Tíminn - 25.03.1979, Page 10

10
Sunnudagur 25. mars 1979.
Hvað var Þorgeir Liós-
vetningagoði að hugsa
undir feldinum forðum?
Eins og þeir vita, sem fylgjast
meöalmennum fréttum, þá hefur
Jón Hnefill Aöalsteinsson nýlega
variö doktorsritgerö viö Uppsala-
háskóla f Svfþjóö.
Niðvisurnar eru sér-
stæðar og traustar
heimildir.
Leitaði hann goðsvars
samkvæmt gamalli hefð?
Höfund þessa greinarkorns
grunar aövlsu, aö efni ritgeröar-
innar sé næsta merkilegt, en samt
ermlbestaö byrjaáþvl aöspyrja
eins og sá sem veit alveg ekki
neitt:
— Um hvaö fjallar þessi rit-
gerö þto.Jón Hnefill?
— Ritgeröin heitir Undir feld-
mum og undirtitill hennar er
Kristnitaka á tslandi frá trúar-
sögulegu sjónarmiöi. Þess ber
aö geta, aö ritgeröin er skrifuö á
ensku, en hér er nafn hennar aö
sjálfsögöu islenskaö. Ritgeröin er
sem sagt um kristnitökuna á
Islandi, og sérstök áhersla lögö á
aö skýra þann þátt kristnitökunn-
ar, þar sem Arifróöi segir frá þvi
aö Þorgeir Ljósvetningagoöi hafi
legiö undir feldi si'num á
Þingvöilum.
— Ritgerö þín fjallar þá
kannski aö verulegu leyti um
þann merkismann Þorgeir
Ljósvetaingagoöa, þar sem hann
liggur undir feldi sinum?
— Já, þaö má alveg takasvo til
oröa. Ritgeröin skiptist i
allmarga kafla. Éf ég má rekja
efai hennar hér I örstuttu máli, þá
er fyrst gerö grein fyrir viöfangs-
efninu, en þar næst rakin trilar-
saga Islendinga fram aö kristni-
töku, eftir þvi sem föng eru á, en
heimildir eru mjög stopular um
landsnámsöldina, — og tiundu
öldina yfirleitt. Þessu næst er
fjallaöum þær heimildir, sem til
eru, bæöi um trúboö og kristini-
♦í4t.. og reynt aö meta þær og
á um, hversu mikiö mark
sé á þeim takandi. I hópi þessara
heimilda hefur Islendingabók Ara
fróöa sérstööu. Hún er langelst af
sögulegu heimildunum, skrifuö á
árunum 1122—1133, eöa rúmum
hundraö árum eftir kristinitöku.
En heimildarmenn sem Ari
tilgremir, ná miklu lengra aftur,
og sá elsti þeirra, Hallur Þór-
arinsson í Haukadal, fóstri Ara,
var fæddur fyrir kristnitöku, sagt
er aö hann hafi munaö, þegar
Þangbrandur skiröi hann
þrevetran, áriö áöur en kristni
var lögtekin. Þetta er sem sagt
þaö sem Ari kemst næst kristni-
tökunni, en margir af heimildar-
mönnum hans eru fæddir um —
og fyrir miöja elleftu öld, standa
þvi ekki mjög fjarri þessum at-
buröum Svo ég haldi áfram aö
rekja efni ritgeröar minnar, þá er
fjallaö þar um trúboöiö eftir til-
tækum heimildum. Þessar
heimildir eru m.a. frásagnir af
átökum á milli trúboöanna og
heiöinna manna, og svo er annar
heimildabálkur, sérstæöur og
mjög traustur, en þaö eru níövls-
ur frá þessum tima, sem taliö er
aö séu óbrenglaöar. Gegn trú-
boöunum beittu heiönu skáldin
hinu slgilda Islenska vopni,
níöinu. En um þetta efni hefur
áöur veriö f jallaö af manni, sem
er sérfræöingur I niöi. Hannheitir
Bo Almquist og er prófessor i
Dublin á Irlandi núna. Fyrir
nokkrum árum sendi hann frá sér
bók sem heitir Nlö gegn
trúboöum, en áöur haföi hann
skrifaö bók sem heitir Niö gegn
þjóöhöföingjum. I bókinni Níö
gegn trúboöum eru allir þessir
hlutir teknir til gagngerörar
rannsóknar, og ég studdist viö
þær niöurstööur sem þar er aö
finna.
