Tíminn - 19.12.1979, Qupperneq 11

Miövikudagur 19. desember 1979.
ÞÓRÐUR TÓMASSON
FRA VALLNATÚNI
VEÐURFRÆÐI EYFELLINGS
Reykjavik
Bókaútgáfan Þjóösaga
1979.
Veðurfræöi
Eyfellings
I mlnu kjördæmi var oft sagt i
veðurfréttunum: Hvasst undir
Eyjafjöllum, en þarna hagar
svo til að vindur verður hvass-
ari en viðast hvar annars staðar
á landinu. Að visu telja margir
að hvassviðri sé mest á Stór-
höfða hér á landi, en vitavörður-
inn þar hefur þó tjáð mér, að
álíka hvasst sé upp á vissum
fjöllum uppi á landi. Réttara
mun hins vegar að segja að
hvasst sé undan Eyjafjöllum,
þvi rok getur veriö úti fyrir
landi þótt góðviðri sé i sveitum.
Áður en veðúrfræðin varð til,
hin opinbera, alvisindalega
veðurfræði, spáðu sjómenn og
bændur sjálfir sinu veðri. Um
þessar spár f jallar þessi litla, en
stórmerka bók Þórðar Tómas-
sonar. Hann gerir grein fyrir
sinu verki á þessa leið:
„Ritgerð um veður og veður-
mál undir Eyjafjöllum er
igripaverk margra ára. Ævi min
hófst 1921. Ég átti þvi láni að
fagna að alast upp með fólki,
sem kunni hina gömlu veður-
fræði byggðarinnar til hlýtar.
Nefni ég þar til foreldra mina,
Tómas Þórðarson (f. 1886, d.
1976) og Kristinu Magnúsdóttur
(f. 1887, d. 1975), systkinin Svein
Tómasson (f. 1856) og Arnlaugu
Tómasdóttur (f. 1860) og fóstur-
systur þeirra Ólöfu Jónsdóttur
(f. 1879). Aldrei leið svo dagur
allan ársins hring, að veðrið
bæri ekki á góma með einum
eða öðrum hætti, og alltaf var
reynt að ráða i veður næsta
dags. Orðaforði þessa fólks
varðandi veður var með ólikind-
um mikill. Ekki er mér siður
minnisstætt, hve nábúar okkar,
bændurnir I Holtshverfi voru
veöurglöggir. Björn á Efstu-
Grund bar þó af þeim öllum.
Með eftirtekt var hlustað á
veðurspá hans, er staðið var á
teig úti á Holtsmýri og á miklu
valt, hvernig veöur réöist:
Veðurútlit var ráðið af láði og
legi, af útliti loftsins i blikum og
skýjafari og heiðrikju, af atferli
lifsins frá æðsta stigi þess til
hins lægsta. Forvitri maður
byggði veðurspá sina á hugboði
og draumum og sá þá oft langt
inn i komandi tið. Likami
mannsins gat orðið honum
nokkurs konar loftvog, ekki sist,
er þreyta og gigtarstingir tóku
að hrjá hann.
Framan af ævi minni létu allir
viti bornir menn i sveit minni
það verða fyrstu athöfn sina að
lokinni signingu á varinhellunni
i morgunsárið að lita til lofts og
ráða veður daglangt af auð-
kennum himins. Jafn sjálfsagt
var að ganga undir bert loft
fyrir háttumál og hyggja að
veðri. Á öllum timum dagsins
var þessi aðgát vakandi. Marg-
ar athafnir voru alltaf miðaðar
við það, hvernig veður réðist
eða hvernig viöra myndi á
næstu timum eða dægrum. Héit-
ir þetta aö lita til lofts, kringja
loftiö, gá til veöurs, lita til veö-
urs, skyggnast til veöurs,
hyggja að loftsútliti, hyggja aö
veðri, spá i loftiö, spá i skýin.
öll þessi þekking og aðgát er
nú aö fjúka út i veöur og vind.
Hversu margir bændur marka
nú veður af draumum sinum
eða annarra? Hversu margir
hyggja að veðurspá i útliti lofts?
Er ekki nóg að hyggja að veður-
fregnum útvarps eða sjón-
varps? Hvernig er það með
gamla orðaforðann um veðrið,
er hann ekki óðum að minnka?
