Tíminn - 05.07.1981, Blaðsíða 9

Tíminn - 05.07.1981, Blaðsíða 9
 Sunnudagur 5. júli 1981. menn og málefni Öttinn við nazismann réði gerðnm Islendinga Mikilsverðir atburðir ■ Hinn 7. jiíli 1941 eöa fyrir nær réttum 40 árum, veittu Reyk- vfkingar athygli fjiSda skipa, sem nálguðust land. Menn vissu ekki hverju þetta sætti. Sumir óttuðust, að Þjóöverjar gætu verið hér á ferð. Aðrir héldu, að Bretar væru að auka herafla sinn, en þeir höfðu hernumið ls- land áriö áður. Endanlegt svar fékkst að kvöldi sama dags þegar Her- mann Jónasson forsætisráð- herra flutti ávarp og hóf mál sitt á þessa leið: „Rikisstjórn Islands vill ekki láta hjá líða að skýra Islenzku þjóðinni frá mikilsverðum at- burðum, sem gerzt hafa I dag”. Forsætisráðherra skjírði síð- an frá því, að gert hefði verið samkom ulag viö Bandarilcin um hervernd Islands og byggðist það á tveimur orðsendingum, annarri frá forsætisráðherra Is- lands til Bandarikjanna, en hinnifrá forseta Bandarikjanna til forsætisráðherra Islands. Aðdragandi þessa samkomu- lags var sá, að hinn 24. jilni haföi brezki sendiherrann skyrt rikisstjórninni frá þvi, að Bret- ar hefðu þörf fyrir herlið þaö, sem var hér, annars staðar, en þeir teldu samt nauðsynlegt að ísland væri varið, og heföu Bandarikin lofað að taka að sér varnirlandsins. Af hálfu forseta Bandarikjanna væri þetta þó bundið þvi skilyrði, aö Island óskaði verndar Bandarikjanna. í framhaldi af þessu hófust viðræöur við Bandari'kin um herverndina. Til þess, að ekki fréttist af þeim, var þaö skilyrði sett af hálfu Breta og Banda- rikjamanna, að Alþingi yrði ekki kvatt saman og fullnaðar- svar kæmi frá rikisstjórn Is- lands innan fárra daga. Eftir vandlega ihugun ákvað rikisst jórnin að fela Bandarikj- unum hervernd lslands ef viss- um skilyrðum væri fullnægt. Auk Hermanns Jónassonar áttu þá sæti i ríkisstjórninni Ey- steinn Jónsson, ólafur Thors, Jakob Möller og Stefán Jóhann Stefánsson. Stjórnin var sam- stjórn Framsóknarflokks, Sjálf- stæðisflokks og Alþýðuflokks. Aður en þetta gerðist var Is- lendingum ljóst að til þess gæti komið, að þeir yrðu aö biðja um vernd Bandarikjanna. Ljóst var,að ef Bretland félli, sem vel gat þá skeð, yrðu Islendingar að velja um að fara undir stjórn þýzkra nazistaeða biðja Banda- rikin um vernd. Meginþorri Is- lendinga vildi heldur banda- riska vernd en þýzka yfirstjórn. Það er rangt sem stundum er haldiö fram, að eiginlega hafi Vilhjálmur Þór verið einn um þessa skoðun. Um þetta var þó ekki rætt op- inberlega til að egna ekki Þjóð- verja gegn Islendingum. En þetta kom fram I ýmsum álykt- unum, m.a. i ályktun Alþingis frá vorinu 1941 um aö formleg- um sambandsslitum við Dan- mö-ku veröi ekki frestað lengur en til striðsloka. Islendingar vildu ekki vera i neinum stjórn- arfarslegum tengslum viö Dan mörku, ef sigurinn i Evrópu féííi nazistum I skaut. Skilyrði íslendinga 1 orðsendingu forsætisráð- herra Islands til forseta Banda- 'ím 1* ■ Hermann Jónasson forsætisráðherra fylgir Winston Churchill til skips 16. ágúst 1941 , - ■ rikjanna voru sett átta skilyrði fyrir þvi að Island féllist á aö biðja um herverndina. Fyrstu fjögur skilyrðin voru þessi: „(1) Bandarikin skuldbinda sig til að hverfa burtu af Islandi með allan herafla sinn á landi, i lofti og á sjó, undireins og nii- verandi ófriði er lokið. (2) Bandarikin skuldbinda sig ennfremur til aö viðurkenna algert frelsi og fullveldi Islands og að beita öllum áhrifum si'n- um við þau ríki, er standa að friðarsamningunum, að loknum núverandi ófriöi, til þess, að friðarsamningarnir