Tíminn - 22.08.1982, Blaðsíða 16

SUNNUDAGUR 22. ÁGÚST 1982
16
skák
Sterkastur þeirra sem ekki
náðu heimsmeistaratign?
■ Nýlokið er hér í blaðinu þáttaröð
um heimsmeistarana í skák, allar
götur frá hinum fyrstu, óopinberu -
Staunton, Anderssen og Morphy - og
til núverandi heimsmeistara, Karp-
ovs. En einn er sá maður sem ekki
síður en flestir þeirra sem um var
fjallað átti skilið nafnbótina hcims-
meistari, þó svo lukkutröll væru honum
aldrei hagstæð. Hér er auðvitað átt við
Paul Keres, Eistlandi, sem var um tíma
talinn líklegur arftaki Alekhines, og var
allt fram undir andlátið stórhættulegur
andstæðingur hverjum sem var. Keres
vann fleiri alþjóðleg skákmót en nokkur
annar skákmeistari semuppi hefur verið
en það er ekki aðeins árangur hans í
vinningum talið sem gerir að verkum að
hann er, ásamt Rubinstein og e.t.v.
Korchnoi, talinn sterkasti skákmaður-
inn sem ekki hefur náð heimsmeistara-
tign. Keres hristi líka fram úr erminni
þvílíkar perlur að seint munu gleymast,
sumar hverjar. Keres fæddist hinn 7.
janúar 1916 í smábænum Narva í
Eistlandi. (Eistland var þá hluti rúss-
neska keisaradæmisins, en fékk skamm-
vinnt sjálfstæði sitt eftir lok heims-
styrjaldarinnar.) í ævisögu sinni sagði
hann að hann hefði lært mann-
ganginn fjögurra ára gamall með því að
horfa á föður sinn tefla, og svo heillaðist
Keres af þessum flókna leik að hann tók
að tefla hvernær sem færi gafst. Fyrstu
árin tefldi hann einkum við eldri bróður
sinn, en annars gáfust fá tækifæri til
skákiðkana þarna í Narva. Skákbók-
menntir voru til að mynda litlar og
lélegar, en engur að síður urðu framfarir
Keresar bæði miklar og örar. Upp úr
1930 hafði hann skipað sér í röð fremstu
skákmanna Eistlands og fór að tefla
mikið af bréfskákum - bæði vegna þess
að nægilega sterkir andstæðingar voru
vandfundnir í Eistlandi, og eins til þess
að þroska rannsóknargáfu sína. í
bréfskákum er sjaldan tekin mikil
áhætta í byrjunum, en Keres var ekki
smeykur við slíkt. Hann var alla tíð
frísklegur sóknarskákmaður og hafði
unun af alls konar gambítum og hávaða:
eina bréfskákina byrjaði hann 1. f2-f4!
Þá skák vann hann. Árið 1934 varð
Keres svo skákmeistari Eistlands og ári
síðar fékk hann fyrsta tækifæri sitt á
erlendum vettvangi. Þá tók sveit
Eistlands í fyrsta sinn þátt í ólympíu-
móti, sem árið 1935 var haldið í Varsjá,
og Keres vakti mikla athygli fyrir
djarflega sóknartaflmennsku sína og
snilldarlegar fléttur. Hann tefldi á efsta
borði fyrir land sitt og náði fimmta besta
árangri, sem var stórkostlegur árangur
19 ára pilts gegn flestum sterkustu
skákmönnum heims. Þarna tefldi hann
eftirfarandi skák gegn Winter frá
Englandi, Keres hefur hvítt.
1. e4 - cS 2. RI3 - Rf6
(Nimzowitsch-afbrigði sikileyjarvamar.
Svona var vafasamt að tefla gegn Keres,
en hvernig átti veslings Winter að vita
það?) 3. eS - Rd5 4. Rc3 - e6 5. Rxd5
- exd5 6. d4 - d6 (Einhver kynni að
halda að skákin væri á lciðinni í jafntefli.
Ekki Keres!) 7. Bg5! - Da5+ (Fídusinn
er sá að eftir 7. - Bxe7 8. Bex7 verður
svartur að svara með 8. - Kxe7, þar eð
eftir 8. - Dxe7 9. dxc5 tapar hann peði.)
8. c3 - cxd4 (Þetta lítur vel út, því eftir
9. Dxd4 - Rc6 10. Df4 - dxe5 11. Rxe5
- Dc7! hefur svartur ágætt spil.) 9. Bd3!
- dxc310.0-0! - cxb2? (Of langt gengið.
