Tíminn - 18.02.1982, Blaðsíða 8

Fimmtudagur 18. febrúar 1982
aldarafmæli samvinnuhrevfin&arinnar á íslandi

„Rekstur Kaupfé-
lagsins veltur mest
á fólkinu sjálfu,”
segir Hreiðar Karlsson, kaupfélagsstjóri á Húsavík
■ Samvinnufélögin á Islandi rekja uppruna sinn
aftur til seinni hluta síðustu aIdar, þegar fór að rofa
til í verslunarmálum islendinga eftir langa áþján
erlendra einokunarkaupmanna og verslunin á ný
tók að færast á innlendar hendur. Þá hreyfingu sem
að baki þessum félögum lá, má reyndar rekja allar
götur aftur til síðari hluta átjándu aldar, en þá varð
talsverð vakning hér á landi í almennum þjóð-
málum. Upplýsingastefnan var þá áhrifamikil i
landinu, og leiðtogar hennar hvöttu þjóðina ákaft til
að rísa upp, rétta úr kútnum og brjóta sér leið til
betri lífskjara. I ritum og skáldskap þessara tíma
er að finna margvíslega hvatningu og örvun, og
einnig bein heilræði varðandi endurbætur á
búskaparháttum. Kröfurnar um innlent þinghald
og síðar sjálfstæði þjóðarinnar er upphófust hér
fyrir alvöru í kringum 1830, urðu vitaskuld einnig til
að ýta undir það, að menn tækju sig saman um að
leita endurbóta í verslunarmálum. Með réttu var
litið á þau sem einn mikilvægasta þáttinn í baráttu
þjóöarinnar fyrir lífvænlegum afkomumöguleikum
í landi sínu, og fyrir aðstöðu til að geta staðið á eigin
fótum og ráðið málum sínum sjálf til lykta.
Elsta kaupfélagið innan
Sambands islenskra samvinnu-
félaga er Kaupfélag Þingeyinga á
Húsavik, þaö verður einmitt
hundraö ára nú 20. febrúar og af
þvi tilefni sneri Timinn sér til
Hreiöars Karlssonar, kaup-
félagsstjóra þar nyröpa. Fyrst
var hann sjiuröur um upphafiö.
,,A þeim tima sem Kaupfélag
Þingeyinga var stofnaö var mikiö
hallæri hér á landi, kannski eitt
mesta hallæri i sögu þjóöarinnar.
Hér voru erfiö lifsskilyröi og jafn-
vel fólksflótti til Ameriku. Nauö-
synin til aö gera eitthvaö til úr-
bóta var þvi brennandi. Verslunin
var aö mestu leyti dönsk, alla-
vega hér i Þingeyjarsýslum. Hún
var fólki mjög óhagstæö, verö-
lagiö var hærra en þaö þurfti aö
vera. Menn töldu þvi aö raunhæf-
asta kjarabótin væri aö bæta
verslunarkjörin. En þaö stærsta
sem áunnist hefur er Samvinnu-
hreyfingin.
Sauðasala til Bretlands
„Þaö var raunverulega sauöa-
salan til Bretlands sem geröi
bændum kleift aö hefja versl-
unarrekstur.”
— Sauöasalan?
„Bændurnir seldu sauöi til
Bretlands og fengu vörur þaöan i
staöinn og komust þannig fram-
hjá dönsku versluninni, og fengu
lausafé.”
— Hverjir komu viö sögu?
öörum fremur?
„Eftir þvi sem ég kemst næst,
þá voru þaö býsna margir sem
komu viö sögu. Aö visu eru lang-
oftast nefnd nöfn þeirra Jakobs
Hálfdánarsonar á Grimsstööum,
Benedikts Jónssonar á Auönum,
Benedikts Kristjánssonar i Múla
og þeirra Gautlandafeöga Péturs
og Jóns. En á þvi leikur enginn
vafi aö þaö var mikill fjöldi
manna sem tók þátt i stofnuninni,
þótt þeir veröi ekki nafngreindir.
