Fréttablaðið - 31.12.2008, Page 12
MARKAÐURINN
V I Ð Á R A M Ó T
30. DESEMBER 2008 ÞRIÐJUDAGUR12
N
okkrir aðskild-
ir þættir mynda þá
efnahagskreppu
sem einkennt hefur
síðastliðið eitt og
hálft ár.
Almenna skýringin er að erf-
iðleikarnir hafi byrjað í Banda-
ríkjunum í fyrra þegar fast-
eignabólan sprakk þar í landi.
Við verðfallið lentu fasteigna-
eigendur í erfiðleikum með af-
borganir af húsnæðislánum.
Gjaldfelling lána ól svo af sér
afskriftir hjá bandarískum
fjármálafyrirtækjum. Við það
fóru af stað dómínó-áhrif sem
flestir þekkja.
Ritstjóri breska vikuritsins
Economist fer ekki í grafgötur
um, í nýlegu í sérriti, að útlit-
ið sé svart á næsta ári. Að hans
mati mun ný dögun renna upp
eftir næsta ár.
JANÚAR
Árið var beint framhald af því
sem á undan var gengið. Óvissa
um horfur í efnahagsmálum
stærstu þjóða heims vofði
áfram yfir.
Verð á hrávöru hélt áfram að
hækka. Steininn tók úr í byrj-
un árs þegar verðið steig til
himna. Verð á hráolíufati rauf
hundrað dala múrinn og verð
á gulli rauk í methæðir. Þótt
mörgum hafi þótt nóg um áttu
nýjar upphæðir eftir að líta
dagsins ljós.
Þá lét undirmálslánadraugur-
inn áfram að sér kveða. Skratt-
inn sá hafði svo um munaði
grafið um sig í hugum manna
og traustið var á brauðfótum.
Bandaríski seðlabankinn
brást skjótt við og lækkaði
stýrivexti niður í 3,5 prósent.
Ben Bernanke, seðlabanka-
stjóri Bandaríkjanna, átti eftir
að koma mun oftar fram úr
sínum Svörtuloftum og til-
kynna um aðgerðir bankans til
að sporna gegn hremmingum á
fjármálamörkuðum.
Þó voru bjartar stundir á
milli. Íbúar Kýpur og Möltu
fögnuðu innleiðingu evrunnar
í byrjun ársins. Við það voru
evrulöndin orðin fimmtán. En
íbúar Simbabve voru eins langt
frá því að hugleiða evruupp-
töku og hugsast getur. Simb-
abve-dollarinn varð næsta
verðlaus í mánuðinum þegar
verðbólga þar í landi skaust í
fyrsta sinn í 150.000 prósentin.
Sérfræðingar segja landið
rjúkandi rúst.
Svipað má segja um at-
vinnuhorfur Jérômes Kervi-
el, franska verðbréfamiðlarans
hjá franska stórbankanum Soc-
iété Générale. Sá franski reynd-
ist hafa fjárfest langt umfram
heimildir í nafni bankans með
skelfilegum afleiðingum: tapi
upp á 4,9 milljarða evra. Við
þetta varð Nick Leeson, einn
þekktasti verðbréfaskúrkur
heims, líkastur leikskólabarni
í samanburði. Kerviel missti
samstundis starfið. Sama máli
gegndi um bankastjórann. Nú
er aldrei að vita nema Kerviel
birtist óforvarandis eftir þrett-
án ár sem framkvæmdastjóri
fransks knattspyrnuliðs líkt og
Leeson á Írlandi.
FEBRÚAR
George W. Bush, forseti Banda-
ríkjanna, greindi frá methalla
í fjárlögum í febrúar, heilum
410 milljarða dala mínus, sem
er hvorki hægt að stæra sig af
né umreikna í íslenskar krónur
sökum gjaldeyrishafta og mis-
gengis hér.
Efnahagslífið batnaði vitan-
lega lítið við þetta og varð úr
að bandarískir þingmenn sam-
þykktu að senda landsmönnum
ávísanir í pósti upp á 168 millj-
arða dala samanlagt með það
fyrir augum að fá þá til að taka
upp veskið.
MARS
Marsmánuður var dramatískur
í meira lagi.
