Fréttablaðið - 16.11.2008, Blaðsíða 26

Opið
mán.–föstud. 11–18
laugardag 11–16
sunnudag 13–16
www.mirale.is
MIRALE
Fákafeni 9
108 Reykjavík
sími: 517 1020
OPIÐ Í DAG
frá kl. 13–16
verið velkomin
í FÁKAFEN 9
TILBOÐ
40% afsláttur
af ávaxtakörfunni
frá ALESSI
í dag
kr. 10.000,-
áður kr. 17.280,-
takmarkað magn
LÁRUS PÁLSSON LEIKARI
eftir Þorvald Kristinsson
JPV Útgáfa
★★★
Út er komin ævisaga Lárusar Páls-
sonar leikara og leikstjóra (1914-
1968) eftir Þorvald Kristinsson
bókmenntafræðing, stór bók, 375
síður í stóru broti, ríkulega mynd-
skreytt, vandlega unnið verk og af
mikilli smekkvísi í alla staði. Þor-
valdur hefur um langt skeið unnið
að verkinu og hóf það fyrir áeggj-
an Maríu Jóhönnu Lárusdóttur og
fékk fullan aðgang að persónuleg-
um gögnum Lárusar, þar með talin
bréfaskifti hans við danska lista-
menn sem gefa verkinu aukna
dýpt – án þeirra væri verkið
snautlegra.
Brautryðjandi
Lárus Pálsson er flestum gleymd-
ur nú: hann var brautryðjandi í
íslensku leikhúsi, var í hópi þeirra
fyrstu sem sóttu sér menntun í
leiklist, fór til Danmerkur og lærði
við skóla Konunglega leikhússins.
Hann tilheyrir því danska hópnum
í leiklistarsögunni, Haraldi Björns-
syni, Önnu Borg, Lárusi Ingólfs-
syni, Bjarna Björnssyni, Sigrúnu
Magnúsdóttur, Þorsteini Ö. og
Regínu Þórðardóttur. Lárus snýr
heim eftir störf í dönsku leikhúsi
1940, verður strax 26 ára gamall
aðaldrifkraftur í Leikfélagi
Reykja víkur sem leikstjóri og
leikari, stofnar leikskóla sem
menntar nánast alla þá sem komu
svo til starfa hjá LR og í Þjóðleik-
húsinu eftir 1950, mótaði stóran
hóp listamanna með afgerandi
hætti, í hugmyndum og tækni.
Lesendum okkar tíma má vera
ljóst að raddtækni leikara eins og
Sigurðar Skúlasonar og Arnars
Jónssonar er komin um eina kyn-
slóð frá Lárusi. Hann er enn virk-
ur í íslensku leikhúsi. Og í upp-
lestrartækni skálda er hann
stöðugt að starfi: Vilborg Dag-
bjartsdóttir og menn kynslóð
yngri sem mótuðust í handleiðslu
manna sem Lárus kenndi, og
kenndi vel. Lárus var afbragðs
flytjandi á bundið mál.
Mikilvægi Lárusar
Það var ekki aðeins í uppeldi sem
Lárus gegndi mikilvægu hlut-
verki: hjá Leikfélaginu hóf hann
mið atvinnumennskunnar á loft,
hann færði ný verk og nýstárleg
inn á svið Leikfélagsins, skóp
hátind hinnar þjóðlegu hefðar í
leikverkum á borð við Gullna hlið-
ið og seinna Íslandsklukkuna,
læstist raunar inni í dauðateygj-
um þeirrar hefðar í fjölda svið-
setninga á fyrstu árum Þjóðleik-
hússins á vanburða verkum. Hann
átti sinn þátt í óperettusýningum á
fimmta áratugnum og kom aftur
að hátindi íslenska söngleiksins
sem spratt út úr revíunni með
sviðsetningu á Deleríum búbónis
1960 í Iðnó, hann átti stóran þátt í
því þjóðleikhúsi sem varð til í
Ríkisútvarpinu, hann skóp, nánast
einhendis, upphaf stórra og metn-
aðarfullra sýninga á borð við
Pétur Gaut og Hamlet í Iðnó sem
settu um langt skeið viðmið í verk-
efnavali Þjóðleikhússins og síðar
Iðnó. Hann náði að takmörkuðu
leyti að tengjast þeim tíðindum
sem urðu í endurnýjun leikbók-
mennta eftirstríðsáranna en kom
þó á markverðan hátt að því að
sviðsetja verk eftir höfunda á borð
við Sartre, Miller og Durenmatt.
Og naut margoft óbilandi aðdáun-
ar fyrir túlkun sína á stórum og
smáum hlutverkum. Hann átti
einn íslenskra leikstjóra kost á
ferli á erlendri grund á fyrstu ára-
tugum lýðveldisins.
En ferillinn var skammur: í
byrjun sjöunda áratugsins er
Lárus orðinn veikur maður: hann
deyr aðeins hálfsextugur.
Brestir og afköst
Þorvaldur heldur sig við hefð-
bundnar aðferðir ævisöguritunar.
Hann er mildur í afstöðu, trúr
sínum manni jafnvel þegar komið
svo illa fyrir Lárusi að áfengi og
lyf halda honum frá starfi, hann er
á hrakhólum, nánast heimilislaus
eftir að hjónaband hans bíður end-
anlegt skipbrot. Langvinnur sjúk-
leiki Systu konu hans átti sinn þátt
í því. Þorvaldur staldrar ekki
mikið við veikindi hennar en af
samhengi má ráða að áfengis- og
lyfjaneysla hafi þar ráðið um.