Nútiminn spyr: Er nokkur þörf
á allri þessari orðgnótt um
veðrið, þegar hægt er að komast
af með miklu færri orð til að tjá
það I öllum þess óliku myndum?
Veðurfræði fólksins, sem ég
ólst upp með, stóð á gömlum
merg. Sveinn Tómasson hélt
dagbækur og samdi veðurspá-
dóma árum saman að hætti
frænda sinna og forfeðra. Tals-
vert hráfl úr dagbókum hans er
varðveitt hjá mér. Móöurbróðir
Sveins, Einar Einarsson bóndi i
Steinum undir Eyjafjöllum (f.
1833),sÍðaráBóluiHoltum, hélt
dagbækur alla sina búskapartið.
Mikill hluti þeirra er enn til á-
n
Þóröur Tómasson.
Sum þessi orð hefi ég ekki áö-
ur séð, og mun svo um fleiri, þvi
án efa eru þau staðbundin við
þessa einu sveit, mörg hver að
minnsta kosti.
Þórður Tómasson hefur mik-
inn orðaforða, en ritar samt
mjög látlausan texta og vandað-
an. Ef maður vissi ekki að
þarna fer einhver sannorðasti
maður er við skriftir fæst, þætti
mönnum eftirfarandi frásögn
með lygilegra móti:
,,Ég ólst upp á veðrajörð, i
Vallnatúni undir Eyjafjöllum,
reyndi þar stöku sinnum mikil
veður og heyrði oft um þau tal-
að. Faðir minn sagði mér frá
skipinu, sem fauk úr hrófi norð-
^án við Arnarhól i Varmahlið.
Brot úr þvi fundust uppi á
Varmahliðardal i um 400 metra
hæð. Þetta hafði raunar gerst i
löngu liðinni tið. Baggar höfðu
einu sinni fokið af HliðartUnun-
'um. Reipi af þeim fundust hátt
upp i Hliðárhömrum. ófrægð
sveitarinnar barst langar leiöir
burtu. Jón gamli á Ingjaldshóli
á Snæfellsnesi var undan Eyja-
fjöllum og sagði Snæfellingum
veörasögur þaðan. Einu sinni
var hann i Steinum i afspyrnu-
roki, sem allt ætlaði um koll að
keyra. Hann rak einu sinni út
kollinn meðan ósköpin gengu
yfir. Gerði þá byl afar snarpan.
Naglbitur lá á hlaðvarpanum.
Bylurinn tók hann upp og þeytti
honum með sér. Er að var gáð
eftir veðriö, fannst naglbiturinn
keyrður á kaf i harðvelli upp að
þolinmóð. Ekki er þá Ur vegi að
trúa sögunni um hestinn á
Hrútafelli, sem fauk yfir grjót-
garðana við Hrútafellstraðir,
yfir traðirnar þverar, enda er
hún dagsönn og gerðist á þess-
ari öld”.
Alþýðuveðurfræði
og nákvæmni
Ég minnist þess, bæði frá
Veðurfræði
Eyfellings
samt veðurspádómum. Afi
Sveins, Einar Sighvatsson bóndi
á Ystaskála undir Eyjafjöllum
(f. 1792), héltdagbækurfrá 1818-
1876. Hin elsta þeirra, sem
geymst hefur, er frá 1838.
Auðunn Ingvarsson bóndi og
kaupmaður i Dalseli (f. 1869)
byrjaði að halda dagbækur 1884
og sló ekki slöku við það fyrr en
70 árum siðar, Hann arfleiddi
mig að safni sinu.
í dagbókasafni þvi, sem ég
hef undir höndum, er veðurmál-
ið gamla varðveitt til mikilla
muna. Mönnum sem alist hafa
upp með þvi, kemur fátt á óvart,
en öðrum eru þar mörg hugtök
lokuð eða myrk. Hefur sú stað-
reynd verið mér hvöt til þess að
gera grein fyrir þvi, hvernig
sveitungar minir undir Eyja-
fjöllum hugsuðu og töluðu um
veður til skamms tima. Til mik-
illa muna er þetta einnig gamalt
veðurmál allra Islendinga og
merkur hluti þeirrar Islands-
menningar, sem er að deyja út
og brátt veröur hvergi lifandi að
finna, nema þá i hæsta lagi á
rykföllnum blöðum og bókum.
Að fremur fáum árum liðnum
verður það e.t.v. ekki á færi
nokkurs manns að gera á þenn-
an hátt grein fyrir gömlu veður-
máli.
