Tíminn - 22.08.1982, Blaðsíða 22

22
SUNNUDAGUR 22. ÁGÚST 1982
■ Okkur hefur ekki tekist að útvega myndir af Edinburgh, þær virðast ekki liggja á lausu. En myndin til vinstri er tekin af beitiskipinu Shcffield, sem var mjög svipaðrar gerðar og Edinburgh. Sheffield öslar
þarna sjóinn mjög nálægt þeim stað þar sem Edinburgh var sökkt og má sjá hvQíkt óveður var við að eiga. Vindhraðinn tólf stig. Á hinni myndinni sést að jafnvel hin rísastóru orrustuskip gátu lent í vandræðum.
HERSKIP/GULLSKIP
— Beitiskipið Edinburgh og ferill þess í stríðinu
■ Beitiskipið Edinburgh hafði í fjörtíu ár legið óáreitt á botni Norðuríshafsins - þá tók breskur kafari skyndilega upp á
því að stinga sér niðrað skipinu. Hvers vegna? Jú, eins og sjónvarpsáhorfendur - trúir og dyggir - vita, þá hafði beitiskipið
ekki aöeinS innanborðs púður og fóður fyrir fallbyssur. Heldur líka gull. Tvö tonn af gulli, nánar tiltekið; greiðsla frá
Sovétmönnum fyrír hergögn og aðrar vistir sem þeir höfðu fengið frá Bandamönnum. Sú borgun fór sem sé fyrir lítið: það
var fiestra mat að dýpið þar sem skipið sökk eftir árás Þjóðverja værí þvflíkt að þýðingarlaust væri að reyna björgun. Svo
kom breski kafarinn til sögunnar. Leiðangurínn gekk eins og best var á kosið en það er ekki hann sem við ætlum að fjalla
um hér, heldur skipið sjálft. Beitiskipið Edinburgh.
Splúnkunýtt í
stríðsbyrjun
■ Þegar síðari heimsstyrjöldin braust
út var Edinburgh til þess að gera
splúnkunýtt skip. Það var eitt tíu
beitiskipa sem Bretar höfðu hafið smíði
á um miðjan fjórða áratuginn, er þeim
varð loks Ijós stríðshættan og flotaupp-
bygging var hafin að nýju. í tæp tíu ár
hafði breski flotinn verið vanræktur
illilega, og að undanskildum þrettán
„þungum“ beitiskipum, sem kennd voru
við héruð á Bretlandi og tekin voru í
notkun á árunum 1928-31, höfðu engin
stór ofansjávarskip bæst í flotann. Um
miðjan fjórða áratuginn vildu Bretar
sem sé bæta úr þessari vanrækslu,
smíðuð voru níu „létt“ beitiskip er hétu
nöfnum úr grískri goðafræði, flugvéla-
móðurskipið Ark Royal var fullgert
1938 og hafin smíði á sex skipum af
svipaðri gerð, byrjað var að smíða
orrustuskipin af King George V-gerð,
og „þungu“ beitiskipin af sömu, eða
svipaðri gerð og Edinburgh voru tekin í
notkun á árunum 1937-39. Hér má taka
fram að greining milli „þungra" og
„léttra" beitiskipa fór ekki alltaf eftir
raunverulegri stærð þeirra. Oft var
fremur miðað við hlaupvídd stærstu
fallbyssanna, þannig að skip með átta
þumlunga byssur töldust vera „þung“ en
skip með sex þumlunga byssur eða minni
voru talin „létt“. Bretar fóru þó ekki
eftir þessari skiptingu er þeir flokkuðu
Edinburgh-skipin, því þau voru, sem
fyrr sagði, skilgreind sem „þung“
beitiskip, enda þótt þau væru búin sex
þumlunga fallbyssum. Það var líka
eðlilegt með tilliti til stærðar þeirra, þar
eð þau voru jafnstór eða stærri og
„þungu“ beitiskipin með héraðanöfn-
unum, sem höfðu átta þumlunga byssur.
