Tíminn - 22.08.1982, Blaðsíða 5

SUNNUDAGUR 22. ÁGÚST 1982
5
tímaritinu og tökum við hana trausta-
taki:
Skein með
gulleitri birtu
Að morgni hins 20. desember 1972 sá
frú Jórunn Kristjánsdóttir hnatteldingu
við hús sitt að Bókhlöðustíg 7,
Reykjavík. Lýsing hennar á fyrirbærinu.
var á þessa leið:
„Um kl. 10.30 um morguninn sat ég
við glugga, sem snýr inn að þröngu
húsasundi. Sá ég þá skyndilega eldhnött
koma svífandi inn í sundið úr suðaustri
og virtist hann hafa komið inn frá
götunni.
Þessi hnöttur mun hafa verið hér um
bil 20 cm í þvermál og sveif með jöfnum
hraða í um það bil 2 metra hæð frá jörðu.
Skein hann með gulleitri birtu, en hafði
grænleitan eða ef til vill fjólubláan blæ
út til jaðranna.
Er ég horfði á hann, virtist mér hann
lækka sig úr áðurnefndri 2 metra hæð og
hægja örlítið á sér, er hann sveif inn í
gegnum húsasundið í norðvesturátt
undir þvottasnúrur, sem eru í 1,6 til 2
metra hæð.
Sundið mjókkar þarna niður í her um
bil eins metra breidd og afmarkast af
gömlum timburhjalli annars vegar, en
trékössum fylltum grjóti hins vegar.
Hvarf hnötturinn þar sjónum mínum inn
á opið svæði hinum megin hússins. Þar
heyrðist mér hann springa með nokkr-
um hávaða, en get þó ekki fullyrt,
hvaðan hljóðið kom. Örfáum sekúndum
síðar kom steypiregn.
Fyrirbæri sem þetta hef ég aldrei séð
áður, en hefi þó séð alls kyns eldingar
um ævina. Vakti þetta því mjög athygli
mína.“
Samkvæmt upplýsingum Veðurstof-
unnar var vindur suðaustlægur og náði
9 vindstigum um hádegi. Alskýjað var
og hálfauð jörð. Hiti var +4,7 stig og
þennan sama dag kom þrumuveður.
Lítils háttar úrkoma mældist.
En ekki skríða urðarmánar ætíð með
jörð. Það sýnir þessi frásaga Smára
Karlssonar, flugstjóra hjá gömlu Loft-
leiðum:
„Það mun hafa verið nálægt miðjum
vetri árið 1958. Við vorum á leið frá New
York til Reykjavíkur á skymaster-flug-
vél Loftleiða og munum hafa \*rið í níu
þúsund feta hæð eins og algengt var. Það
var myrkur og við vorum skammt frá
Gander á Nýfundnalandi. Loftið var
mjög rafmagnað, og miklir hrævareldar
höfðu verið um tíma, en það var algengt
í úrkomuskýjum á þessum slóðum á
meðan við flugum DC-4 og DC-6
flugvélunum, jafnvel líka á RR-400
vélunum, þó að þær flygju hærra. Já,
skrúfurnar loguðu oft af hrævareldum,
eins rúðurnar og loftnetin.
Jæja, allt í einu sá ég, að eldkúla á
stærð við bandhnykil myndaðist rétt
fyrir framan og ofan við nef vélarinnar.
Hnykillinn tók á rás og fjarlægðist, en
stækkaði um leið, og var um tíma að sjá
likt og tungl í fyllingu. Að lokum var
þetta orðinn gríðarstór hnöttur, sem
sprakk í öllum regnbogans litum.
Annars var þessi eldkúla með fjólublá-
leitum blæ, og ég gæti trúað, að liðið
hafi um 20 sekúndur frá því ég sá
kúluna, þangað til hún sprakk. Ekkert
hljóð heyrði ég frá henni, enda var hún
úti og það lætur hátt í flugvélahreyflum.
Ég hef aldrei fyrr né síðar séð neitt líkt
þessu og hef ég þó oft flogið í
þrumuveðrum, og eldingum hefur slegið
niður í vélarnar hjá mér og skemmt þær,
þó að engum yrði meint af.“
Sprakk í
miðstöðvarkatlinum
Áður en við förum í austurveg eftir
dæmum af urðarmánum, skulum við
nema staðar hjá frændum vorum
Dönum og heyra frásögn, um hvernig
mynd náðist af „urðarmána", en myndin
fylgir þessari grein. Gerðist það árið
1953. Er frásögnin rituð af fyrrum
veðurstofustjóra Dana, Helge Petersen,
sem ritaði hana eftir aðstoðarkennara
við verkfræðiskólann í Khöfn. Þurfi ekki
að efa ráðvendni hans, en hitt verði
jafnan að hafa hugfast að auðvelt er að
„búa til“ slíkar myndir - án þess að þær
eigi nokkuð skylt við kúlueldingu í raun
og veru:
„Myndin var tekin í Óðinsvéum á
Fjóni. Heimilismaður var þar staddur í
húsi hjá vini sínum. Þrumuveður var á,
og höfðu þeir sett opna myndavél í
glugga til þess að ná mynd af
þrumuleiftri. Báðir urðu sjónarvottar að
því, er kúluelding eða urðarmáni kom
svífandi frah lið, lágt yfir jörð, og fyrir
gluggann, sem myndavélin stóð í. Þegar
filman var framkölluð, kom í ljós
hlykkjótt lína, sem sýndi feril urðarmán-
ans fram hjá glugganum. Að lokum
hafði hann smogið niður um reykháfinn
á húsinu, sem þeir félagar voru í og
sprakk í miðstöðvarkatlinum. Húseig-
andi lét svo um mælt, að það væri engu
líkara en sjálfur djöfullinn hefði verið
þar að verki.