Eftir 10. - Rc6 11. Hel - Be6 hefur
svartur þolanlega stöðu.) 11. Hbl - dxe5
12. Rxe5 - Bd6
Eftir aðeins tólf leiki mætti helst ætla að
staða þessi hefði komið eftir kóngs-
bragð! Svartur bjóst nú við 13. Hel -0-0
14. Dh5 - f5! og má vel við una.) 13.
Rxf7!! (Rífur svörtu kóngsstöðuna í
tætlur.) 13. - Kxf714. Dh5+ - g6 (Hann
átti ekkert betra. T.d. 14. - Kf8 15. Hfel
- Bd7 16. He3 og síðan Hf3+.) 15.
Bxg6+ - hxg6 16. Dxh8
(Svarti kóngurinn er berrassaður. Staða
hans er töpuð nú þegar en sjáum hvernig
Keres fer að því að vinna.) 16. - Bf517.
Hfel! (Hótar máti. 17. Hxb2 hefði einnig
verið gott.) 17. - Be4 18. Hxe4! - dxe4
19. Df6a og svartur gafst upp. Mátið er
yfirvofandi, t.d. 19. - Kg8 20. Dxg6+
-Kf821. Dxd6+ -Kf722. Df6+ o.s.frv.
Árangur Keresar vakti sem fyrr segir
mikla athygli og á ólympíumótinu
tveimur árum st'ðar, í Stokkhólmi, stóð
hann sig enn betur og varð annar hæstur
fyrstu borðs manna. Allt þetta leiddi til
þess að honum var boðið á hið
geysisterka mót í Semmering og Baden
í Austurríki árið 1937. Það var í og með
haldið til að finna næsta áskoranda
Alekhines og var geysivel skipað. Þó
Keres væri yngstur þátttakenda vann
hann öruggan sigur, fékk 9 vinninga af
14 mögulegum, síðan kom Reuben Fine
með 8 vinninga, Capablanca og Reshev-
sky höfðu 7.5 hvor, Salo Rohr 7,
Eliskases og Ragósín 6 vinninga hvor en
neðstur varð Petrov með fimm vinninga.
Þó við mjög öfluga andstæðinga væri að
etja var Keres ekkert hræddur við að
beita allskonar áhættusömum byrjun-
um. Lítum á skák hans gcgn Eliskases,
mjög efnilegum Austurríkismanni.
Keres hefur hvítt.
1. e4 - c5 2. Rf3 - d6 3. b4!? - cxb4
4. d4 - Rf6 5. Bd3 - d5 6. Rdb2 - dxe4
7. Rxe4 - Rbd7
8. Reg5! (Bráðsnjöll hugmynd. Ef 8. -
h6, þá 9. Re6ogsvartastaðan erríiolum.
Og ef 8. - e6, þá De2 og síðan Rxf7) 8. -
Dc7 (Kemur í veg fyrir 9. Re6 og
undirbýr því - h6.) 9. c4!! (Kraftur þessa
leiks er ótrúlegur. Ef 9. - bxc3 f.h., þá
10. Db3 og vinnur, því eftir 10. - e6
kemur 11. Rxf7 - Kxf7 12. Rg5+ með
mátsók.) 9. - h6 10. Rh3 - g5 (Vinnur
tempó en veikir mjög peðastöðuna á
kóngsvæng. 10. - e6 var viturlegra.) 11.
Rgl - Bg7 122. Re2 Komnir eru tólf
leikir ogí sex þeirra hefur Keres leikið
þessum riddara en samt er staða hans
mjög sterk.) 12. - e5 (Eliskases reynir
að skapa sér gagnfæri.) 13. Rg3! - 0-0
14. 0-0 - e4 15. Rxe4 - Rxe4 16. Bxe4
- Dxc4 (Svartur virðist vera að rétta úr
kútnum, en Keres heldur ótrauður
áfram.) 17. Bd3 - Dd518. Hel -g4 (Svo
sem allt í lagi, en 18. - Rb6 var
einfaldara.) 19. Rh4 - Rb6? (En nú er
þessi leikur slæmur. Auðvitað mátti ekki
19. - Bxd4?? 20. Rf5! og vinnur mann,
vegna þess að biskupinn er þá í raun
leppur, en 19. - Dxd4 var revnandi. Ef
þá 20. Rf5? - Dxal 21. Dxg4 - Kh8 og
svartur vinnur. Hvítur hefði því orðið
að svara 19. - Dxd4 með 20. Hbl en eftir
20. - Rc5 á svartur ágæt færi.) 20. Hbl
- Bd7 21. He4 - Hfe8 22. Hf4 (Dæmigert
fyrir Keres. Það standa á honum ýmis
spjót en sóknin skal halda áfram!) 22. -
Dd6 (Undirbýr 23. - Rd5.) 23. Bd2 -
Rd5
(Hcr hefur Eliskases áreiðanlega búist
við 24. He4 - Hxe4 25. Bxe4 - He8 og
hann stendur vel.) 24. Hxg4! (Með
þessari skiptamunarfórn opnast allar
flóðgáttir að svarta kóngnum.) 24. -
Bxg4 25. Dxg4 (Hótar nú að vinna mann
með 26. Dxg7+ - Kxg7 27. Rf5+.) 25.