Fyrstu átta skipin af þessari gerð voru
fullgerð á árunum 1937-39, en þau hétu
Southampton, Newcastle, Sheffield,
Birmingham, Glasgow, Gloucester,
Liverpool og Manchester. Þessi skip
voru 9.100 til 9.400 lestir, og aðalvopnin
voru tólf sex þumlunga byssur í fjórum
skotturnum. Auk þess höfðu skipin átta
fjögurra þumlunga byssur sem nota
mátti jafnt gegn skotmörkum á sjó og í
lofti. Hámarkshraði þeirra var 32
hnútar, eða sjómílur, á klukkustund.
Eftir að kjölur hafði verið lagður að
þessum átta skipum var svo farið að
smíða tvo til viðbótar af ögn endurbættri
gerð. Þessi tvö skip voru nýjustu
beitiskip breska flotans er heimsstyrj-
öldin skáll á, þau voru aðeins þyngri en
fyrirrennararnir eða 10 þúsund lestir,
höfðu sama aðalvopnabúnað en fjög-
urra þumlunga byssunum hafði verið
fjölgað upp í tólf. Til að vega upp á móti
meiri þyngd hafði vélarafl verið aukið,
svo að þessi skip náðu raunar meiri
hraða en hin fyrri. Þar munaði þó aðeins
hálfri sjómílu á klukkustund. Annað
þessara skipa hét Belfast og er nú til
sýnis á ánni Thames, hitt var Edinburgh.
Hluti heimaflotans
Er Bretar og Frakkar lýstu yfir stríði
á hendur Þjóðverjum vegna innrásar
hinna síðarnefndu í Pólland var beiti-
skipið Edinburgh með hinum svokallaða
„Heimaflota" Breta, það er að segja
sjálfum orrustuflotanum, sem yfirleitt
hafði aðsetur í Scapa Flow á Orkn-
eyjum. Heimaflotinn var þá undir stjórn
Sir Charles Forbes, flotaforingja, og
hafði innan sinna vébanda sex orrustu-
skip, tvö orrustubeitiskip (Hood var
annað þeirra), tvö flugvélamóðurskip og
fimmtán beitiskip af ýmsum gerðum,
auk tundurspilla og annarra smærri
skipa. Heimaflotinn var langstærsta
flotaeining breska flotans, og var fyrstu
dagana sem stríðið stóð reiðubúinn til
meiri háttar orrustu, enda var þá talið
að ofansjávarfloti Þjóðverja myndi
freista þess að ráðast út á Atlantshafið.
Svo fór þó ekki og þýsku herskipin
höfðu tiltölulega hægt um sig í upphafi
stríðsins, ef undanskilin eru „vasa-
orrustuskipin" Admiral Graf Spee og
Deutschland, sem voru á Atlantshafi
þegar í stríðsbyrjun. Er Bretum varð
þetta Ijóst tóku þeir aðendurskipuleggja
flotastyrk sinn, og í því fólst meðal
annars að beitiskipið Edinburgh var flutt
frá Heimaflotanum til Humber-flotans
síðla í september 1939. Af því leiddi að
Edinburgh var hvergi nærri þegar þýski
kafbáturinn U-47 laumaðist inn í Scapa
Flow aðfararnótt 14. október undir
stjórn Gúnter Priens, liðsforingja, og
sökkti orrustuskipinu Royal Oak með
tundurskeytaárás. Flotadeildin sem að-
setur hafði í Humber var undir beinni
stjórn Flotamálaráðuneytisins í London
en hlutverk hennar var fyrst og fremst
að gæta kaupskipa sem sigldu með
ströndum Bretlands austan megin. Búist
var við árásum þýskra ofansjávarskipa
og kafbáta á þessum mikilvægu siglinga-
leiðum svo strax í stríðsbyrjun var
komið á fót skipalestakerfi og beitiskip
og tundurspillar Humber-flotans höfðu
umfram allt það hlutverk að fylgja þeim.