Braut urðarmánans bendir til þess, að
hann hafi borizt stefnulaust með
lognblænum, sem oft er samfara þrumu-
veðri að sumarlagi. Sumar lykkjurnar
gætu stafað af því, að áhorfendur hefðu
beygt sig út um gluggann og komið við
myndavélina.
Á frummyndinni er Ijósrákin um 0,5
mm á breidd og sé gert ráð fyrir 10 m
fjarlægð og 10 cm brennivídd linsunnar,
ætti urðarmaninn að hafa verið 5 cm í
þvermál og kemur það heim við lýsingar
annarra sjónarvotta. Ef kúlan hefði
verið mjög heit, hefði ferill hennar
sennilega verið krókóttari.
Hoppaði
upp úr rakvélinni
Sem áður segir eru Rússar að velta
þessum fyrirbrigðum fyrir sér og
Jaroslavsk háskólanum hafa borist um
þúsund bréf eftir að hann auglýsti eftir
sjónvarvottum að urðarmánum og eru
sögur bréfritara með ýmsum hætti að
vonum. Hér koma þrjár góðar:
„Ég var á ferð í Mogilevsk-héraði.
Eitt sinn er þrumuveður geysaði sat ég
á skrifstofu nokkurrri, þar sem maður
nokkur var að tala í síma. Hann tók tólið
frá eyranu og kallaði á samstarfsmann
sinn í símann. Á sama augnabliki flaug
skærgulur hnöttur á stærð við appelsínu
út úr símtólinu. Allir í herberginu
stirðnuðu af skelfingu. Urðarmáni þessi
sveif um þrjá metra og sprakk svo.
Hljóðið minnti á hljóðið, þegar hand-
sprengja er sprengd." - T. Morozov,
Nikolajev-borg, Úkraníu.
„Þetta var 5. september 1981. Ég var
að raka mig með rafmagnsrakvél
snemma morguns. Allt í einu hætti hún
að ganga. Ég ætlaði mér að vera fljótur
að finna bilunina og tók lokið af vélinni
án þess að taka hana úr sambandi og fór
að pota í hana með skrúfjárni til að
athuga, hvort um sambandsleysi væri að
ræða. Snögglega þaut skærgul kúla á
stærð við matbaun út úr rakvélinni og
sprakk með háu hljóði í 20-25 sm
fjarlægð frá andlitinu á mér. Ég missti
meðvitund og þegar ég rankaði aftur við
mér voru engin merki um urðarmánann.
Það var ozon-lykt í baðherberginu." -
N. Isajev, Donetsk, Úkraínu.
„Fyrir nokkrum árum var ég með
fjölskyldu minni í fríi í Mikhnev í
nágrenni Moskvu. Eitt kvöld í þrumu-
veðri var mér gengið út á veröndina. Þá
sá ég sjón, sem mun seint líða mér úr
minni. Hátt á himni þaut elding til jarðar
og í 20 metra fjarlægð frá mér, hægði
hún á sér og breyttist í eldhnött, sem var
2 metrar í þvermál. Þetta var eins og lítil
sól. Hnöttur þessi var blindandi hvítur í
miðju. Logatungur voru í jöðrum hans.
Hnötturinn valt fram og aftur á sama
stað og hvarf síðan smátt og smátt.
Síðan leið það hjá.“ - A. Starostin,
Mosvku.
Geta oröiö manni að bana
Hvað hefur gerst á undanförnu ári í
rannsóknum á urðarmánum? Það virtist
sem vandamálið væri alveg óleyst, en þá
birtust 12 greinar um urðarmána í
sovéskum vísindaritum og út kom
einefnisrit bandaríska vísindamannsins
J. Barry. Fjögur ný líkön af þessu
fyrirbæri voru gerð, en leystu samt ekki
ráðgátuna. Bandaríski vísindamaðurinn
P. Zilberg sýndi teoretískt fram á, að
við vissar aðstæður geta orðið til svæði,
sem safna í sig rafsegulorku.
M. Dmitrév, doktor í efnafræði og
samstarfsmenn hans hafa sett fram
forvitnilegar hugmyndir um orku urðar-
mána. Samkvæmt útreikningum þeirra
getur falist jafnmikil orka í urðarmána
og leysist úr læðingi, þegar tonn af trotyi
er sprengt. Þetta sýnir, að hættulegt
getur verið að koma nálægt slíkum
fyrirbærum. Ef gert er ráð fyrir því, að
svo mikil raforka sé fyrir hendi í
urðarmána, að hún geti orðið manni að
bana, þá er viturlegast fyrir þá, sem
verða á vegi þeirra, að fara varlega. Það
borgar sig ekki að hlaupa í burtu, ef
urðarmáninn nálgast, þar sem hann
getur elt loftstraum frá ykkur. Það má
heldur ekki snerta þá með höndunum
eða einhverjum hlutum, þar sem það
getur haft í för með sér sprengingu. Það
er best að láta símnotkun eiga sig í
þrumuveðri og það sama á við um
rafmagnstæki, en urðarmánar geta átt
það til að skjótast út úr slíkum tækjum.
AM tók saman
■ Slóð eftir urðarmána í Óðinsvéóni árið 1953. Myndin náðist á opna myndavel í
þrunMveóri. Fyrirbærið skreið niður um strompinn á hási yósmyndarans og sprakk
með ægiegnm hávaða, miðstöðvarkatlinum!