Átti atferli Þorgeirs sér
rætur i ævagamalli trú?
I ritgerö minni er enn fremur
sagt frá atvikum á Þingvöllum
kristnitökuáriö, eins og Ari fróöi
lýsir þeim. Þaö er langur bálkur
um þetta í Isiendingabók, en þar
eru ýmis atriöi, sem ekki eru eins
ljós og æskilegt væri. Þau tek ég
til sérstakrar meöferöar og fjalla
um þau liö fyrir liö. Sú umf jöllun
er I siöari hluta bókar minnar.
— Er langt siöan þú fórst aö
huga aö þessu verkefni?
— Já, þaö eru vist oröin ein
fimmtán ár slöan. Ég fór til
framhaldsnáms I Sviþjóö áriö
1964, gagngert I þvi skyni aö
vinna aö þessu verki undir hand-
leiöslumanns, sem égvissiaö var
sérfróöur á þessu sviöi. Hann hét
Dag Strömback og var lengi
prófessor i Uppsölum, en er nú
látinn fyrir skömmu. Hann skrif-
aöi reyndar tók um kristnitökuna
á tslandi, en tók þar til meöferöar
aöra þætti hennar en þá sem ég
tek einkum fyrir. Ég leitaöi til
Strömbacks vegna þess, aö ég
taldi hann i hópi fremstu sér-
fræöinga um þetta efni.
— Var ekki gaman aö fást viö
þetta?
Jú, þaö var mjög skemmti-
legt. Ég horföi á verkefaiö frá dá-
lltiö nýjum sjóqgrhófi. Athygli
mto beindist frá upphafi alveg
sérstaklega aö dvöl Þorgeirs und-
ir feldinum, en þar eru heimildir
hljóöar, og þaö svo mjög, aö 1
raun réttri er ekki viö neitt aö
styöjast utan eina setningu i Is-
lendingabók. Aörar heimildir er
ekki aö hafa. En hvernig á aö
túlka hana? Og hvernig á aö
bera hana saman viö aöra hluti?
Hér varö aö gæta ýtrustu var-
kárni, og þess vegna var mér svo
mikiö I mun aö vinna verk mitt I
samvinnu viö og undir hand-
leiöslu færustu fræöimanna. Auk
Dag Strömbacks, sem ég nefndi
áöan, naut ég einnig handleiöslu
Bo Almquist, sem var dósent i
Uppsölum á slnum tima. En hér
heima á Islandi hef ég einkum
notiö góös af þekkingu próf.
Magnúsar Más Lárussonar, sem
er allra Islendinga fróöastur á
þessu sviöi. Hann gaf mér mörg
góö ráö og veitti mér ómetanlega
uppörvun á meöan á vinnu minni
stóö, þvi aö hann haföi óbilandi
trú á þvi aö mér myndi takast aö
leysa þetta verk af höndum.
— Menn vita þá næsta litiö, —
utan þaö sem ráöa má af hinni
ytri atburöarás, — hvaö Þor-
geir karlton hefur veriö aö hugsa
á meöan lá undir feldinum?