Bandaríski öldungurinn
Warr en Buffett mun líklega
minnast mánaðarins svo lengi
sem hann lifir en þá var hann
krýndur ríkasti maður heims
á síðum bandaríska tímarits-
ins Forbes. Ekki liggur þó ná-
kvæmlega fyrir hve metið stóð
lengi. Bæði skar fjármála-
kreppan hratt í auð milljarða-
mæringsins auk þess sem mex-
íkóski auðkýfingurinn Carlos
Slim tiplaði við hásætið.
Þrátt fyrir að sá gamli hafi
glaðst er vart hægt að segja það
sama um stjórnendur og hlut-
hafa bandaríska bankans Bear
Stearns. Þrátt fyrir að stjórn-
endur hafi hrist höfuðið og ekki
kannast ekki við arfaslæma
stöðu var svo komið um miðj-
an mánuðinn að bankinn neydd-
ist til að sækja um neyðarlán.
Tveimur dögum síðar sneru
lánardrottnar við honum baki
og óttast var að hann færi á
hliðina. Slíkt hefði afdrifarík-
ar afleiðingar fyrir bandarískt
efnahagslíf, að mati ráðamanna
vestanhafs. Afráðið var að JP
Morgan Chase-bankinn keypti
keppinautinn með manni og
mús fyrir sama og ekkert.
Um svipað leyti var ljóst að
bandarískur bankaheimur hafði
orðið fyrir verulegum skakka-
föllum af völdum fjármála-
kreppunnar. Því varð banda-
ríski seðlabankinn að gefa í
ætti að bjarga fjármálarisum á
brauðfótum.
Aðrar ríkisstjórnir tóku til
sömu ráða. Vandræðin áttu
bara eftir að aukast
APRÍL
Einstaka ráðamenn gerðu til-
raun til að hefja rannsókn á
tildrögum fjármálakreppunnar
og afleiðingum hennar. Í Bret-
landi var ákveðið að rannsaka
hrun og kaup ríkisins á hinum
breska Northern Rock auk þess
sem Robert Zoellick, forstjóri
Alþjóðabankans, krafðist þess
að skoðuð yrði verðþróun á hrá-
vörumarkaði. Skyldi nú rýnt í
hverja gullstöng, hvern olíu-
dropa, hvert hrísgrjón … Óvíst
er um niðurstöður en bankinn
ákvað að leita ráða til að þrýsta
verðinu niður.
Bandaríski seðlabankinn
lagði lóð sín á vogarskálarn-
ar enn á ný samhliða öðrum
aðgerðum. Stýrivextir bankans
fóru niður í tvö prósent.
MAÍ
Samstilltar aðgerðir seðlabanka
víða um heim gegn fjármála-
kreppunni skiluðu litlum ár-
angri. Sá bandaríski hóf að gefa
út ríkisskuldabréf með lágum
vöxtum til að blása lífi í milli-
bankamarkað í andarslitrum.
Aðgerðir sem þessar skil-
uðu sér hægt til almennings,
sem varð að gera sér að góðu
himinhátt verð fyrir brauðhleif
og rándýrt eldsneyti í skugga
hráolíuverðs yfir 120 dölum á
tunnu.
Dýrtíð og mikil aukning á at-
vinnuleysi víða um heim sam-
fara harkalegum þrengingum
skilaði sér í einu: samdrætti.
JÚNÍ
Þótt sól væri nú hátt á lofti var
það sama ekki hægt að segja
um efnahagslíf stærstu þjóða
heims. Enn loguðu eldar í efna-
hagsreikningum stærstu banka
heims auk þess sem eigið fé
húseigenda fuðraði upp í verð-
falli á fasteignamarkaði.
Frændur okkar Írar horfðu
skjálfandi ofan í dökkan Guinn-
es-inn þegar hagfræðistofnun
þar í landi lýsti yfir að kreppa
væri handan við hornið í fyrsta
sinn í aldarfjórðung. Sam-
kvæmt spánni batnar ástandið
á nýju ári og verður lífið sam-
kvæmt dagskrá ári síðar.