Þaö var talsvert mikil félagsleg
vakning oröin áöur og menn þvi
orönir vanir félagslegu starfi
gegnum búnaöarfélög og fleiri
samtök i héraöinu.”
— Vikjum þá aftur aö ástand-
inu sem rikti i verslunarmálum.
„Þaö er jú þekkt saga aö þaö
■ Hreiöar Karlsson, kaupfélags-
stjóri á Húsavik.
sem mönnum fannst fyrst og
fremst vera aö dönsku verslun-
inni, var aö hún gaf litiö fyrir inn-
lenda framleiöslu og seldi erlenda
vöru dýrt. Allavega var þaö álit
manna og ég held aö þaö hafi ekki
veriö hrakiö, þvi meö tilkomu
kaupfélagsins batnaöi ástandiö
mjög fljótlega. Viöskiptin uröu
bein og varan kom milliliöalaust
til landsins frá Bretlandi. Þaö var
áöur búiö aö gera tilraunir til aö
reka verslun beint frá tslandi til
annarra landa, t.d. var Gránu-
félagiö stofnaö áriö 1869, og af þvi
gátu forvigsismenn kaupfélags-
ins talsvert lært. Menn komust
sem sagt aö þvi aö þaö var ekki
nein sjálfsögö nauösyn aö versla
viö dönsku kaupmennina.”
— Hvað hefur áunnist á
þessum langa tima?
„Þetta er nú stór spurning.Og
til þess aö svara henni þyrfti helst
að skrifa heila bók. Þvi á þessum
tima hafa oröið geysilegar fram-
farir I landinu. En ég býst viö aö
þaö sé alveg óhætt aö segja aö
kaupfélagiö hafi komiö þar mikiö
viö sögu. Þaö hefur sennilega
komið viö sögu allra heimila hér i
þessu héraöi á einhvern hátt á
þessum tima, hvort heldur þaö er
nú viö byggingar og aðrar fram-
kvæmdir, eöa bara viö útvegun
daglegra nauösynja. Auk þess
hefur þaö átt beinan og óbeinan
atbeina aö ýmsum framkvæmd-
um hér i héraðinu. Jafnvel i
óvenjulegum hlutum, t.d. stóð
þaö einu sinni fyrir foröagæslu.”
— Forðagæslu?
„Þaö var eftirlit meö fóöur-
birgöum bænda. Þaö hefði ekki
orðið þróun þótt ekki heföi oröiö
til kaupfélag. En þaö er vist að
það hefur flýtt fyrir og jafnan
verið kjölfesta. Kjölfesta i þróun-
inni sem hefur átt sér stað, þvi aö
sá árangur sem næst af starfi
kaupfélaga, hann veröur ekki
fluttur burtu. Þau verða kyrr i
sinu héraöi.”
— Kaupfélögunum hefur verið
legiö á hálsi fyrir einokun?
„Jú. Rétt er þaö, þetta
einokunarhjal hefur heyrst og er
oröið nokkuö gamalt. En ég held
aö raunin sé sú að þaö sé oftast
komiö frá þeim sem ekki vilja
vita mikiö um kaupfélög. Þaö er
eins meö kaupfélögin og önnur
fyrirtæki sem stunda verslun, aö
þaö er enginn skyldugur til að
versla viö þau. Svo þaö er tóm
vitleysa aö tala um einokun. Ef
kaupfélagiö gengur vel og þaö
verður stórt þá vilja sumir halda
þvi fram að þaö stundi einokun.
En ef kaupmannsverslun gengur
vel og stækkar, þá kalla sömu
menn þaö gjarnan eölilega af-
leiöingu af frjálsri samkepppni.
Þannig aö kaupfélögin njóta ekki
sanngirni i þessum samanburði.”