- Df6 26. Rf5 - Kf8 27. Rxg7! - Dxg7
28. Dh5 - Rf6 (Þvingað, til að koma í
veg fyrir 29. Bxh6.) 29. Dli4 - h5 30.
Hxb4 - Ilac8 31. h3 - Hc7 32. Hb5!
(Þessi leikur gerir endanlega út um vonir
svarts.) 32. - He6 33. Hxh5! og Eliskases
gafst upp. Eftir 33. - Rxh5 kemur 34.
Dd8+ og vinnur. 34. - He8 35. Bb4+
o.s.frv.
Ári síðar vann Keres annan frábæran
sigur, nú á AVRO-mótinu svokallaða
ásamt Reuben Fine. Þeir fengu 8.5
vinning hvor, Bótvinnik 7.5, Alekhine,
Euwe og Reshevsky 7 vinninga, Capa-
blanca 6 og Flohr var neðstur með
4.5. Þeir félagar Keres og Fine voru nú
ásamt Bótvinnik taldir líklegir eftir-
menn Alekhines, sem enn var heims-
meistari, og mjög margir hölluðust að
Keres. En þó eitthvað muni hafa verið
rætt um einvígi hans og heimsmeistarans
sótti Keres það ekki fast og varð ekki úr.
Árið 1940 urðu þær breytingar á
högum Keresar að hann varð sovéskur
borgari, eftir að Sovétríkin innlimuðu
Eystrasaltsríkin þrjú. Þetta var honum
mjög á móti skapi því hann var
andstæðingur kommúnista og þó hann
tefldi á hinu geysisterka skákþingi
Sovétríkjanna 1940 (og varð í fjórða
sæti) var han hundóánægður. Ári seinna
tefldi hann á sérstöku móti um sovéska
meistaratitilinn og varð í öðru sæti á eftir
Bótvinnik en þegar Þjóðverjar gerðu
innrás var hann heima hjá sér í
Eistlandi. Hann lenti á yfirráðasvæði
þjóðverja og féllst á að taka þátt í
skákmótum sem þeir héldu víðs vegar
um Evrópu. Nasisti var hann ekki,
heldur skákmaður. Stóð Keres sig jafn-
an vel en þegar stríðinu lauk og
Sovétríkin höfðu sigrað sneri hann aftur
til heimalands síns. Margir töldu að
hann tæki með því mikla áhættu því
Sovétmenn myndu ekki taka neinum
silkihönskum á manni sem hefði teflt á
mótum Þjóðverja en það fór á annan
veg. Austur þar var aldrei minnst á feril
Keresar á stríðsárunum og telja margir
líklegt að Bótvinnik hafi haldið hlífi-
skildi yfir honum; bent sovéskum
yfirvöldum á að hæfileikar Keresar væru
ómetanlegir enduruppbyggingu skák-
lífs í Sovétríkjunum. Og Keres stóð við
sitt. Hann gaf aldrei yfirlýsingar um
pólitík en einbeitti sér að skáklistinni,
bæði sínum eigin ferli og annarra. Hann
var mjög afkastamikill skákbókahöfund-
ur og mun m.a. hafa ritað bók um
endataflið á þeim forsendum að honum
þætti það svo leiðinlegt að þetta væri
eina leiðin til að ná valdi á því.
Flækjurnar í miðtaflinu voru hans ær og
kýr.
Við skulum fara fljótt yfir sögu. Eftir
að Alekhine lést árið 1946 var um hríð
talað um að útnefna þá Keres og Fine
sameiginlega heimsmeistara en síðan
var ákveðið að efna til sérstaks
heimsmeistaramóts 1948 með sex kepp-
endum: Keres, Fine, Bótvinnik, Res-
hevsky og Euwe. Fine nennti ekki að
taka þátt svo þeir tefldu bara fimm:
Bótvinnik hafði nokkra yfirburði en
Keres varð í 3.-4 sæti ásamt Reshevsky,
Smyslov sem kunnugt er annar. Keres
hafði árið áður unnið skákþing Sovét-
ríkjanna í fyrsta sinn, en það mót átti
síðan eftir að vinna tvisvar í viðbót, 1950
og ’51. Hann tefldi oft síðan á þessum
mótum en tókst ekki að vinna þrátt
æfyrir góð tilþrif. Stundum var eins og
ógæfan elti hann.