JÚLÍ
Stjórnendur bandarísku kaffi-
stofukeðjunnar Starbucks sáu
svart í bókhaldinu í sumarhit-
anum í júlí. Í kjölfarið var belt-
ið hert, sex hundruð stöðum
lokað og starfsfólki sagt upp.
Mánuðurinn var örlaga-
ríkur fyrir fleiri dropa en þá
sem liggja í bollum Starbucks.
Heimsmarkaðsverð á hráolíu
rauk í methæðir á ný í þess-
um líka steikjandi hita og urðu
áhugasamir að punga út rúmum
147 dölum áður en þeir stungu
olíutunnunni í skottið á bílnum
og fræstu út á næstu olíuhreins-
unarstöð. Annað eins verð hafði
ekki sést síðan Adam hitti Evu
í Paradís – og bókstaflega synd-
samlegt. Eftir þetta varð ekki
hærra komist og tók dropinn
að leka í kjölfarið. Bílafram-
leiðendur fengu skell við þetta
enda höfðu fáir orðið ráð eða
áhuga á að kaupa bensínspú-
andi sportjeppa, skrímsli sem
fyrirtækin höfðu sett allt á að
framleiða í góðærinu. Við þeim
leit enginn þegar að kreppti.
Lækkunin var raunar í takti
við verðþróun annarrar hrá-
vöru, svo sem hveitis og áls,
sem margir landsmenn hafa nú
lagt traust sitt á eftir banka-
hrunið.
ÁGÚST
Heimsbyggðin lá yfir Ólympíu-
leikunum í Kína í ágúst og gerð-
ist fátt á meðan – sem sumir
segja gott, en var í raun lognið
á undan storminum.
Olíuverð seig hægt og bítandi
niður úr methæðum, hrávöru-
verð fór sömu leið og allt virtist
á leið í rólegheit fyrir haustið.
Stjórnendum bandaríska
fjárfestingarbankans Lehman
Brothers var legið á hálsi að
hafa tapað háum fjárhæðum
vegna afskrifta á hlutabréf-
um og öðrum fjármálavöndl-
um sem tengdust bandarísk-
um fasteignalánum og voru
nú orðin nær verðlaus. Bank-
inn væri nær dauða en lífi.
Því vísaði Richard Fuld, for-
stjóri bankans, þráfaldlega á
bug. Hafa ber í huga að hann
er nú það sem kallast fyrrver-
andi forstjóri bankans. Hvað
svo sem forstjórinn sagði er
ljóst að Lehman Brothers tap-
aði háum fjárhæðum vegna af-
skrifta og sat uppi með illselj-
anlegar eignir.
Ákveðið var að grípa til að-
gerða og selja stóran hlut til er-
lendra fjárfesta. Kóreski þró-
unarbankinn, af öllum, beið á
hliðarlínunni.
SEPTEMBER
Nú stefndi allt í hnút í bandarísku
fjármálalífi og urðu stjórnvöld
að taka á honum stóra sínum.
Eitt ráðanna var að stinga hálf-
opinberu fasteignalánarisun-
um Fannie Mae og Freddie Mac
þangað sem þau voru í upphafi –
í vasa hins opinbera.
Enn átti eftir að landa samn-
ingum við Kóreumenn um kaup
á Lehman Brothers. Hvorki
bandaríski seðlabankinn né
aðrir höfðu áhuga á fyrirtækinu.
Fátt beið handan horns nema
greiðslustöðvun.
Þetta reyndist stærsta gjald-
þrot í sögu Bandaríkjanna. Ef
ekki það afdrifaríkasta en við
það kipptu fjárfestar að sér
höndum hvaða nafni sem þeir
nefndust.
Það var svo fyrst eftir gjald-
þrotið sem áhugasamir fjárfest-
ar komu úr skugganum og kíktu
á góssið. Nokkrir keyptu fyrir
slikk. Breski bankinn Barclays
keypti starfsemi fyrirtækisins
í Bandaríkjunum en japanski
fjármálarisinn Nomura tók rest.
Fjármálaheimurinn nötraði.
Erlendur annáll 2008
Árið sem nú er að líða er eitt hið erfiðasta í manna minnum. Alþjóðlegir hagvísar benda til að enn eigi eftir að
harðna í ári. Menn eru margir sammála um að næsta ár muni einkennast af aðlögun að breyttu umhverfi. Jón
Aðalsteinn Bergsveinsson fór yfir markverða atburði ársins.
