Fréttablaðið - 23.11.2008, Blaðsíða 14

14 23. nóvember 2008 SUNNUDAGUR
Orðið ábyrgð kemur fyrst fyrir í
íslensku ritmáli 1576 í Alþingisbókum
Íslands – og því ekki undarlegt að vilja
herma ábyrgð upp á stjórnmálamenn.
Orðið er skylt ísl. so. bjarga og borga,
í fornensku onbyrgan: tryggja, ábyrgj-
ast. „Það er eflaust, að ábyrgð hefir
þar af nafn, að sá, sem ábyrgist, á að
borga,“ segir í Vídalínspostillu.
Enginn á líf sitt einn, og því tengist
ábyrgð breytni manna gagnvart
öðrum, og þar með trúnaði. Menn
þurfa að standa skil á því sem þeim er
trúað fyrir, því sem þeir gera sjálfir, –
og einnig störfum annarra, ef þeim er
trúað fyrir stjórn samtaka eða fyrir-
tækis – og enn frekar landsstjórn.
Enda snertir þá ábyrgð þeirra líf,
hagsmuni og afkomu annarra, jafnvel
heillar þjóðar. Því er eðlilegt að kallað
sé eftir ábyrgð manna sem hafa brugð-
ist trúnaði og þar með skaðað aðra,
þótt ekki hafi það verið ásetningur.
Þeir hafa misst trúnað og þurfa annað-
hvort að öðlast hann á ný, sem getur
reynst erfitt, ellegar víkja fyrir
öðrum.
Enginn er dómari í eigin sök, og fáir
finna sök hjá sér, en sé dómgreind
fyrir hendi, – sem ætlast er til af emb-
ættis- og ráðamönnum – eiga menn að
geta skilið eða skynjað ábyrgð sína og
tekið afleiðingum hennar. Í því felst
ábyrgð.
Hvað er ábyrgð?
Hugtakið ábyrgð hefur verið í umræðunni undanfarnar vikur sem aldrei fyrr. Anna Margrét Björnsson fékk nokkra valinkunna
Íslendinga til að skilgreina hvað felst í merkingu orðsins ábyrgð fyrir þeim. Meðal þeirra sjónarmiða sem koma fram er að emb-
ættismenn og ráðamenn bera ábyrgð og í henni felst að geta tekið afleiðingum hennar.
Móðurmál okkar á mörg meiningarþrungin orð. Þau eru
misjafnlega hörð af sér í daglegri klisjukenndri notkun. Þau
orð sem líða mest og missa smám saman meiningu og áhrif
eru einmitt þau orð sem rista dýpst í vitundina og eitt af
þeim er ábyrgð. Þessa dagana heyrist sem aldrei fyrr dynja
á eyrum orðið ábyrgð og ábyrgðarleysi og þau orð sem af
þeim eru dregin. Ábyrgðin eða ábyrgðarleysið finnur sér
farveg í gjörðum, orðum og æði. Með óábyrgum orðum er
hægt að eitra líf saklauss fólks og eyðileggja orðspor þess
og möguleika í lífinu. Líklega er þessi tegund ábyrgðar-
leysis ein sú lúmskasta og hættulegasta vegna þess hve
hratt hún vinnur, erfitt er að leiðrétta afleiðingar hennar og
sá ábyrgðarlausi gerir sér oft enga grein fyrir hve mikill
skaðvaldur hann er.
Ábyrgð eða ábyrgðarleysi í gjörðum er sýnilegra en skipt-
ir þó sköpum í lífi fólks. Ábyrgðarleysið vinnur oft óbætan-
legan skaða ef þeir sem standa álengdar stara galopnum
augum á það sem fram fer en gera ekkert til að skakka leik-
inn. Ábyrgð í starfi er oft undarlega metin þar sem oft reyn-
ist þyngra á metum að gæta fjármuna en fólks. Að axla
ábyrgð þýðir að taka á sig byrði annarra og lofa að leggja
hana ekki frá sér fyrr en annaðhvort þörfin fyrir þennan
stuðning er liðin hjá eða annar ábyrgur tekinn við. Ábyrg
manneskja nýtur trausts og virðingar og er litið á hana sem
máttarstólpa í hverju samfélagi. En einnig slíku fólki getur
mistekist svo að óbætanlegur skaði hlýst af. Það hlýtur að
taka mjög á þá sem vilja vel. Það fylgir því ægileg kvöl að
bregðast trausti þeirra sem á mann trúa. Megi hin sanna
merking orðsins ábyrgð í orðum sem gjörðum verða í heiðri
höfð um ókomna framtíð til heilla landi og lýð.
Ég vil til einföldunar gera greinarmun á tvenns konar
ábyrgð, ábyrgð gagnvart lögum og siðferðilegri ábyrgð.