Einnig fylgdi flotadeildin liðsflutninga-
skipum Breta yfir til Frakklands. Þannig
liðu fyrstu mánuðir stríðsins fyrir
áhöfnina á Edinburgh. En síðla í
nóvember 1939 dró til tíðinda. Þá gerðu
þýsku „orrustubeitiskipin“ Scharnhorst
og Gneisenau tilraun til að brjótast út á
Atlantshafið og allur tiltækur flotastyrk-
ur Breta var kvaddur til að reyna að elta
þau uppi. (Fyrir þá sem ekki vita skal
tekið fram að oft var lítill munur á
„orrustubeitiskipum" og vanalegum
orrustuskipum. Nafn þetta hafði verið
fundið upp í fyrri heimsstyrjöldinni og
var notað yfir skip sem voru á stærð við
orrustuskipin og höfðu svipaðan vopna-
búnað, en voru hraðskreiðari vegna þess
að brynvörnum hafði verið fórnað. Er
dró að seinni heimsstyrjöldinni voru
nýjar gerðir orrustuskipa hins vegar
orðnar svo hraðskreiðar að munur á
hraða var lítill. Scharnhorst og Gnei-
senau voru á hinn bóginn „aðeins" búin
ellefu þumlunga byssum, en orrustuskip
Breta 14-16 þumlunga aðal vopnum.)
I fylgd skipalesta
yfír Atlantshaf
Það var 23ða nóvember 1939 að skeyti
barst til London frá vopnaða kaup-
skipinu Rawalpindi, sem þá var við
gæslustörf um það bil miðja vegu milli
íslands og Færeyja. Tilkynnti skipherra
Rawalpindis, E.C. Kennedy höfuðs-
maður, að skip hans hefði orðið fyrir
árás vasaorrustuskipsins Deutschland.
Þetta var raunar rangt, um var að ræða
Scharnhorst og Gneisenau var í ná-
grenninu, en Forbes, sem þá var staddur
með Heimaflotann í Clyde-firði, skipaði
þegar öllu liði sínu til sjós. Skömmu
síðar bárust þau tíðindi að Rawalpindi
væri að sökkva eftir mikla skothríð frá
óvininum, sem þá var réttilega talinn
vera Scharnhorst.
Forbes giskaði þegar í stað á að
Þjóðverjar myndu hverfa heim við svo
búið og stefndi hann því aðalflota sínum
á svæðið frá íslandi og allt til Noregs.
Settar voru upp varnarlínur beitiskipa,
tundurspilla og orrustuskipa og meðal
annars var Humber-flotinn kallaður út.
Edinburgh sigldi ásamt Southampton og
létta beitiskipinu Auroru og þremur
tundurspillum til sundsins milli Hjalt-
landseyja og Orkneyja en það er til
marks um ótta Breta við Þjóðverja að
þeir skyldu ímynda sér að þýsku skipin
(enn var raunar aðeins talið vera um
Scharnhorst eitt að ræða) myndu reyna
að laumast heim um þessa leið, svo nærri
Bretlandi. Enda fór það svo að gæsla
Edinburgh og félaga þarna í sundinu var
gagnslaus með öllu, skipin dóluðu fram
og aftur meðan Scharnhorst og Gneisen-
au földu sig fyrst í Norðurhöfum en
brunuðu síðan í skjóli óveðurs suður
með Noregsströndum og inn í Norður-
sjóinn þann 26. nóvember. Þýsku
orrustubeitiskipin lögðust að bryggju í
Wilhelmshaven daginn eftir en Edin-
burgh og önnur bresk skip héldu uppi
eftirliti í tvo sólarhringa enn, eða þar til
þýska áróðursvélin tók að fagna siglingu
skipa sinna og heimkomu sem stórkost-
legum sigri. Þá voru bresku skipin aftur
send hvert á sinn stað og Edinburgh tók
aftur upp gæslustörf við Englandsstrend-
ur. Þannig liðu margir mánuðir og
stríðið færðist sífellt í aukana. Einkum
óx kafbátahernaður Þjóðverja á Atlants-
hafi og ofansjávarherskip létu einnig að
sér kveða. Bretar neyddust til að láta
beitiskip og jafnvel orrustuskip fylgja
kaupskipalestunum, og þegar fram liðu
stundir var Edinburgh sett í slík
verkefni. Fylgdi beitiskipið mörgum
skipalestum yfir Atlantshafið en tók
jafnframt þátt í aðgerðum Heimaflotans
þegar yfirmaður hans taldi nauðsynlegt.