— Þaö er rétt, um þaö vitum
viö fátt. Ari fróöi er þögull um
þetta atriöi, og þaö á sér skiljan-
legar orsakir. Hann skrifar bók
stoa undir handarjaöri tveggja
biskupa, og þaö hefur trúlega
veriö hæpiö fyrir hann aö vera aö
bollalegga um forneskju. Ef sú
niöurstaöa er rétt, sem ég reyni
aö leiöa rök aö i ritgerö minni, aö
Þorgeir hafi leitaö goösvars, þar
sem hann lá undir feldinum, þá
var mjög eölilegt aö biskuparnir
væru ekkert hrifnir af þvl aö þaö
væri rakiö ýtarlega. Þaö gat
komiöhálfgeröu óoröi á hinnnýja
siö, jafnvel þótt hægt heföi veriö
aö túlka niöurstööuna á þá leiö, aö
þaö heföi veriö almáttugur Guö,
en ekki heiöin goð, sem veittu
Þorgeiri svariö. En auk þess
kemur annaö til greina: Þetta at-
ferli, sem Þorgeir viöhefur
þarna, viröTst Kafa veriö hlutur af
hjátrú þessara tima, og þá senni-
lega eitt af þvi sem biskupar
reyndu að uppræta á dögum Ara
fróöa. Þessu bregöur fyrir I Is-
lendingasögum sem eru yngri, aö
menn hafi lagst niöur og brátt
feld yfir höfuö sér til þess aö
senda hugann út úr likamanum,
eins ogt.d. kemur fyrir I Hávarö-
arsögu tsfirðings. Þannig er ekki
hægt á dögum Ara fróöa aö skrifa
um þetta sem lögmæta heiöna
siöi, eins og til aö mynda blót
heiöinna manna. Það var ekki
neitt viö þaö aö athuga aö lýsa
blótum heiöingja eöa öörum, lög-
mætur siöum þeirra og venjum,
en þegar kemur aö hlutum, sem
eru bannfæröir I hjátrú samtim-
ans, gegnir allt ööru máli.
Samtiðarmenn Þorgeirs
Ljósvetningagoða
beygðu sig fremur undir
goðsvar en nokkuð ann-
að
Jón Hnefill Aðalsteinsson
Timamyndir Tryggvi.
— Þú hefur ekki gert því skóna,
hvort hugsanlegt sé aö Þorgeir
hafi alls ekki hugsaö neitt undir
feldinum, heldur hafi hann aöeins
veriö aö blöa á meöan reiöin
sjatnaöi I báöum aöilum, svo auö-
veldara yröi aö sætta sjónar-
miöin?
— Nei, þetta ræöi ég ekki, —
vegna þess aö um þetta veit ég
ekki neitt. Ég veit aöeins, aö það
sem Þorgeir geröi, haföi áhrif á
marga menn á Þingvöllum. Þess
vegna leita ég eftir dæmum um
þaö, hvaö hafi verið liklegt til aö
hafa áhrif á menn á þessum tlma.
Þá kemur i ljós, aö samtíöar-
menn Þorgeirs Ljósvetningagoða
beygöu sig fremur undir goösvar
en nokkuö annaö. Menn hafa oft
lagt áherslu á þaö aö Þorgeir hafi
flutt afburöagóða ræöu á Þing-
völlum þennan sögulega dag, —
aö ræöan hafi verið svo góö, aö
menn hafi látið skipast viö hana.
Og rétt er það:_þetta er ágæt
ræöa, etos og Ari birtir hana. En
ég dreg dálltið úr áhrifamætti
ræöunnar sem sllkrar vegna þess
aö hversu góöa ræðu sem menn
flytja, þá hefur hún ekki áhrif,
nema einhver sé sem hlustar.
Menn þurfa meira að segja helst
að vera undir þaö búnir aö taka
boöskapnum sem ræöan flytur, aö
öðrum kosti er hætt viö aö ræöu-
maöurinn tali fyrir daufum eyr-
um, hversumjög sem hann vand-
ar verk sitt, þegar hann semur og
flytur ræöu staa.
— Þú telur þá, aö þeir menn,
sem voru staddir á Þingvöllum
þessasögulegu daga,hafi hlustað
betur á mál Þorgeirs Ljósvetn-
ingagoða vegna þess aö þeir
vissu, aö hann haffii legið undir
feldi, áöur en hann flutti þeim
boöskap sinn?