Fjöldi banka og fjármála-fyrirtækja, jafnt risar sem smábankar, hvarf í
sögubækurnar á árinu.
Fyrsta fórnarlamb lausa-
fjárkreppunnar var Bear
Stearns, einn umsvifamesti
fjárfestingarbanki heims.
Bandaríska tímaritið Vanity
Fair birti ítarlega og dramat-
íska lýsingu á síðustu dögum
bankans í mars. Þar kemur
fram að stjórnendur hans hafi
allt fram á síðasta dag haldið
á lofti traustri fjárhagslegri
stöðu hans og ítrekað vísað vá-
boðum á bug. Eftir stíf funda-
höld með Henry Paulson, fjár-
málaráðherra Bandaríkjanna,
og seðlabankamönnum varð
ofan á að bandaríski bankinn
JP Morgan Chase keypti fórn-
arlambið með manni og mús.
Kaupverð var tíu dalir á hlut,
samtals 1,2 milljarðar Banda-
ríkjadala. Það jafngildir um
140-150 milljörðum íslenskra
króna nú um áramót.
Um viku eftir að skorið var
á líflínur bankans og salan
gengin í gegn sagði Chris-
topher Cox, forstjóri banda-
ríska fjármálaeftirlitsins, að
nær væri að kenna orðrómi
um andlát bankans en lausa-
fjárþurrð og taprekstri. Orð-
spor bankans hafi beðið slík-
an hnekki að lánardrottnar
hafi snúið við honum baki og
trúverðugleiki hans orðið að
engu.
Engu að síður var það mál
manna á borð við Ben Bern-
anke, seðlabankastjóra Banda-
ríkjanna, að nauðsynlegt hafi
verið að grípa í taumana.
Gjaldþrot bankans hefði haft
afdrifaríkar afleiðingar í för
með sér.
Sá ótti varð að veruleika
um miðjan september þegar
bandaríski fjárfestingarbank-
inn Lehman Brothers varð
gjaldþrota. Þar kom enginn til
bjargar.
Gjaldþrotið hafði áhrif
langt út fyrir landsteinana.
Fjármálaspilaborgin hrundi í
kjölfarið víða um heim, þar á
meðal hér.
Bankarisar hurfu
í sögubækur
Bandaríski hagfræðingur-
inn Paul Krugman hlaut Nób-
elsverðlaunin í hagfræði í ár.
Krugman, sem er prófess-
or við Princeton-háskóla, er
þekktur álitsgjafi um efna-
hagsmál í bandarískum fjöl-
miðlum, dálkahöfundur banda-
ríska dagblaðsins New York
Times og heldur úti vinsælli
bloggsíðu fyrir jafnt lærða
sem leikmenn um hugðarefni
sín. Yfirskrift síðunnar er:
„Samviska jafnaðarmanns.“
Nóbelsverðlaunin hlaut
Krugman fyrir kenningar
sínar um hnattvæðingu, al-
þjóðaviðskipti og skýringar á
því af hverju fá iðnríki hafa
ráðandi stöðu í þeim.
Krugman hefur nokkrum
sinnum fjallað um Ísland í
pistlum sínum en í vor tók
hann undir hugmyndir manna
um að vogunarsjóðir stæðu
að baki veikingu krónunn-
ar. Þá sagði hann sömuleiðis
að bandarísk stjórnvöld ættu
að fara að fordæmi Íslend-
inga við þjóðnýtingu Glitnis
og þjóðnýta bankastofnanir í
vanda frekar en að kaupa eit-
urbréf þeirra og leggja þeim
til aukið fé með öðrum hætti.
Krugman var einn af leið-
beinendum Gauta B. Egg-
ertssonar, hagfræðings við
bandaríska seðlabankann og
sérfræðings í kreppukenning-
um, þegar hann var við nám í
Princeton.
Krugman vitnaði til nýlegr-
ar greinar Gauta í einum pistla
sinna á vefnum í jólamánuðin-
um. Greinin fjallaði um að-
gerðir Roosevelts Bandaríkja-
forseta gegn kreppunni miklu
árið 1933.