Edinburgh kom þó lítið við sögu í hinum
hörðu sjóorrustum sem fylgdu í kjölfar
innrásar Þjóðverja í Noreg árið 1940, en
hins vegar studdi skipið víkingaárás á
Lófót-eyjaklasann í mars 1941.
Leitin að Bismark
Markmið árásarinnar var að eyði-
leggja fiskbræðsluverksmiðjur sem
Þjóðverjar höfðu að sjálfsögðu tekið í
sína þjónustu og nutu mjög góðs af. 500
manna lið var valið til árásarinnar og var
það flutt í tveimur liðsflutningaskipum
til Noregs. Fimm tundurspillar fylgdu
skipunum en Heimaflotinn, sem nú var
undir stjórn Tovey, flotaforingja, hélt
sig ekki allfjarri. Rétt áður en árásin var
framkvæmd, en hún skyldi gerð í
Vesturfirði, voru svo beitiskipin Edin-
burgh og Nigera (af nýrri gerð) send
tundurspillunum til hjálpar og biðu þau
við mynni Vesturfjarðar meðan land-
gönguliðarnir sprengdu verksmiðjumar
í loft upp. Aðgerð þessi tókst eins og
best varð á kosið, 200 þýskir fangar voru
teknir og fluttir til Bretlands og
sömuleiðis 300 ungir Norðmenn sem sáu
sér leik á borði að komast burt og ganga
í norska herinn á Bretlandseyjum. Að
venju þótti beitiskipið Edinburgh gegna
hlutverki sínu með mestu prýði. Er
henni var lokið fór skipið aftur til
skipalestanna á Atlantshafi sem um
þetta leyti voru mjög girnileg fórnar-
lömb fyrir ofansjávarherskip Þjóðverja
sem gerðu hverja tilraunina eftir aðra til
að ráðast út á Atlantshafið. Vasa-
orrustuskipin voru á sífelldum þvælingi
um heimshöfm (einkum Admiral
Scheer, sem fór í fimm mánaða
árásarferð frá október 1940 til apríl
1941), orrustubeitiskipin Schamhorst og
Gneisenau. og þunga beitiskipið Ad-
miral Hipper skutu alltaf öðru hvoru
upp kollinum og breska flotastjórnin
óttaðist að orrustuskipin Bismarck og
Tirpitz væru nær tilbúin til að brjótast
út á Atlantshaf. Hið fyrrnefnda gerði
enda tilraun til þess í maí 1941, ásamt
þunga beitiskipinu Prinz Eugen, og 24.
maí kom til orrustu milli Þjóðverja og
Breta undan Reykjanesi. Þar sökk
ormstubeitiskipið Hood eins og flestum
er kunnugt en þýski flotaforinginn
Lútjens ákvað að hætta við tilraun síria
og sigla þess í stað til St. Nazaire í
Frakklandi. Bismarck var geysiöflugt
orrustuskip og tjölduðu Bretar því sem
til var, öll herskip þeirra á Atlantshafi
frá tundurspillum og upp úr voru kölluð
til leitarinnar að Bismarck. Þar á meðal
var Edinburgh sem hafði verið að fylgja
skipalest yfir Atlantshafið. Beitiskipið
ymaUKlL
■ Bretar óttuðust þýsku orrustuskipin Bismarck og Tirpitz enda voru þau meðal öflugusta herskipa heims á sinni tíð.
Edinburgh tók þátt í leitinni að Bismarck (til hægrí), og var um tíma í aðeins 50-100 sjómílna fjarlægð frá orrustuskipinu
á Atlantshafl. Og vegna nálægðar Tirpitz í fjörðuin Noregs (til vinstri) var talið nauðsynlegt að láta beitiskip fylgja
Rússlandsskipalestunum, en í slíkri för var Edinburgh einmitt sökkt.