Enn sorglegri var þó árangur Keresar
á áskorendamótunum sem þá voru
haldin í stað áskorendaeinvígjanna. Á
fyrsta mótinu, 1950, náði hann aðeins
fjórða sæti, en 1953 varð hann annar á
eftir Smyslov, með Bronstein og
Reshevsky. Hann átti eftir að kynnast
öðru sætinu betur! 1956 varð hann annar
á eftir Smyslov í Amsterdam, og 1959
annar á mótinu í Bled, Zagreb og
Belegrade - eftir mjög harða keppni við
Mikhaíl Talj. Enn er ekki öll sagan sögð:
1962 varð Keres annar ásamt Géller á
mótinu í Curacao, en Petrósjan sigraði.
Sovésku áskorendurnir komu og fóru en
alltaf varð Keres í öðru sæti! Síðast tók
Keres þátt í heimsmeistarakeppninni
1965, þegar einvígin höfðu verið tekin
upp en þá tapaði hann í fyrstu umferð
fyrir Spasskíj sem átti eftir að vinna
réttinn til að skora á Petrósjan. Eftir
þetta gerði Keres ekki fleiri atlögur að
heimsmeistaratitlinum en lét sér nægja
að tefla á alþjóðlegum mótum. Raunar
má geta þess að hann varð furðu oft í
öðru sæti á slíkum mótum líka, en vann
glæsilega sigra þess á milli.
Hann var í fremstu röð allt til ársins
1975 en það ár vann hann tvö alþjóðleg
skákmót. Fyrst Tallinn, þar sem Spas-
skíj og Friðrik Ólafsson urðu í 2.-3. sæti,
og síðan opið mót í Vancouver í
Kanada. Þangað hafði hann farið án
leyfis sovéskra yfirvalda og mátti búast
við skömmum í hattinn þegar heim
kæmi. En hann þurfti aldrei að þola þær
skammir. Hann varð bráðkvaddur á
leiðinni og skáklistin hafði misst einn
mesta snilling sinn. Aðrir skákmeistarar
söknuðu hans líka sárt og gera enn:
öllum ber saman um að hann hafi verið
besti maður, kurteis og rólegur, dagfars-
prúður og vingjamlegur.
Og árangur hans ekkert til að
skammast sín fyrir. Hér eru sigrar hans
á alþjóðamótu: Tallinn 1936, Bad
Neuheim 1936, Tallinn 1937, Margate
1937, Ostend 1937, Prag 1937, Vín 1937,
Semmering-Baden 1937, (sex sigrar á
einu ári!), AVRO 1938, Margate 1939,
Buenos Aires 1939, Posen 1943, Salz-
burg 1943, Madrid 1943, Riga 1945,
Pamu 1947, Sczawno Zdroj 1950,
Budapest 1952, Hastings 1954/55, Pamu
1955, Mardel Plata 1957, Santiago 1957,
Hastings 1957/58, Parnu 1960, Zúrich
1961, Los Angeles 1963, Beverwijk
1964, Buenos Aires 1964, Hastings
1964/65, Mariánské Lázné 1965, Stokk-
hólmur 1966/67, Bamberg 1968, Buda-
pest 1970, Tallinn 1971, Tallinn 1975,
Vancouver 1975. Við þetta má bæta
þremur Sovétmeistaratitlum, sigmm á
meistaramóti Eistlands 1942,1943,1945
og 1953 og meistaramóti Georgíu 1946,
og stórkostlegum árangri á tíu ólympíu-
mótum - frá 1935 til 1964 - þar sem hann
fékk næstum 80% vinningshlutfall. Plús
náttúrlega öll önnur sætin!
Lítum að lokum á snotur tafllok úr
skák Keresar og Euwes árið 1940. Keres
hefur svart og á leik.
1. - Dxd3!! 2. Dxd3 - Bd4+ 3. Hf2 -
Hxe6 4. Kfl - Hae8! 5.f5 - He5 6. f6 -
gxf6 7. Hd2 - Bc8! 8. Rf4 - He3! 9. Dbl
- HÍ3+ 10. Kg2 - Hxf4! 11. gxf4 - Hg8+
12. Kf3 - Bg4+ og Euwe gafst upp.
— ij tók saman.