Líkt og Gauti segir sjálfur
frá voru aðgerðir bandarískra
stjórnvalda í raun þenslu-
hvetjandi við þær sérstöku að-
stæður sem skapast höfðu við
almennt verðfall þegar vextir
eru núllstilltir. Aðstæðurnar
eru ekki ósvipaðar þeim sem
nú eru komnar upp vestra og
virðist verða raunin víðar um
heim.
Um Krugman segir Gauti
á vefsíðu sinni: „Hann er
skemmtilegur maður, en það
var ákaflega erfitt að hitta
hann, því hann gleymdi yfir-
leitt öllu því sem við hann var
sagt. Þar á meðal fundartím-
um. Og reyndar doktorsvörn-
inni minni líka!“
NÓBELSVERÐLAUNAHAFINN
Paul Krugman tekur hér við
Nóbelsverðlaunum í hagfræði úr hendi
Gústafs Svíakonungs í Stokkhólmi 10.
desember síðastliðinn. MARKAÐURINN/AFP
Gleyminn
Nóbels-
verðlaunahafi
Mjög dró úr einkaneyslu al-
mennt á árinu og hafa eig-
endur verslana víða um heim
horft fram á gjaldþrot.
Ein slík er breska verslana-
keðjan Woolworths. Baugur,
sem á tíu prósent í móður-
félaginu, gerði tilraun til að
taka verslunina yfir síðla árs
enda gnægð tækifæra þar inn-
andyra fyrir fólk með þekk-
ingu á uppstokkun í verslunar-
rekstri. Því var hafnað.
Afkoma Woolworths var
arfaslök og versnaði nær lát-
laust.
Í nóvember óskuðu stjórn-
endur eftir greiðslustöðvun og
var dyrunum lokað á milli jóla
og nýárs.
Forsvarsmenn í breskri
verslun spá því að næsta ár
verði afar erfitt og fjöldi fyrir-
tækja muni fara í þrot.
Erfitt verslunarár
Hagfræðingurinn Nouriel Roubini kom af krafti inn í efnahagsumræð-
una á árinu. Bandaríski of-
urfjárfestirinn og öldungur-
inn Warren Buffett, sem kall-
aður hefur verið Goðsögnin
frá Omaha (samanber heima-
bæ hans í Nebraska-ríki) fyrir
glöggskyggni sína á þróun
fjármálamarkaða, lýsti því
yfir í haust að gengi hluta-
bréfa í Bandaríkjunum væri
langt undir því sem eðlilegt
væri. Hann hafi því tekið
upp veskið og keypt hluta-
bréf fyrir eigin pening. Rou-
bini var ósammála og taldi að-
stæður eiga eftir að versna.
Buffett hafi verið of fljótur að
taka upp veskið.
Raunar má telja Buffett
til tekna að hann horfir langt
fram í tímann og lítur ekki á
fjárfestingar sem skammtíma-
kaup. Hann fagnaði 78 ára af-
mæli í ágúst síðastliðnum.
Roubini er prófessor í hag-
fræði við New York-háskóla
í Bandaríkjunum og hefur
um nokkurra ára skeið skrif-
að varnaðarorð um stöðu efna-
hagsmála vestanhafs, hættu
af vexti undirmálsútlána og
auknar líkur á að bandarísku
fasteignalánasjóðirnir Fannie
Mae og Freddie Mac kynnu að
fara í þrot.
Þá varaði Roubini við að-
steðjandi hættu á samspili
kostnaðarverðbólgu (e. stag-
flation) og verðhjöðnunar (e.
deflation) í byrjun árs.
Í kostnaðarverðbólgu hækk-
ar hrávöruverð, svo sem vegna
framboðsskells, á sama tíma
og þensla er engin. Hættan er
því mikil verðbólga án þenslu
(e. stag-deflation).
Ástand sem þetta kallast á
stundum martröð stjórnvalda
og hefur varað hér á landi um
nokkurt skeið þótt hljótt hafi
farið.
Svartsýnisspá Roubinis rætt-
ist að mestu vestanhafs eftir
því sem leið á árið og er nú
svo komið að hana má merkja
víðar.