viðurkenni einnig algert frelsi og fullveldi íslands. (3) Bandarikin lofa að hlutast ekki til um stjórn Islands, hvorki meðan herafli þeirra er i landinu né sföar. (4) Bandarikin skuldbinda sig til að haga vörnum landsins þannig, aö þær veiti ibúum þess eins mikið öryggi og frekast er unnt, og aö þeir veröi fyrir sem minnstum truflunum af völdum hernaðaraðgerða, og séu þær gerðar i' samráði viö i'slenzk stjórnarvöld að svo miklu leyti sem mögulegt er. Vegna fólks- fæöar Islands og hættu þeirrar, sem þjóöinni stafar þar af leiö- andi af návist fjölmenns her- afla, veröur einnig að gæta þess vandlega, að einungis úrvalslið veröi sent hingað”. Si'ðari fjögur skilyrðin lutu aö framkvæmd herverndarinnar að öðru leyti, eins og t.d. þvi, að tslendingar fengju skaðabætur fyrir tjón af völdum hersins, tryggðar yrðu siglingar til landsins og hagstæöir verzlun- ar- og viöskiptasamningar. Staðfesting Bandaríkja- forseta 1 svari Bandarikjaforseta til forsætisráðherra tslands sagði m.a. á þessa leið: „Mér er það ánægja að stað- festa hér með við yöur, aö skil- yröi þau, sem sett eru fram i orösendingu yðar, er ég hef nú móttekiö, eru fyllilega aögengi- leg fyrir ri"kisstjórn Bandarikj- anna og að skilyröa þessara mun verða gætt i viðskiptunum milli Bandarfkjanna og Islands. Það er yfirlýst stefna rikis- stjórnar Bandarikjanna að ganga i liö með öðrum þjóöum á vesturhveli jaröar til að verja nýja heiminn gegn hvers konar árásartilraunum. Þaö er skoðun þessarar rikisstjórnar, að það sé mikilvægt, að varðveitt sé frelsi og sjálfstæði Islands, vegna þess, að hernám Islands af hálfu rikis, sem sýnt hefur, að það hefur á stefnuskrá sinni augljós áform um aö ná heims- yfirráöum og þar með einnig yfirráöum yfir þjóðum nýja heimsins, mundi strax beinlinis ógna öryggi allra þjóöa á vest- urhvelinu. Þaö er af þessari ástæðu, aö rikisstjórn Bandarikjanna mun, samkvæmt orösendingu yðar, strax senda herafla til aö auka og siðar kom a i' stað brezka her- liðsins, sem þar er nú. Þær ráðstafanir, sem þannig eru geröaraf hálfu rikisstjórnar Bandarikjanna,eru geröar með fullri viðurkenningu á fullveldi og sjálfstæði tslands, og með þeim fulla skilningi, að ame- riskt herlið eða sjóher, sem sendur er til íslands skuli ekki á nokkurn hinn minnsta hátt hlut- ast til um innanrikismálefni is- lenzku þjóðarinnar, og enn fremur með þeim skilningi, að - strax og núverandi hættuá- standi i millirikjaviöskiptum er lokið skuli allur slikur herafli og sjóher látinn hverfa á ix-ott þaö- an, svo að fslenzka þjóðin og ríkisstjórn hennar ráöi alger- lega yfir sinu eigin landi”. Þaö hefur stundum verið gagnrýnt, að óljóst sé það orða- lag i svari Bandarikjaforseta, að Bandarikin skuli flytja her sinn burtu „strax og núverandi hættuástandi i millirikjaskipt- um er lokið”. Þetta breytir ekki þvi, aö áður I orðsendingunni er forsetinn búinn aö lýsa yfir þvi, að skilyrðin, sem sett eru af for- sætisráðherra tslands, „eru fyllilega aðgengileg fyrir rikis- stjórn Bandarikjanna og aö skilyrða þessara mun verða gætt I viðskiptum milli Banda- rikjanna og islands.” Fyrsta skilyröið I orðsendingu forsætisráðherra Islands er þetta: „Bandarikin skuldbinda sig til að hverfa af tslandi með all- an herafla sinn á landi, i lofti og á sjó, undireins og núverandi ó- friði er lokið”. Monroe- kenningin Þaö kemur glöggt I ljós i orð- sendingu forseta Bandarikj- anna, aö hann telur nauösynlegt vegna vama þjóða á vesturhveli jarðar eða nýja heimsins, eins og hann orðar þetta einnig, aö tsland sé undir hervernd Bandarikjanna. I mörgum er- lendum blöðum var þetta túlkaö á þann veg, að forsetinn væri búinn að færa út Monroe-kenn- inguna svonefndu og léti hana orðið ná til tslands. 