Fyrir meint lögbrot er svarað fyrir dómi og ber að hlíta nið-
urstöðu hans. Að skera úr um hvort menn hafi axlað sið-
ferðilega ábyrgð er snúnara. Hún getur m.a. verið fólgin í
siðferðilegum skyldum við náungann eða skyldum sem ég
hef undirgengist með samningum. Taki ég að mér verk
samkvæmt verklýsingu axla ég ábyrgð á að sinna því af
kostgæfni. Telji sá sem fól mér verkið að ég hafi sýnt van-
rækslu eða reynst vanhæfur, felst ábyrgð mín í því að
leggja eyru að ásökunum og svara fyrir verk mín svo skera
megi úr um réttmæti þeirra. Siðferðileg skylda verkbeið-
anda er að meta af sanngirni hvort ég eigi mér málsbætur.
Niðurstaðan gæti orðið sú að ég stæðist mál eða ekki og að
mér bæri að víkja og axla þannig ábyrgð mína, sem einnig
gæti falist í að bæta fyrir hugsanlegan skaða. Skilgreining
mín á ábyrgð gæti því verið: Mér ber að sinna af heilindum
því sem mér hefur verið falið og ég gengist undir og er um
leið skyldur að svara fyrir verk mín og leggja þau í dóm
þeirra sem til þess eru bærir.
Ef ég lýk þessu svo á guðfræðilegum nótum er ábyrgðin
kjarni kristilegs siðgæðis. Maðurinn ber ábyrgð gagnvart
Guði á sjálfum sér, náunga sínum og náttúrunni. Ábyrgð
hans er þannig fólgin í því að gera skyldu sína að vilja Guðs,
standa honum skil breytni sinni og leggja í dóm hans.
Hugtakið ábyrgð er margslungið
hugtak en tvenns konar merking þess
leitar á hugann þessa dagana. Í fyrsta
lagi ber einstaklingur ábyrgð á
athöfnum sínum og athafnaleysi. For-
senda fyrir því að kalla fólk til
ábyrgðar er að viðkomandi hafi verið
frjáls gerða sinna, þ.e. hvorki undir
þvingunum, né skorti vitneskju eða
vitsmuni til að meta þær af skyn-
semi. Þeir sem lána fé bera ábyrgð á
lánveitingunni og því skyldugir að
ganga úr skugga um að lántakandi sé
borgunarmaður skuldarinnar eða veð
séu trygg. Eins ber lántakandi ábyrgð
á meðferð þessara fjármuna og því
að greiða lánið til baka. Ábyrgðin
sem hér um ræðir varðar athafnir
sem þegar hafa átt sér stað og gerðar
eru með ásetningi og af óbrjáluðum
hug.
Í annan stað felur ábyrgð í sér
skyldur sem tengjast ákveðnum
störfum eða hlutverkum sem við
höfum tekið okkur á hendur. Með for-
eldrahlutverkinu tökum við ábyrgð á
börnum okkar og felur sú ábyrgð
bæði í sér að við tryggjum velferð og
öryggi barna okkar og eins eru
athafnir þeirra á okkar ábyrgð. Ef
barn okkar brýtur glugga nágrann-
ans berum við ábyrgð á skaðanum þó
að við höfum ekki valdið honum sjálf.
Mörg störf fela í sér ábyrgð sam-
bærilega við foreldrahlutverkið.
Stjórnendur stofnana eða fyrirtækja
bera ábyrgð á því að þær standi undir
hlutverki sínu og ræki skyldur sínar
vel. Hvort sem stjórnendur eru í fjár-
málastofnunum eða opinberri stjórn-
sýslu bera þeir ábyrgð á því að þær
standi við skuldbindingar sínar. Þá
bera þeir líka ábyrgð á athöfnum
undirmanna sinna, líkt og ráðherrar
bera ábyrgð á þeim embættismönn-
um sem undir þá heyra.
Því er eðli-
legt að kall-
að sé eftir
ábyrgð manna sem hafa
brugðist trúnaði og
þar með skaðað aðra,
þótt ekki hafi það verið
ásetningur.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
rithöfundur og prófessor emeritus
SÉRA SIGURÐUR PÁLSSON
fyrrverandi sóknarprestur í Hallgrímskirkju
Taki ég að mér verk sam-
kvæmt verklýsingu axla ég
ábyrgð á að sinna því af
kostgæfni
HERDÍS EGILSDÓTTIR
kennari
Megi hin sanna merking
orðsins ábyrgð í orðum
sem gjörðum verða í heiðri
höfð
SALVÖR NORDAL
heimspekingur
Stjórnendur
stofnana eða
fyrirtækja
bera ábyrgð á því að
þær standi undir hlut-
verki sínu og ræki skyld-
ur sínar vel.