Spyrja má hvers vegna er ekki
gengið hreint til verks í sögunni af
hálfu æviritarans?
Það er reyndar sá niðurlægingar-
kafli, síðasti áratugurinn í starfi,
sem er fátæklegastur í verki Þor-
valdar. Hann gerir því skóna að
Lárus hafi orðið út undan í sam-
keppni sem leikstjóri eftir 1960:
hann setur þó upp á næstu fimm
árum 8 verkefni og leikstýrir á
sama tíma í útvarpi 29 verkefnum.
Á sama tíma er hann gríðarlega
virkur í vinnu á sviði og í útvarpi
sem leikari: hlutverk hans á svið-
inu eru á þessum fimm árum 16 og
í útvarpi hátt í 70: veturinn 62-63
skilar hann 70 sýningarkvöldum,
veturinn eftir 87 kvöldum: maður-
inn er í fullri vinnu. Og er þá ekki
allt talið því á þessu tímabili held-
ur hann áfram vinnu við leikgerð-
ir: Fjallkirkjuna, Paradísarheimt,
Sölku Völku og fleiri verk. Víst er
vettvangurinn sundraður en verk-
efnin eru fjölmörg heilsulitlum
manni með erfiðar heimilis-
aðstæður.
Deilt og drottnað
Ekki tekst Þorvaldi til fulls að
skýra þær erfiðu aðstæður sem
bundnar voru listamönnum við
stjórnunarhætti Guðlaugs Rósen-
krans. Hér ekki staðnæmst við
deiluna um hlutverk Póloníusar í
sviðsetningunni á Hamlet 1964
sem er þó kunn og olli brottför
Haraldar Björnssonar frá Þjóð-
leikhúsinu sem skóp honum glæsi-
legan lokaferil í Iðnó og hjá Grímu.
Þá les Þorvaldur á stöku stað rangt
í heimildir: eru líkur á að Gunnar
Eyjólfsson hafi gert þá kröfu að
Lárus léki Jeppa á Fjalli 1967 og
það hafi komið Guðlaugi Rósen-
krans „undarlega fyrir sjónir“
þegar frumsýningu ber upp á 30
ára leikafmæli Lárusar? Eina for-
sendan fyrir vali á verkinu var
Lárus. Og raunar sýnist manni á
gögnum verksins að Lárus Páls-
son hafi verið í sérstöku dálæti
hjá Guðlaugi alla tíð. Brestir á
ferli Lárusar hafi í raun verið
sjálfskaparvíti.
Þorvaldur gerir ekki nema að
takmörkuðu leyti grein fyrir
hvernig kalda stríðið setti mönn-
um annmarka í starfi: raunar má
segja að skipan Guðlaugs Rósen-
krans hafi verið skýrt merki um
þær aðstæður sem róttækir betri
borgarar eins og Þorsteinn Ö. og
Lárus bjuggu við. Þeir voru sósíal-
istar og áttu ekki sjens í starf
Þjóðleikhússtjóra af þeim sökum.
Pólitískir dilkar höfðu þó meiri
áhrif á yngri kynslóðir eins og
mannval í ráðningum að Ríkis-
sjónvarpinu 1967 bar með sér.
Hópar og tilraunasvið
Hann gerir ekki að neinu leyti
grein fyrir starfi sjálfstæðra leik-
hópa sem komust aldrei að styrkja-
kerfi sem LR og Þjóðleikhúsið ein-
okuðu. Þó starfaði Lárus bæði við
flokk þeirra Helgu Valtýsdóttur
og Björns Thors, stóð fyrir eigin
sýningum og vann með Leikflokki
Heimdallar og með Félagi ein-
söngvara. Þá dregur hann ranga
ályktun af hugmyndum Þorsteins
og Lárusar um tilraunasvið við
Þjóðleikhúsið 1946 (248). Það var
gert ráð fyrir því í aðalbyggingu
með sér inngangi en var lagt af og
því rými í húsinu breytt í æfinga-
sal/danssal fyrir ballettskólann
meðal annars fyrir tilstuðlan
Félags listdansara strax 1950. Ef
litið er á verkefnaskrá hússins
fyrir 1964 fóru margar sýningar á
stórt svið sem hefðu betur hæft
intime sal. Við opnun Litla sviðsins
1964 var viðurkennt að um langan
aldur hafi verið þörf fyrir minni
sal við húsið en það var ekki hug-
mynd þeirra félaga.
Mikilvægasti kafli verksins er
greining á aðstæðum við Konung-
lega leikhúsið þegar Lárus var þar
við nám. Þar er skýrt svæði sem
áður var lítið vitað um. En um allt
er þessi bók fallega unnið verk og
mikilvægt í íslenskri rannsóknar-
sögu. En jafnframt er það til
marks um hversu hverful gæfan
er á leiksviðinu, hversu hratt orð-
spor hverfur í þeim heimi, en um
leið hvík dýrð getur orðið til
skamma stund í návist mikilvægs
listamanns.
Páll Baldvin Baldvinsson
Saga Lárusar Pálssonar
Lárus Pálsson var dáður og mikilvirkur listamaður.