan. >
Hvað er i húfi?
Aöeins veröur hér bent á fátt
eitt, sem sýnir aö blikur eru á
lofti:
Æ meira fjármagn er heimtaö
I hina miklu hlt, skólakerfið,
sem virðist óseöjandi. Þaö fé
veröur að sækja I vasa
almennings. Þjóöinni er talin
trú um aö alltaf vanti skólahús,
hér og þar. Og ekki er beöið um
lltiö: stærri og glæstari hallir en
áöur hafa þekkst meö meiri
Iburöi en nokkru sinni fyrr. Og
ekki eru lægri raddirnar, sem
heimta byggingu barnaheimila,
en þar er skeggiö skylt hökunni.
Og „bákniö belgist út”.
—„Mannskapnum á æöri
stööum hraöfjöigarV Þaö sem
mest er aökallandi I dag er aö
stööva þessa „þróun”. Skóla-
stjórar og kennarar heimta sér
til handa glæsilegar Ibúðir meö
vildarkjörum, eöa ókeypis, og
lýsingu og hitun fyrir lítið. Og
þeir hafa fengiö verulegan
afslátt af kennsluskyldu sinni
eins og áöur var aö vikiö. Þetta
skarö mun svo fyllt meö
svokallaöri aukakennslu, sem
er reyndar dulbúin kaup-
hækkun, og verður hún ekki
tölum talin hér.
Fleira veröur ekki taliö hér af
þvi, er sýnir, hve langt er gengið
I kröfugerö, —en fyndist ef til
vill, ef vel væri leitaö. Skyldu
skólamenn láta staöar numiö
viö það mark, sem þeir þegar
hafa náö?
Ekki er hér sagt aö þetta
einkenni skólakerfiö allt frá
toppi til táar. Svo „svart” er
þaö ekki. Undantekningar eru
margar meö einstaklinga. En
„sumir sigla nauöugir, og sigla
þó”.— Hugarfarslegt ofurvald
kaþóisku kirkjunnar foröum
byggðist á bannfæringunni.
Skólamenn nútlmans beita aö
vísu ekki þvl vopni nú sér til
ávinnings og sinum málstaö. En
enginn frýr þeim vits. Þeir
kunna, sumir hverjir, aö nota
nokkurskonar leynivopn þegar
þeim býöur svo viö aö horfa: að
einangra þá, sem ltta eitt og
annaö öörum augum en þeir
sjálfir, gera þá tortryggilega,
fyrstog fremst ef skólakerfiö á I
hlut. Margir viröast llta svo á
aö þaö sé hafiö yfir gagnrýni,—
Ef einhverjir skyldu lesa
þessar línur kynni svo aö fara
aö sumum þætti málflutningur-
inn einhliöa. Þaö er rétt, hér
hefur veriö fariö fleiri oröum
um galla skólakerfisins en kosti.
Vitanlega má ýmislegt gott
segja um þaö, enda liggur þaö
ekki I láginni. Talsmenn þess
eyöa óhemju mikiu oröaflóöi til
aö gylla þaö I augum
almennings. Þaöer líka einhliöa
áróöur, ekkert vikiö aö þvi aö
hættur kunni aö leynast hér og
þar, ef vel er aö gáö,- og ekki
heldur varað viö þeim.Fólkiö I
landinu væntir þess aö kennslu-
starfiö verki siöbætandi á nem
endur, og aö námi loknu veröi
þeir sem bestundir þaö búnir aö
inna af höndum skyldustörf,
veröi sém nýtastir þjóðfélags-
þegnar. Hér á undan var varaö
viö peningahyggjunni, henni
fylgir alltaf kaldur gustur.
Gullkálfurinn má hvergi skipa
öndvegi allra sist I anddyri
skólakerfisins. Móteitur gegn
sóttkveikjunni er kristilegt
hugarfar, iöjusemi,nægjusemi,
skyldurækni, sparsemi og
hjálpfýsi. Skólanum er skylt aö
efla þær dyggðir. Hann þarf að
taka höndum saman við
kirkjuna og gagnkvæmt. Þar
sem gullkálfurinn er leiddur til
öndvegis leggur af honum
helkulda um allar vistarverur.