1 forustugrein, sem birtist i The Times i London, var sagt að herverndarsamkomulag Is- lands og Bandarikjanna væri mikill ávinningur fyrir Bret- land. Efnislega farast The Tim- es orð á þessa leið: „Þessi nýja og mikla hjálp Bandarikjanna mun reynast m jög þýöingarmikill þáttur Iúr- slitasigri vorum. Um leiö er þaö nýr þáttur i utanrikisstefnu Bandarikjanna. Nú er útvörður Bandarikjahers staddur innan 50ft milna frá Bretlandseyjum og má segja, að aldrei hafi ein- angrunarstefnan i Bandarikjun- um beðið meiri hnekki á einum degi. Monroeyfirlýsingin hefur tekiö viöeigandi breytingum: hún hefur fylgzt meö tlmanum og breytzt meö þeim stökkum, sem oröiö hafa i vopnafram- leiöslu og hernaöaraöferðum. Það, sem amerfskir einangrun- arsinnar hafa óttazt, að Ame- rika yröi „dregin inn i striðiö”, er nú oröið aö veruleika, en það eru ekki utanaðkomandi öfl, sem þarna voru að verki, heldur hernaðarleg nauðsyn Banda- rikjanna sjálfra, sem á eftir hefur rekið. Það er orðin her- fræðileg staðreynd, að hægt er að gera innrás I Bandarikin frá Evrópu”. Á austur- vígstöðvunum Alþingi yar kvatt saman til aukafundar 9. júli i þeim til- gangi að leita eftir staðfestingu þess á herverndarsamkomulag- inu. Þar lagði rfkisstjórnin fram svohljóðandi tillögu: „Sameinað Alþingi fellst á samkomulag þaö, sem rikis- stjórnin hefur gert við forseta Bandarikja Noröur-Ameriku um að Bandarikjunum sé falin hervernd Islands meðan núver- andi styrjöld stendur”. Eftir talsverðar umræöur, var tillagan samþykkt meö 39:3 atkvæðum. Sex þingmenn voru forfallaðir, en einn hafði áður sagt af sér þingmennsku. r Það voru þingmenn Sósial- istaflokksins (Alþýðubanda- lagsins), sem greiddu atkvæði á móti. Þeir töldu ekki nægja að fá yfirlýsingu Bandarikjanna og Bretlands um stuðning viðsjálf- stæöi Islands og brottför hersins i striðslok, heldur yrði aö fá sameiginlega yfirlýsingu þeirra og Sovétrikjanna. Þá lögöu þeir til, að tafarlaust yrði tekiö upp stjórnmálasamband viö Sovét- rikin. Brynjólfur Bjarnason, sem var aðaltalsmaður Sósialista- flokksins, sagöi um leið og hann andmæltisamkomulaginu, að ef ráðstafanir Bandarikjanna yrðu til þess, að veitt yröi virk aöstoö i baráttu þeirri, sem nú er háð á austurvigstöövunum, myndu Is- lendingar ekki telja eftir sér það sem af þvi leiddi, en I þessu efni væri bezt að láta verkin tala. Þjóðverjar höfðu nokkru áður eða 21. júni gert innrás i Sovét- rikin. Koma Churchills Rúmum mánuði eftir að her- verndarsamkomulagiö var gert eða 16. ágúst heimsótti Winston Churchill Island, en hann var þá forsætisráðherra. Churchill var á heimleið eftir fund þeirra Roosevelts forseta, þegar þeir gáfu út Atlantshafsáttmálann, sem m.a. hét smáþjóöum frelsi og sjáKstæöi. Churchill flutti stutta ræða af svölum Alþingishússins, þar sem hann áréttaöi fyrirheit Bretlands ogBandarikjanna um sjálfstæöi Islands. Hann kvaö Island vera mikilvæga stöð i baráttunni fyrir verndun þjóð- réttinda og aðrir myndu hafa komið hingaö, ef Bretar og Bandarikjamenn hefðu ekki oröiö fyrri til. Björn Þórðarson segir I bók sinni um Alþingi og frelsisbar- áttuna, að Islendingar hafi lagt trúnað á fyririieit hins mikla brezka manns og skildist, að „sjálfstæði þjóðarinnar væri undir þvi komið, hvernig vér sjálfir kynnum með aö fara”. Þórarinn Þórarinsson, ritstjóri, skrifar

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.