Sama dag og bandaríski
seðlabankinn næsta núll-
stillti stýrivexti fyrir um hálf-
um mánuði skrifaði Roubini
á vef sinn, RGE Monitor, um
þá stöðu sem upp er komin í
heimshagkerfinu. Seðlabankar
heimsins hafi fram til þessa
verið lánveitendum til þrauta-
vara. En nú sé svo komið að
þeir séu einu lánveitendurn-
ir. Að sama skapi hafi sam-
dráttur í einkaneyslu víða um
heim valdið því að ríkisstjórn-
ir geti ekki treyst því að neyt-
endur hafi burði til að halda
hagkerfinu gangandi og verði
að sjá um það sjálfar. Þetta á
þó væntanlega við um banda-
ríska hagkerfið umfram annað
þar sem hagvöxtur þar er mjög
neysludrifinn.
Helstu spádómsvísar Rou-
binis eru þeir að flest hag-
kerfi í heiminum muni brot-
lenda harkalega á næstunni.
Sum verr en önnur en allt fari
eftir peningamálastjórn hvers
lands fyrir sig hvernig þróun
verði. Nauðsynlegt sé að rík-
isstjórnir haldi vel um hag-
stjórnartauma og leiti sér
hjálpar í tæka tíð reki í nauðir,
svo sem til Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins (AGS).
Roubini telur þó líkur á að
helstu stjórntæki sem seðla-
bankar hafi notað fram til
þessa muni ekki virka vel við
þær aðstæður sem nú séu upp
komnar. Grípa verði til ann-
arra aðgerða til að auka magn
fjármagns í umferð en breyt-
inga á stýrivöxtum.
Á meðal þeirra óhefðbundnu
aðgerða eru kaup seðlabanka
á verðlausum eignum banka-
og fjármálastofnana (svoköll-
uð eiturbréf) og útgáfa ríkis-
skuldabréfa. Þar hefur banda-
ríski seðlabankinn staðið sig
betur en aðrir, að mati Roubin-
is. Aðrir seðlabankar, svo sem
í Evrópu og Asíu, hafi brugðist
seint og illa við þeirri vá sem
hagkerfin stóðu frammi fyrir.
Slíkt geti dregið kreppuna á
langinn.
HERRA DÓMSDAGUR FRAMAN VIÐ SVARTNÆTTIÐ Hagfræðingurinn Nouriel Roubini, sem hefur auknefnið Herra
Dómsdagur. Hrakspár hans um efnahagslíf heimsins gengu að nokkru leyti eftir á árinu. MARKAÐURINN/AP
Dómsdagsspárnar rættust
BALLIÐ BÚIÐ, BLESS Starfsmenn Bear Stearns yfirgefa höfuðstöðvar bankans í
síðasta sinn eftir að JP Morgan keypti bankann. MARKAÐURINN/AFP
FJÁRMÁLAGEIRINN KVADDUR Starfsmaður Lehman Brothers yfirgefur höfuðstöðvarnar með hafurtask sitt í pappakassa í september. Myndin er samnefnari um stöðuna í
fjármálageiranum á árinu. MARKAÐURINN/AFP
Fjármálakreppan, verð-fall á fasteignamark-aði, olíuverð og aðrir
erfiðleikar tengdir hluta-
bréfa- og fjármagnsmörk-
uðum voru netverjum eðli-
lega ofarlega í huga á árinu
sem er að ljúka.
Hér getur að líta lista yfir
þau tíu atriði sem áhuga-
samir netverjar leituðu
eftir, samkvæmt árlegri
tíðarandaleit Google.
HÚS Á SÖLU Fasteignamarkaðurinn hrundi víða um heim á árinu. Þeir sem luma
á nægu fé ættu því að geta nælt sér í ódýrari fasteign á nýju ári. MARKAÐURINN/AFP
Fjármálakreppan
í fyrsta sæti
T Í U E F S T U
1. Fjármálakreppan
2. Kreppa
3. Björgunaraðgerð
4. Fasteignakreppan
5. Wall Street
6. Olía
7. Hlutabréfamarkaður
8. Undirmálslán
9. Lánsfjárkreppa
10. Erfiðleikar tengdir fasteignamarkaði
EIN VERSLANA WOOLWORTHS