Tíminn - 17.01.1982, Blaðsíða 9

Sunnudagur 17. janúar 1982
9
menn og málefni ' ~
Nýting og verndun lands
verður að fylgjast að
■ Launin fyrir aö hlúa aö gróöri felast i sjáifu starfinu. Aö taka
þátt i uppgræöslu landsins og vinna gegn eyöingaröfiunum.
■ Sigurður Blöndal skóg-
ræktarstjóri sagði eitthvað á þá
leið i sjónvarpi fyrir skemmstu
að landeyðing og afleiðingar
hennar ættu að vera daglegt
fréttaefni fjölmiðla, svo hrika-
lega sem þeim málum er háttað
i heimi hér. I þessum vel unna
sjónvarpsþætti sem Bogi
Ágústsson stjórnaði, voru sýnd
nokkurdæmi um landeyðingu af
mannavöldum viðs vegar um
heim og hvaða afleiðingu það
hefur að ganga of nærri skógum
og öðrum gróðri. Þetta var
tengt miklu úrlausnarefni sem
Islendingar vinna nú að og eiga
þar enn mikið verk fyrir hönd-
um, að vemda gróðurinn, koma
i veg fyrir landeyðingu og snúa
vörn i sókn og minnka þá miklu
gróðurfarslegu eyðimörk sem á
Islandi er.
t miklum hluta heimsins blas-
ir við gróðureyðing og uppblást-
ur vegna þess að alltof freklega
er gengið á skóglendi. Sums
staðar eru skógar felldir til
nytja og annars staðar til að
rýma fyrir mannvirkjum ýmiss
konar eða akurlendi sem siðar
missir gróðurmátt sinn og blæs
upp.
Viða i þriðja heiminum á
gróðurinn sér ekki viðreisnar
von. Fátæktarbaslið á mann-
fólkinu er slikt að það á einskis
úrkosta nema að halda áfram
að nýta þann litla gróður sem
eftir er til að halda lifi. Skóg-
ræktarstjóri likti þessu við lifs-
baráttu íslendinga á þeim öld-
um er þjóðin varð að nýta öll úr-
ræði til að halda lifi. Þá voru
skógar höggnir til eldiviðar og
mykju og taði brennt. Skógar
hurfu af stórum landsvæðum og
vatn og vindar skoluðu og
feyktu gróðurmoldinni út á haf.
Skógur brenndur
Nákvæmiega hið sama á sér
stað i þriðja heiminum. Yfir
70% af þeim skógi sem eyddur
erfertileldsneytisog istað þess
að nota skitinn úr húsdýrunum
til áburðar er honum einnig
brennt. Fólk hefur ekki ráð á
öðrum eldivið og þvi fer sem
fer.
1 sumar birti Timinn grein um
hve hrikalega eldiviðarleysið
leikur gróður og fólk i stórum
hluta Afriku og Asiu. Þar eru
heilu byggðirnar fluttar til þeg-
ar of langt er að sækja eldivið-
inn og settar niður þar sem ein-
hver trjágróður er eftir og brátt
fhittar enn á nýjan leik. Svona
hrekst fólk um sistækkandi
eyðimerkur við æ bágari kjör.
Enginn sér fyrir endann á þess-
ari baráttu.
1 Norður-Evrópu og nokkrum
svæðum öðrum i hinum norð-
læga heimi hafa menn séð hvi-
likri hættu þeir bjóða heim með
þvi að nauðga náttúrunni og
mergsjúga hana. Barrskóga-
belti Norðurlandanna er ein
drýgsta auðlind þeirra þjóða er
það byggja. Þar er yfirleitthætt
að ryðja skóg fyrir akurlendi og
beit en skógurinn verður þar
sem annars staðar að lúta i
lægra haldi fyrir vegum, járn-
brautum og raflinulögnum og
öðrum mannvirkjum. En menn
láta sér annt um skógana og þar
sem nytjaskógur er höggvinn er
aftur gróðursett svo að náttúru-
röskunin verði sem minnst.