Minna má hér á eina góða rit-
gerð um veðurmál. Ber hún
heitið Veðramál og er eftir dr.
Harald Matthiasson mennta-
skólakennara á Laugarvatni.
Hann er að finna i ritinu. Af-
mæliskveðja til Alexanders
Jóhannessonar, 1953. Ritgerðin
greinir frá veðramáli i Gnúp-
verjahreppi i Arnessýslu. Ég tel
nokkurs um vert að leitt sé i
ljós, hvernig hugsað var, talað,
dreymt og spáð um veður i einni
sveit. Hér er reitt fram veður-
mál I einstökum orðum og föst-
um orðasamböndum. Þess er þó
ekki að dyljast, að talsvert mun
skorta á það að hér komi öll kurl
til grafar og nú er það hlutverk
annarra Eyfellinga að auka við
og ,,bæta um borða”.
Bók min er ekki fullunnið
verk, aðeins tilfaun i þá átt að
binda veðurmál byggðarinnar I
samfellda fræði. Margar vinnu-
stundir liggja i verkinu. Föng
þess hafa safnast á löngum
tima. Við hverja nýja yfirferð
hefur mér komið til hugar
margt áöur óskráð efni, sem
leynst hafði i djúpi hugans. Ber
framsetning þvi að nokkru
vitni....”
Alþýðuveðurfræði
1 bók sinni gerir Þórður
Tómasson grein fyrir alþýðu-
veðurfræði i sinni sveit. Greinir
frá Merkidögum, Veðurspám,
Byggðinni og veðrinu. Veður-
guðum og fleiru, og hann greinir
einnig frá veðurspádómum
1856, en siðasti kaflinn fjallar
um rok undir Eyjafjöllum, og
það hafa ekki veriö neinir smá-
byljir. Og i bókarlok er siðan
orðaskrá, sem er stórmerk, en
þar eru veðurfarsorð bókarinn-
ar dregin saman i stafrófsröð.
veru minni á sjó, og eins i sveit,
er ég var barn, að margir
bændur og sjómenn voru mjög
veðurglöggir. Þeirhöfðu loftvog
og gáðu til veðurs. Veðrabrigði
sáust i himninum, ýmis teikn er
kynslóðir höfðu komiö auga á.
bókmenntir
Það eina er ég sakna úr þess-
ári bók, væri samanburöur á al-
þýðuspám og visindalegum
veðurspám. Til dæmis er sú
kenning sett fram, að til séu 19
ára timabil I veðri. Eru þessi
timabil til i visindalegum
veðurskýrslum lika?
Þeir sem fást við vatnarann-
sóknir hafa komist að vissum
lögmálum. Að ár vaxi og flæöi
yfir bakka sina eftir ákveönum
reglum. Til dæmis á 50 ára
fresti, og á þetta ekki aöeins við
um islenskar ár, heldur einnig
stórfljót viða um heim.
Það er staðreynd, að veður á
sér aðdraganda. Að slepptum
draumum, virðist flest i veður-
spám Eyfellinga byggt á náttúr-
unnar hegðan og liðan manna,
dýra og skordýra.
Kinverjar eru þegar farnir að
spá jarðskjálftum, eða segja þá
fyrir meö þvi að fylgjast með
hegðan dýra, með mælingum á
vatnsborði i brunnum og ýmsu,
er ekki hefur allt mjög visinda-
legtyfirbragð. Alþýðufróöleikur
er nýttur til þessara hluta. Þeir
hafa spáð landskjálftum, sagt
þá rétt fyrir, þótt einnig hafi
þeim mistekist lika með þessar
spár. En á þetta er minnst, til að
vekja athygli á þvi, að þarna
er gerð tilraun til þess að að-
laga alþýðlegan fróðleik, raun-
verulegum visindum. Og þvi
væri það fróðlegt að fá saman-
burð á alþýðuveöurspám og hin-
um visindalegu lika. Og þörf er
á vlsindalegum rannsóknum á
nákvæmni hinnar fornlegu
veðurfræði.
ÞórðurTómasson hefur þarna
bjargaö miklum fróöleik frá
glötun, bæði þjóöháttum og
orðaforöa og á hann þakkir skil-
ið fyrir þessa ágætu bók.
Jónas Guðmundsson
«>
.