Eftir-hreytur
A slnum tíma fékk þjóöin
fyrirheit um þaö aö innan
skamms yröu sett lög um fram-
haldsskóla til samræmis viö
grunnskólalögin frá 1974. Efndir
hafa nú oröiö á þessu þannig aö
fram er komið frumvarp til laga
um framhaldsskóla lagt fyrir
Alþingi voriö 1977 (þingskjal
785) 194 bls. með fylgi-
skjölum.Tilviljun réöi því, er ég
var aö blaöa I nýprentuöum
Alþingistlöindum, sem hafa aö
geyma frumvarpiö, aö ég nam
staöar viö 18. grein þess, þar las
ég meöal annars þetta:
—„Ráöuneytinu til aöstoöar
viö mótun og samræmingu
meginstefnu i málefnum fram-
haldsskóla og áætlanagerö
samkv. 12. og 13. gr. er fram-
haldsskóla ráö skipaö for-
mönnum námssviösnefnda, (en
þær eru 8, Þ.G.) sbr. 3. mgr.
þessarar greinar, einum full-
trúa fyrir háskóla, tveimur full-
trúum tilnefndum af Alþýöu-
sambandi Islands, tveimur til-
nefndum af Vinnuveitendasam-
bandi Islands, einum til-
nefndum af Stéttarsambamb.
bænda, einum tilnefndum af
Kvenfélagasambandi Islands,
tveim tilnefndum af Sambandi
íslenskra sveitarfélaga, einum
tilnefndum af Sambandi
Islenskra samvinnufélaga, átta
tilnefndum af nemendum viö
framhaldsskóla, tveimur til-
nefndum af samtökum kennara
á framhaldsskólastigi, einum
tilnefndum af samtökum skóla-
stjóra við framhaldsskóla,
einum tilnefndum af Bandalagi
starfsmanna rikis og bæja,
einum tilnefndum af Bandalagi
háskólamanna, svo og fulltrúa
menntamálaráöuneytisins og er
hann formaður ráösins”. Hér er
gert ráö fyrir þrjátlu og þriggja
manna nefnd.” Dýr mundi
Hafliöi allur.”—
Margt er þessu llkt I ýmsum
greinum frumvarpsins meö
ofrausnina. Menntamála-
ráöuneytinu hafa borist mjög
margar umsagnir um
framhaldsskólafrumvarpið frá
ýmsum háttsettum I skóla-
kerfinu. Mun hafa verið óskaö
eftir þeim og er þaö viröingar-
vert. 1 s vörunum kennir margra
grasa, og viröast ýmsir hafa
brotið þaö furöu mikiö til
mergjar. Hér er ekki unnt aö
fjölyröa um þaö. Ég bendi hér
aðeins á lltiö brot úr svari skóla-
manns, sem hefur mikla
reynslu I starfi, Guöna Guö-
mundssonar rektors:
„Sllkt menntakerfi, ef upp
verður sett, krefst svo mikillar
„yfirbyggingar” vegna stjórn-
unar, ráðgjafar o.fl., eins og sjá
má I greinargerð og athuga-
semdum, að I fyrsta lagi er ekki
til íólk I landinu til að sinna
þeim verkum, og I öðru iagi
margfaldar það allan kostnað
við skólakerfiö”. (Leturbr. mln
Þ.G.)
Grunnskólalögin bera þessi
einkenni. En I frumvarpi um
framhaldsskóla er gengið fetinu
framar, heldur betur. Veröi þaö
aö lögum eins og þaö liggur
fyrir er kallað á meira fjár-
bruöl I skólakerfinu en áöur
hefur þekkst og sl-vaxandi hópi
starfsfólks raöaö á jötuna. Engu
er llkara en þaö sé samiö á
vegum stórveldis, þegar yfir-
byggingin er aukin án þess aö
skeytt sé um aö treysta undir-
stööuna og renna nýjum stoöum
undir bákniö, veröur afleiöingin
sú aö spilaborgin hrynur,—
Þess vegna veröur nú aö
stinga viö fótum og stööva
„þróunina” I bráö, áöur en þaö
er um seinan. Varla er yfir-
stéttinni treystandi til þess,
heldur veröur þaö aö vera hlut-
verk almennings. Kjöroröiö ætti
aö vera: Hingað og ekki lengra.