Ekki annarra
kosta völ
Svo sem áður er vikið að,
eyddust skógar og gróðurlendi
mjög af völdum manna og
fénaðar þeirra hér á landi á
hörmungatimum þjóðarinnar.
Það er óþarfi að lá forfeðrum
okkar þótt þeir hafi ofgert land-
inu á erfiðum timum, þeir áttu
ekki annarra kosta völ. An
þeirrar sjálfsbjargarviðleitni
hefði þjóðin dáið út og þær kyn-
slóðir sem nú byggja þetta land
aldrei litið dagsins ljós.
En nú er öldin önnur og er
engin afsökun fyrir þvi athæfi
að spilla takmöricuðum og harð-
gerum jarðargróðri Islands. Nú
þurfum við engan eldivið i bók-
staflegri merkingu. Raforka og
hitaveitur sjá fyrir nægri orku
til matarsuðu og hitunar, og
margra fleiri athafna. Er jafn-
vel svo víða komið að húsdýra-
áburður er ekki lengur nýttur á
gróðurlendi og er þar illa farið
með dýrmætan orkugjafa.
En samt er landinu enn of-
gert Ofbeit er alltof viða við
lýði og landniðingar á kraft-
miklum tryllitækjum gera sér
að leik, átölulaust, að djöflast á
viðkvæmum hálendisgróðri og
þykjast menn að m eiri fyrir vik-
ið.
En það eru sjálf náttúruöflin
sem eru stórvirkust þegar
eyðingaröflin eru komin af stað.
Uppblástur fylgir i kjölfar
gróðureyðingar og vatnselgur
fleytir moldinni til sjávar og
berangur og auðn rikja þar sem
áður voru skógar, kjarr og gras-
lendi. Til að kóróna ey ðilegging-
una keppast menn við eins og
óðir séu að þurrka upp votlendi,
stundum tilað rækta tún, en þvi
miður oftar en ekki eingöngu til
að þurrka upp landið, eftir þvi
er best verður séð. Votlendið
bindur jarðveg, gróður og vatn
og er ófyrirséð hvaða afleiðing-
ar óhófleg þurrkun votlendisins
getur haft i för með sér.
En margt er gert til að snúa
dæminu við og bæta landið og
vinna upp þann skaða er þegar
er orðinn. Landgræðsla og skóg-
rækt hafa verið stunduð i marga
áratugi og á þjóðhátiðarárinu
1974 samþykkti Alþingi mikla
landgræðsluáætlun og lagði fé
til hennar. Sú fimm ára áætlun
er þá var gerð hefur þegar skil-
að nokkrum árangri en land-
græðsla er þolinmæðisstarf og
skilar ekki fljótteknum gróða.
Landverndaráætlun
Nú hefur rikisstjórnin lagt
fyrir Alþingi þingsályktunartO-
lögu um landgræðslu og land-
verndaráætlun til næstu fimm
ára, eða fyrir árin 1982 til 1986.
Er hér um að ræða áframhald á
þvi átaki er „þjdðargjöf in” frá
1974 gaf fyrirheit um, að skila
gróðursælla og betra landi til
næstu kynslóðar en sú kynslóð
er nú stritar og eyðir tók við.
Samstarfsnefnd um land-
græðsluáætlun var skipuð 1979
og hefur hún skilað álili um
hvernig árangursrikast verður
að standa að næstu fimm ára
áætlun. Gerði nefndin úttekt á
þvisem áunnisthefur siðan 1974
og hvemig best verður staðið að
landgræðslu- og gróðurverndar-
starfi þannig að afturkippur
komist ekki i sh’k störf þegar
fjárveitingar samkvæmt álykt-
un Alþingis 1974 nýtur ekki leng-
urvið. Ergertráð fyrirað verja
rúmum 71 millj. kr. til þessa
starfs á næstu fimm árum og er
þá reiknað með að verðgildi
þeirrar upphæðar haldist þann-
ig að upphæðin verði verðbætt
allt fram til loka timabilsins.