— En nú eru kaupfélögin
fjöldahreyfing, og eiga þvi mögu-
leika á þvi aö vaxa örar en ella.
„1 sumum tilvikum er ávinn-
ingur aö stærö. En þaö eru aftur
á móti ýmis verkefni sem auö-
veldara er að ieysa fyrir smærri
aöila heldur en t.d. kaupfélag
sem er bundiö kjarasamningum
sem t.d. fjölskyldufyrirtæki
sleppa viö, varöandi vinnutima
og fleira.
Fiskiðjusamlagið
— Nú hefur þaö vakiö athygli
aö Fiskiöjusamlagiö ykkar Hús-
vikinga hefur lengst af skilað
hagnaöi meöan önnur sambæri-
leg fyrirtæki berjast i bökkum.
Hver er skýringin?
„Jú Fiskiöjusamlagiö er góö
stofnun og viö erum yfirleitt
ánægöir með þaö. Þaö er hluta-
félag, þar sem kaupfélagiö á rétt
rúman helming, bæjarsjóöur á
stóran hluta, svo stór hópur sjó
manna, sem á aðild að þessu lika.
Skýringin á hinni góðu afkomu er
sennilega sú að við höfum jafnan
fengið gott hráefni. Við höfum
haldið góöu starfsliði og sam-
staðan hefur yfirleitt verið
nokkuð góö um þetta fyrirtæki,
allavega I seinni tið. Svo má geta
þess aö meöferðin á tekjuaf-
ganginum er nokkuð sérstök, hún
er i stórum dráttum á þann veg að
tekjunum er skipt, aö hluta, til
þeirra sem leggja inn fiskinn,
þ.e.a.s sjómanna. Meö þessu er
samvinnuforminu komið beint i
hlutafélag sem er nokkuö óvenju-
legt. Það sem kannski sýnir einna
best hversu gott samstarfið milli
sjómanna og Fiskiöjusamlagsins
er, er það aö hér er ekki rekin
önnur fiskvinnslustöð. Á þvi sést
svo teljandi sé, aö sjómennirnir
viröast nokkuö ánægöir meö þetta
fyrirkomulag.”
— Er vinnsla Fiskiöjusam-
lagsins fjölþætt?
„Það er frysting, söltun og
skreiöarverkun, auk þess sem
þaö hefur veriö meö ofurlitla
rækjuvinnslu og hrognaverkun.”
— Hvað eru margir sem vinna
hjá þvi?
„Þar mun vera skilaö eitthvaö
hátt á þriöja hundrað ársverkum,
sem er mjög stórt hlutfall I bæ
eins og Húsavlk.
— Kaupfélagiö er meö rekstur
viðar en á Húsavik.
„Já, þaö eru útibú i þremur
sveitum hér i sýslunni, þ.e.a.s. i
Reykjadal, Mývatnssveit og
Aðaldal. En aöalreksturinn fer
allur fram á Húsavik. Nú, á
launaskrá hjá kaupfélaginu eru
eitthvaö um tvö hundruö manns.”
— Er eitthvaö sérstakt á
döfinni hjá Kaupfélagi Þing-
eyinga?
„Þaö er náttúrulega margt sem
viö viljum gera i nánustu framtiö.
Verkefnin eru allavega nóg. Ég
býst viö aö aöalstefnan verði nú
sú, aö hér eftir eins og hingað til
veröi reynt aö gera þaö gagn sem
hægt er viö uppbygginguna i
héraðinu og fylgja þeirri þróun
sem er. Þannig aö þaö sé gagn af
þessum rekstri. Annars veltur
þetta náttúrulega mest á fólkinu
sjálfu, félagsmennirnir ráöa
mestu um þaö hvaö gert veröur
og hvernig gengur.”
OLLUM HEIMSHORNUM
Vppelsín
viKþer b
mangarinu
ayocado
Bananar hf
Elliðavogi 103 — Símar 81674 - 81642 — 104 Reykjavík