— Já, mér finnst þetta koma
heim og saman. Ari fróöi lýsir á-
standinuá Þingvöilum daginn áö-
ur býsna ýtarlega. Auöséð er, aö
þá hefur allt logaö þar i illindum,
og daginn þar áöur er ástandiö
enn verra, þvi aö þá liggur viö aö
allur þingheimur berjist. Þaö
veröa þvl mjög sterkar sveiflur
þarna, og ef til vill er okkur nú-
tlmamönnum óhægt um vik aö
gera okkur fullkomna grein fyrir
þvi hvaö hefar I raun og veru
gerst, en mérfinnst dæmiö ganga
nokkuö vel upp meö þessari skýr-
ingu sem ég hef sett fram. Ég
byggi fyrst og fremst á frásögn-
um Ara fróöa og vik hvergi frá
þeim. Ég reyni aö fá skiljanlegt
samhengi i hlutina með þvi aö
byggja eingönguá Islendingabók,
þótt hún svari aö visu ekki nærri
öllum spurningum. Mér finnst
eðlilegast aö leggja hana til
grundvallar fyrst, áöur en fariö
er aö kanna aörar heimildir, sem
eru yngri og óáreiðanlegri.
Þingvellir. Viö sjáum aö vfsu ekki bú
ailir, sem komnir eru til vits og ára,
vægustu ákvaröanir i fornöld, sem sui
skuli gilda I landinu og aö hér skuli mer
Ágætar viðtökur and-
mælanda og dómnefnd-
ar
— Kannski við vlkjum þá frá
þeim gömlu mönnunum, Ara
fróöa og Þorgeiri Ljósvetninga-
goöa. Má égvera svo nærgöngull
aö spyrja, hvernig viðtökur rit-
gerð þin hafi fengið?
— Þetta er ekkert nærgöngul
spurntag. Vörn doktorsritgeröar
er opinbert mál, ogandmælin viö
henni sömuleiðis. I Svlþjóö er
núna einn andmælandi, sem kall-
aður er háskóla-andmælandi. Það
er Peter Foote, kunnur maður á
sviöi norrænna fræöa og hefur
margoft veriö hér á tslandi. Hann
gagnrýndi ýmis atriöi i ritgerð
minni, sem betur máttu fara, —
eins og alltaf er, — en hann var
mjög sáttur viö aðferö mlna og
niðurstöður i öllum meginatrið-
um. Ég lagöi ritgeröina fram i
þjóðfræöadeild Uppsalaháskóla,
og um hana var f jallaö af þriggja
manna dómnefnd, auk aöal-and-
mælans, og prófessor þjóöfræöa-
deildar var formaður dómnefnd-
ar. Ég mátti vel viö una, þar sem
dómendur voru m.a. forstööu-
maöur norrænudeildar Uppsala-
háskóla, prófessor i trúarbragöa-
söguogsvo prófessoríþjóöfræöa-
deild. En þetta helgast af því, aö
ritgerð min snertir fleiri sviö en
eitt.Hana þurfti I raun og veru aö
dæma frá sjónarmiöi norrænna
fræöa, þjóöfræöa og trúarbragöa-
sögu. Hún fékk hina bestu um-
sögn allra, sem um hana fjölluðu,
svo ég þarf ekki aö kvarta yfir
viötökunum sem hún hlaut.
— Þú sagðir I upphafi spjalls
okkar aö ritgerö þfn væri skrifuö
á ensku. Er ekki I ráöi aö þýöa
hana á íslensku, — þvl aö ekki er
enn svo komiö aö allir
Islendingar séu fluglæsir á ensku,
þótt þeim fari vitaskuld fjölg-
andi?
— Ég veit ekki, þaö hefur ekk-
ert veriö um það talað, en min
væri ánægjan, ef einhver heföi á-
huga á þvi' að gefa bókina út á
islensku.
— Viö höfum nú spjailaö drjúga
stund um bók þína, en þó munum
við tæplega hafa gert skil öllum
Rætt viö Jón Hi
variö doktorsri