Höfuðverkefni hinnar nýju
áætlunar er að stöðva sandfok
og aðra jarðvegseyðingu, að
vinna gegn gróðurskemmdum
og gróðurrýrnun,að koma beit
og annarri þeirri gróðurnýtingu
hvarvetna í það horf að gróðri
fari fram, að tryggja að skóg-
lendi rýrni ekki og bæta þau
semskaðasthafa.að rækta nýja
skóga til fegrunar, nytja, skjóls,
útivistar og til jarðvegs og
gróðurverndar, að stuðla að
endurgræðslu örfoka og ógró-
inna landa, sem unnt er að
breyta i gróðurlendi, og að efla
rannsóknir til að treysta sem
best grundvöll og öryggi þeirra
framkvæmda.sem unnið verður
að.
Nefndin er sammála um að
ein meginforsenda fyrir land-
græðslu- og gróðurvemd sé, að
búfjárbeit verði innan þeirra
marka,sem beitarþol og ástand
gróðurs leyfis.
Gróðureftirlit er eitt af verk-
efnum Landgræðslu rikisins og
skal unnið gegn ofnýtingu gróð-
urs og hvers konar skemmdum
á gróðurlendi. A vegum Land-
græðslunnar hefur fram að
þessu ekki verið hægt að sinna
gróðureftirliti né beitarstjórnun
sem skyldi, enda ekki fengist
heimild til að ráða menn til
þeirra starfa.
Stjórn á nýtingu
Fullvist er að ástand gróðurs
á hálendi og sums staðar á lág-
lendi sé þannig að fylgjast verð-
ur nánar með honum og hafa
meiri stjóm á nýtingu gróðurs-
ins en aðstaða hefur verið til.
Með aukinni beitarstjórnun
vinnst m.a. endurnýjun gróðurs
og meiri hagkvæmni við land-
græðslu og búskap.
í tillögunnier gert ráð fyrir að
flokka varnir gegn landbroti af
völdum vatna og sjávar undir
landverndarframkvæmdir, sem
rétt er að ætla fjárveitingu með
öðrum liðum áætlunarinnar.
Þetta siðasttalda atriði er svo
sjálfsagt að það kemur undar-
lega fyrir sjónir það hafi ekki
verið gert áður. Straumvötn og
ágangursjávar valda miklu um
landskemmdir.
í nafni framfara og uppbygg-
ingar sjást menn oft ekki fyrir
Oddur Ólafsson,
skrifar
þegar um landskemmdir er að
ræða. Enda er oft á tiðum ekki
fyrirsjáanlegt hvers konar af-
leiðingar röskun á náttúrunni
kunna að hafa. Dæmi um þetta
hafa bændur i austanverðum
Flóa fyrir augunum þessa dag-
ana. Vegna mannvirkjagerða
og stiflna við ofanverða Þjórsá
fer áin að haga sér á annan hátt
en menn þekkja niðri á láglend-
inu. íþeim óvenjumiklu hörkum
sem staðið hafa í vetur og siðan
hláku og vatnsveðrum er miklu
ismagni f leytt framhjá orkuver-
unum langt uppi með ánni og
niður á sléttlendið. Þar stiflar
isinn ána sem flæðir yfir alla
bakka og ryður isnum yfir land-
flæmi, sem ekki er vitað til að
áður hafi orðið fyrir sliku
náttúrufari. Hvort af þessu
hljótast mikil eða smávægileg
landsspjöll skal engu spáð um,
en Flóabændur lita vatnsfallið
ekki sömu augum og áður.
Landnýting
Sannarlega rikir ekki tómlæti
um þessi mál á Alþingi. Fyrr i
vetur lögðu þingmenn úr öllum
þingflokkunum fram þings-
ályktunartillögu um fandnýt-
ingaráætlun. Þeirsem flytja eru
Davið Aðalsteinsson, Jón
Helgason, Sverrir Hermanns-
son, Helgi Seljan og Karl Stein-
ar Guðnason.
Hugsun þeirra er sú að land-
nýtingaráætlunin taki til land-
búnaðar og annarra þátta, svo
sem ferðamála, útivistar og
náttúruverndar. Að lögð verði
áhersla á sem hagkvæmasta
nýtingu og varðveislu land-
gæða.
Hér liggur að baki sá skilning-
ur að sjálfsagt sé að nýta landið,
en það verði að gera af skynsemi
og fyrirhyggju og umfram allt
að ofbjóða ekki gróðri.
Auðvitað verður að nýta land-
ið og gæði þess. Einsýni i
náttúruvemd er ekki skárri en
aðrar öfgar. Við hljótum að hafa
hugfast aðhöfuðauðlindir þessa
lands eru gróðurinn og fisk-
stofnarnir umhverfis landið.
Hvorugu má ofgera en nýting
þeirra er undirstaða þess mann-
lifs er lifað er á Islandi.
t greinargerð með tillögunni
um landnýtingu segir að þegar
unnið er að endurskoðun land-
græðsluáætlunar sé við hæfi að
fylgja þvi starfi eftir með gerð
viðtækrar áætlunar er taki til
hinna fjölmörgu þátta land-
nýtingar, svo sem nýtingar
beitilanda, ræktunar skóga og
meðferð lands til útivistar.
Einn veigamesti þáttur land-
nýtingar er nýting úthagabeit-
ar, bæði i heimahögum og af-
réttum. Landbúnaðurinn, eink-
um sauðfjárræktin, byggist á
þessari miklu auðlind, fjöl-
breyttum og kjarnmiklum
gróðri. Framtið islensks land-
búnaðar hlýtur að byggjast
mjög á hóflegri og hagkvæmri
nýtingu beitilanda.
Mjög er vafasamt að fram-
leiðslugildi úthagagróðurs sé
metinn að verðleikum. Náttúr-
leg gróðurlendi eru veigamikil
auðlind á timum sihækkandi
orkukostnaðar. Hætt er við að
framleiðslukostnaður sauðfjár-
afurða yrði mun hærri ef ekki
tækist að varðveita beitargæði
úthaga, sérstaklega afréttanna.
Óhóflegur ágangur
En landnýting varðar ekki að-
eins þá er landið nytja. Með
breyttum þjóðfélagsháttum,
auknum áhuga á náttúruvernd,
umhverfismálum og útivist,
hefur komið i ljós að nauðsyn-
legt er að fjalla um landnýtingu
á breiðum grundvelli. Hin
náttúrulegu gróðurlendi eru
viðkvæm fyrir óhóflegum
ágangi, hvort sem er af völdum
fénaðar eða manna. Með bætt-
um skilyrðum til ferðalaga um
óbyggðir hefur sá vandi farið
vaxandi.
ÖD meðferð gróðurlendis er
náttúruverndarmál. Ljóster að
ekki erunntað komasthjá rösk-
un lífrikja, til dæmis með
virkjunum fallvatna, vegagerð
og framræslu mýra. Það sem
skiptir meginmáli er að meta
vandlega allar aðstæður og leita
þeirra kosta sem minnstri rösk-
un valda.
Það er greinilega góður skiln-
ingur á hvernig standa á að
verndun gróðurlendis og nýt-
ingu. En orð og athafnir verða
að fylgjast að. Það fé og sú
fyrirhöfn sem lögð er i ræktun
lands og varðveislu gróðurs
skilar rikulegum árangri. En
það má ekki búast viö að hann
komi strax i ljós. Sem fyrr er
sagt er landgræösla þolin-
mæðisverk og skilar ekki skjót-
fengnum gróða. Aðalatriðið er
að dæminu verði snúið við, að
búseta manna hætti að ofgera
landinu ogaðgróðurlendi aukist
en minnki ekkieins og það hefur
gert i nokkrar aldir. Við erum
ekki siðasta kynslóðin sem
byggir afkomu sina á auðlind-
um Islands.
Islendingar standa ekki leng-
ur i sömu sporum og forfeðurnir
að neyðasttil að ofnýta náttúru-
auðlindirnar til að treina fram
lifið eða eins og ibúar mikils
hluta þriðja heimsins, að
brenna upp gróðurinn eins og
lýst er hér fyrir framan. Við
höfum i raun enga afsökun fyrir
þvi athæfi að horfa aðgerða-
lausir á slstækkandi eyðimerk-
ur Islands.